(Кайчыныҥ санаа-шӱӱлтелери)
Ээлӱ кайчы А.Г. Калкинниҥ санаа-шӱӱлтелери 1995 јылда кандык айдыҥ 4-чи кӱнинде «Алтайдыҥ Чолмоны» республикан газетте јарлалган эди. Оны газетке ол ӧйлӧрдӧ билимчи Т.М. Садалова белетеп јазаган. Јыл башталарда республикан больницада јаткан А.Г. Калкинге туштап, оныҥ эрмек куучынын угуп, бир канчазын «Алтайдыҥ Чолмоны» газетке берер деп санандым деп билимчи темдектейт.
Ойгор акабыстыҥ тӱп-шӱӱлтелерин такыптаҥ эзеткени кычыраачыларыска јилбилӱ болорында алаҥзу јок. Бӱгӱнги кӱнде jарлу кайчыбыстыҥ энчиге артыргыскан кай чӧрчӧктӧрин билерис, jе анайда ок оныҥ белгелеп айткан сӧстӧриниҥ тереҥ учурын такыптаҥ оҥдоп, бойыска јуук алынары јаан учурлу ла керектӱ.
******
Алтай јери, калык-јоны керегинде
Алтайдыҥ јерине кирген јермезинчи чак тӱгенип бараат. Эмди Алтай ичинде јуу болбос, Кадын суузын бууп болбос. Акча деп неме тегин чаазын болуп калар. Судур бичиктеҥ кӧргӧм: «Тостый акча болор, тоолоп бажына чыкпас» деп. Байыырга турган улус албадангай ла, не болорын кӧргӧйис. Алтайда јаткан улус мал азырап, картошко салып, бойына тура тудуп алза, јакшы јадар. Анаҥ ӧскӧ неле де байыбас, тойбос.
Аракызак јӱрӱм керегинде
Аракыга Тиштӱ Арсак деп кӧрмӧс коштонып јат. Аракыдаҥ кижи јӱӱлер. Јер алдында Эрлик-Бий, теҥериде Ӱлген-Бий, теҥериниҥ тал-ортозында Улу-Бий, јердиҥ јети кадына јетпей, ӱчинчи кадында Бос кааныҥ јерине Кӧк Моҥус тӧрт бий јуулып куучындашкан — аракыны астырары-астырбазы керегинде. Эрлик-Бийдиҥ ӱйи аракыды ачыдар болгон. Оны јазаарга, Кара-Бӧкӧди кадырала, кӱчин алган; каракулады соодоло, кадырала, терин алган; јер ӱстинде неле-немениҥ кӧдӱрезиниҥ чӱжин алган, калјӱ айдардыҥ терин алган.
Аракы алтын ээрдиҥ кажында јӱрер, јӱс јирме јаш јажар. Аракыды качан да тӱгезе ичип болбос. Тиштӱ Арсак деп кӧрмӧс тӧрт јолдыҥ белитирнде туруп алар. Кижиди сакып, једине берер. Аракы ичкен кижи јакшы неме кӧрбӧс. Аракы тынына једип калар. Аракыдаҥ арајан, арајаннаҥ коројон, коројонноҥ корон аскан неме ол. Тудунбаган кижи јӱрӱм јӱрӱп албас. А, ӧлӧӧрзӧ, не керек? Аракыды там тыҥыда чыгаргылаар — улустыҥ терезин сойорго, акча аларга. Мен оныҥ кандыйын ла ичкем, је ӱзе ичип, тӱгезип албас неме турган.
Јебрен корумдарды касканы керегинде
Очы-Баланыҥ сӧӧгин тапты деген куучынды мен угуп јӱргем. Ол кыстыҥ кийген кийимин, адын јазаган јепселин, кожо салынган јӧӧжӧни кӧрзӧ, Очы-Бала болгон деп деп айдар кирези бар. Ол бойы мында не, сӧӧги, сӱнези теҥериде. Теҥериде сегис ай — ол Очы-Бала, оныҥ бирӱзи (ӱч јаҥырар айда чыккан ол). Очы-Јеерен ады Эҥир Чолмон јылдыс не. Ол баатыр кыстыҥ мӧҥкӱзин касты. Ол туруп, базып болбос, улусла куучындаш болбос. А тӱбек эдейин дезе, ол тӱбекти-керекти эдип ле ийер. Мынаҥ ла јаҥдаза, оныҥ сӱнези ӱч теҥериниҥ тӱбинде, Ӱлген кудайдыҥ јеринде. Анаҥ ла бир неме, тӱбек боло ло берер.
Пазырык корумды казып турарда, мен Улаган аймакта болгом. Ол јерге коркышту јаан чыгым-тӱбек болгон эди. Тажуурларда тоҥ чегенди таштап ийерде, ийт јип, оноҥ ары јӱӱлген. Корумда табылган аттыҥ эди токпок чылап кадып калган болгон. Тӱлкӱ, тербезен ийттер оны јигилеп, оору-јобол таркаган. Деремнеде улус кӧс лӧ кӧрзӧ, јурттаҥ кара-кара атту улус бараадар. Оноҥ оорулардаҥ, адыжып-сайыжып кӧп улус кырылган. Мен ол тушта каскан улуска айткам: «Јебрен сӧӧклӧ не берижип бараадар?». Олор айдышкан: «Эмди казар эки јӱс корум бар» — деп. Је база айттым: «Слер, академиктер — јаан улус. Слерди мендий кижи токтодор арга јок». Ол баатырлардыҥ сӧӧктӧрин Ленинградка јӱреле, кӧргӧм. Мени (Эрмитажта) кайладарда, болбогом. «Мени кайладарга клубка, театрга апарзын, обкомго до апарза, кем-јок, эмезе ресторанга да, је бого кайлабазым. Бойымда, кайлазам — табым, кайлабазам — табым» деп. Јебрен эленчиктериниҥ јанында канайып кайлайтан? Баатырдыҥ сӧӧги — эки метр улус анда јаткан ла. Ол тушта бӱткени андый да, кийгени де кӧдӱре алтынла, экемелле, чиҥмериле чӱмделген. Ол тушта улустыҥ кийими андый да.
Эмди ойто ло ол сӧӧктӧрди коскоро берди. Мен айдып јадым: Очы-Баладыҥ да сӧӧгинеҥ ӧскӧ саҥ башка неме табылар оноҥ.
Быркан јаҥ керегинде
Ол керектӱ неме. Оны албаты-јон баштай барар. Ондо јаман неме јок. Ол кӧндӱгер. Албаты бойы ла баштай барар. Улустыҥ ортозынаҥ бир ле кижи баштанала, андый-мындый деп айдып берер, ол ээлӱ неме не, бойы аайлана берер.
Теҥеридеҥ Быркан тӱжерде, озо алтай албаты кожоҥдогон, мӱргӱген. Теҥеридеҥ Быркан тӱшсе, албатыда јӱрегинде судурлу улус болор. Олор санаазыла улусты баштап, айдып јӱрер. Оныҥ учун эмдиги ӧйдӧ јӱрегинде судурлу улус табылза, бу кожоҥдор, алкыштар керек болор деп айдып берейин.
Кожоҥдор
Тӧр бажында тӧрт тагыл,
Оныҥ байын байлайлык.
Тӱртӧн эки јарлыкчы,
Оныҥ јаҥын јаҥдайлык.
От ажында он тагыл,
Оныҥ байын байлайлык.
Одус эки јарлыкчы.
Оныҥ јаҥын јаҥдайлык.
Алтан эки ак топчы
Сабагында шурулу.
Алтан эки јарлыкчы
Јӱрегинде судурлу.
Тӧртӧн эки кӧк топчы
Сабагында шурулу.
Тӧртӧн эки јарлыкчы
Јӱрегинде судурлу.
******
Алкыштар
Айлу-кӱндӱ теҥерим,
Агаш-ташту Алтайым,
Одус кӧстӱ От-Эне,
Тӧртӧн башту Тӧр-Эне.
Ак-сары атту Быркан,
Алтын-сары тонду Быркан
Јинји болгон тиштӱ,
Јимек болгон тынду.
Таш очогыҥ тайбалбазын,
Талкан-кӱлиҥ чачылбазын,
Ӱч јебеҥ изӱ турзын,
Изӱ кӱлиҥ, чокту јатсын.
Кӧнӧк оосту кӧк-ӧлӧ,
Айак оосту ак-ӧлӧ,
Тӱш јарыткан Кӱн-Бырканым,
Тӱн јарыткан Ай-Бырканым,
Кайрако-оон, баш балзын!
Алтай кайдыҥ табылганы
Озогы-озогы чакта, агаш-ташту Алтайда ӱч аҥчы јуртаган. Ады-чуузы чыккан аҥчылар болгон. Бир катап олор јыш агашту, аҥду-кушту тайгаларга чыккандар. Оду салгандар. Эмди конгулап јат. Бир иркит сӧӧктӱ аҥчы уйуктабас. Нени де тыҥдап отурар. Таҥдакталып таҥ аткан.
— Је аҥдап барактар!- деп, тӧӧлӧс сӧӧктӱ ле мундус сӧӧктӱ аҥчы нӧкӧрлӧри айткан.
— Јок, мен аҥдап барбазым. Мен бӱгӱн тӱниле Алтайдыҥ ээзиниҥ кайын уккам. Оныҥ кайы божогончо, мен кайдаар да барбазым. Кайлап ӱренбегенче, аҥдабазым. Меге чаптык этпегер. Эки нӧкӧри аҥдап барган. Кайкамчылу неме- аҥдардыҥ истери бар, бойлоры јок. Анайып эки кӱн ӧткӧн. Экинчи кӱнде база ла куру јангандар.
Эмди кӧрӱп турар болзо, анайып тӧртинчи кӱн ӧдӱп јат.
— Сен аҥдаарга келгеҥ бе, соодоорго јӱргеҥ бе? — деп, тӧӧлӧс сӧӧктӱ аҥчы чугулданып баштаган.
— Ачынба, нӧкӧр, — мундус сӧӧктӱ аҥчы айдып јат, — аҥдаар кӱндер эмди де кӧп. Ого коштой нӧкӧрис Алтай ээзиниҥ кайын угуп јат. Тегин кижиниҥ кайы эмес турганда. Айса болзо, антыгарлу најыбыс оноҥ алулар сурап алар. Тегин јобол болбос. Ол Алтайдыҥ ээзин кӧрӱп јат, чӧрчӧгин угуп јат.
Тӧӧлӧс сӧӧктӱ аҥчы токынай тӱшкен. Куучын божоордо, иркит аҥчы айткан:
— Је, нӧкӧрлӧр, Алтайдыҥ ээзи кайлап божоды. Топшуурын ол туку мӧштиҥ тӧзине јӧлӧп салды. Бойы јӱре берди. Эмди ол топшуурды алар болзогор, алыгар. Кайлаар болзогор, кайлагар.
Тӧӧлӧс, мундус сӧӧктӱ аҥчылар мӧштиҥ тӧзинде топшуурды кӧрзӧ, кӧрӱнбес.
— Топшуур ла турганын кӧрбӧйдис! — дешкен.
— Ол топшуурды экелейин бе? — деп, иркит аҥчы айткан.
-Экел, экел! Кӧрӧйис бис оны! — дежип, нӧкӧрлӧри сӱӱнгилеген.
Иркит аҥчы топшуурды экелген. Эки нӧкӧр оны јаҥы ла кӧргӧн. Кайыҥ агаштаҥ эткен топшуур болтыр. Кылдары ак. Јаҥыс ла ӱч кылдаҥ јазаган. Колдорын алып кӧргӱлеген.
— Је, Алтайдыҥ ээзи канайда кайлаган, анайда биске кайла! — деп, эки нӧкӧр иркит сӧӧктӱ аҥчыга айткан.
Иркит аҥчы топшуурды соккон, оны алкап кайлаган. Оноҥ тууларды алкап кайлаган. Мыныҥ кийнинде топшуурды эки нӧкӧрине берген. Олор мойношкон, сураган:
— Кай деген неме коркышту јараш эмтир. Анаҥ ары кайла, бис угайыс.
Иркит сӧӧктӱ аҥчы ол кӱн кайын тӱн ортозына јетире кайлаган. Оныҥ ӱни јоон, ӧдӱм, јараш болгон.
Јер јарыган, чоктолып, кӱн чыгар ӧй јеткен.
— Је, слер аҥдап барыгар. Кайым божобогон. Учына јетире кайлабаганча, аҥдап барбазым. Тырмакту алуларды мен ӧлтӱрбезим. Слерлер ле ӧлтӱргилегер.
— Јок, јок. Сен одуда арт. Јетире кайлабаган чӧрчӧкти оноҥ ары эҥирде биске кайла. Тӱште кайлайтан болзоҥ, ол бойыҥда. Је бис аҥдаар учурлу — деп, эки аҥчы айткан.
Иркит сӧӧктӱ аҥчы ол экӱге баштанган:
— Айуны сен адатан эмтириҥ. — Мундус сӧӧктӱ нӧкӧрине баштанып јат. — Айдарда, бу оҥ јанында јаан тууга чык. Беш айры мӱӱстӱ сыгын чыгар. Кийин јанындӧӧн кӧрӱп турар. Сен оны атпа. Ол ары барзын. Ээчий сары айу чыгар. Аркадаҥ. Оны јыга адар учурыҥ бар. А сеге — тӧӧлӧс сӧӧктӱ нӧкӧрине айдып јат — бу сол јанында тайгада аҥдаар керек. Ол тайганы ажып барзаҥ, јети айры мӱӱстӱ сыгын чыгар. Оны ла јыга ат. Ээчий келген сыгындарга тийбе. Артык аҥ адарга јарабас.
Аҥдаар туулар одудаҥ ыраак јок. Тӧӧлӧс лӧ мундус сӧӧктӱ аҥчылар куучын аайынча эки башка бастылар.
Анча-мынча ӧй ӧткӧн. Оҥ јанында тууда мылтык атканы угулды. Анда, байла, мундус сӧӧктӱ аҥчы айуны јыга аткан болор. Удап турала, сол јанында мылтык атканы јаҥыланды. Мында сыгын јыгылганы јарт.
— Айу ӧрӧкӧнди сениҥ айтканыҥча ла аттым! — деп, тӧӧлӧс сӧӧктӱ аҥчы айтты. — Эди оны барып экелер керек.
— Озо баштап айуны сойоктор. Оноҥ сыгынныҥ терезин — деп, иркит сӧӧктӱ аҥчы јӧп чыгарган. Мундус сӧӧктӱ аҥчы ӱч бычакты, бир малтаны билӱлеген. Ӱчӱ озо баштап айуныҥ терезин сойгон. Эдин ооктоп, одуга тажыгандар. Оноҥ сыгынныҥ терезин эдинеҥ айрыган. Эдин малтала ооктогылаган. База ла одуга тажыгандар.
Ол кӱн иркит сӧӧктӱ аҥчы кайлабаган, тыҥ ооруган ошкош. Эртезинде эки нӧкӧр аҥдайла, кызыл эҥирде куру јангылаган.
— Кайыҥды оноҥ ары улалтсаҥ — деп, олор иркит аҥчы эмеш амырап алганын кӧрӱп, сурагандар.
Нӧкӧрлӧриниҥ сурагын бӱдӱрип, ол кайлап баштаган. Тӱнде чыҥкыр теҥериде јылдыстар мызылдажып, база ла кай угуп тургандый. Айдарда, эртенги кӱн айас турар.
Таҥ алдында кай токтогон. Аҥчылар эмеш уйуктап, амырап алала, аҥдагылап барган. Эҥирде мундус сӧӧктӱ уул јоон элик јӱктенип алып јанган. А тӧӧлӧс сӧӧктӱ уул табыргы јӱктенгенче келген. Эҥирде иркит сӧӧктӱ уул Алтайдыҥ ээзиниҥ кайын тӱгезе кайлап тӱжӱрген. Анаҥ ары ол кайлабай барган.
— Алтайдыҥ ээзи јаан кай чӧрчӧкти кызыл эҥирдеҥ ала таҥ атканча кайлайтан. Ого не де, кем де чаптык этпеген — деп, иркит сӧӧктӱ аҥчы нӧкӧрлӧрине куучындаган.
Эмди ӱч аҥчы јер сайын аҥдаар боло берди. Је иркит уул аҥ ӧлтӱреле келер, эки нӧкӧри одуга куру јанар болды. Башка јӱргилезе, тӧӧлӧс лӧ мундус сӧӧктӱ аҥчылар нени де айтпай бурылар.
— Бу бис сенеҥ башка аҥдазаас, не аҥ атпай јадыс? — деп, тӧӧлӧс сӧӧктӱ аҥчы сурап јат.
— Чын, чын. Нениҥ учун андый? — мундус уул јӧмӧжӧт.
— Менеҥ башка, ӧскӧ јерге аҥдаарга турган болзогор, кайга ӱренип алыгар.
Анайып, мундус уул иркиттеҥ кӧӧмӧй кайды ӱренип алды. А тӧӧлӧс аҥчы дезе каркыраа кайды кайлаарга ӱренди. Анайып, иркит сӧӧктӱ аҥчы Алтайдыҥ ээзин кӧргӧн, уккан. Кайга ӱренип алган, нӧкӧрлӧрин ӱреткен.
Ол ӧйдӧҥ ала Алтай јеринде кай табылган. Оноҥ улам аҥчы улус кайчыларды тоор, сӱӱр боло берген. Олор аҥдаза, кайчыларды кожо алары ол дежет.
