Алтай литератураныҥ классиги, бичиичи, прозаик Ј.Б. Каинчинге быјыл
85 јаш толор эди. Бичиичиниҥ јайаандык ижи, оныҥ энчизи керегинде кӧп
шиҥделген ле айдылган. Је јӱрӱмде ол кандый кижи, кандый ада болгоны
керегинде бӱгӱн оныҥ кичӱ, ала-мӧнчӧ кызы — Кемине Семеновна
Каинчина куучындайт.
— Кемине Семеновна, Слер, эјелереер адагардыҥ юбилейлик јажын
кандый кӱӱн-санаала уткыдаар, кандый керектерде туруштыгар?
— 85 јаш — тыҥ да јаан, толо јылдык эмес. Оныҥ учун юбилейлик
керектери кеминде, табылу ла ӧдӱп јат. Соҥында толо jылдыктарга учурлай jаан кӧдӱриҥӱ де эдерис деп иженедим. Адабыстыҥ јаҥы бичигин кепке базып чыгарар деген санаа бар. Алтай да, орус та тилдерле. Ӧй ӧдӱп ле јат. Кӧчӱрген де иштери бар, алтайдаҥ орус тилге кӧчӱргени.
— Јыбаш Бӧрӱковичтиҥ ак-јарыкка чыкпаган кӧп колбичимелдери
бар деп оҥдодым…
— Эйе, јарлабагандары бар ла. Ол тоодо «в стол» бичиген куучындары.
Арткан энчини ончозын собурып, ылгаар керек. Тӧрӧл Экинур јуртында библиотека
Ј.Б. Каинчинниҥ адыла адалганына беш јыл толгон. Ого учурлай јакшы байрам-
туштажу ӧтти. Ого барып, тӧрӧӧн-туугандарга, таныш-кӧрӱштерге, јаан јашту
улуска јолугып јӱрдим. Библиотеканыҥ ишчилери туштажуны бийик кеминде
ӧткӱргенин темдектеер керек. Аймактыҥ библиотекаларыныҥ ончо ишчилери
јуулышты, аймак башкартудаҥ улус келгиледи. Элбек кӱндӱ-кӱрее ӧтти.
— Республикан кеминде кандый керектер болды?
— Јайгыда Алтаистиканыҥ институдында билим-практикалык конференция
ӧткӧн. Ондо Ј.Б. Каинчинниҥ јайаандыгыла колбулу темалар, кӧп шиҥжӱ иштер
кычырылды. Ол тоодо иштеринде психологизм, мифопоэтика јанынаҥ айдылганы
керегинде солун јетирӱлерди Ульяна Текенова, Ай-Тана Модорова, Маргарита
Дедина, Галина Ядагаева деп билимчилер, шиҥжӱчилер бичиичиниҥ јайаандыгыла
колбой кӧрӱм-шӱӱлтелерин айттылар. Кан-Оозында «Алтын кӱс» деп
литературалык фестиваль ӧтти. Ол республикан Бичиичилер бирӱгиниҥ, Бичик
чыгартуныҥ, Ш.П. Шатиновтыҥ ла Ј.Б. Каинчинниҥ толо јылдыктарына учурлалды.
Эки кӱнниҥ туркунына јилбилӱ туштажулар, элбек кӱрее-куучын ӧтти.
Литератураныҥ ичкери ӧзӱми, эмдиги айалгазыла колбулу курч сурактары база
шӱӱжилди. Бӱгӱнги ӱренчиктер — ыраак ӱйедий. Ондый туштажуларда олорго
јилбӱни тыҥыдар керек. База учурлу керектердеҥ — Эл театрда художественный
самодеятельностьтиҥ кӧрӱзи болгон. Экинурдыҥ албаты театры Каинчинниҥ кокур
куучындарыла тургускан ойын-кӧргӱзини база јилбиркеп кӧрдим. Ӧткӧн чактыҥ
70-чи јылдарында бичилген куучындар эмдигенче де јилбилӱ ле солун. Алтай
кижиниҥ кылык-јаҥын чокым кӧргӱзип јат. Байчыл болгонын, ӧскӧ дӧ
кокурыныҥ аҥылузын. Кӧрӧӧчилерге јараган деп сананып турум. Экинурдыҥ су-
алтай тили, бичиичиниҥ тилиле кожула берерде, сӱреен. Јербойыныҥ тили тыҥ
ӱрелбеген, ондый кӧргӱзилер ажыра алтай тилдиҥ кӱрмели, ару шуулты угулат.
Сценада Каинчинниҥ сӱр-кеберин фон эдип тургузып, 85 јажына учурлай деп бичип
саларда, кижи база ӧкпӧӧрӧтӧн, кӧкси бӧктӧлӧтӧн эмтир. Јерлештериме јаан
быйанымды айдып турум. Бичиичиниҥ эземин эл-jон кӧдӱрип турганы jаан учурлу.
— Јыбаш Бӧрӱковичтиҥ јайаандыгы алтай кычыраачыларга јуук ла
кару. Бичимелдери ажыра ол сӱрекей тӧп, калыгын сӱрекей тыҥ сӱӱген ле
тыҥ баалаган деп билдирет. Онызын шиҥжӱчилер де темдектейт. Биледе ол
кандый ада болгон?
— Бистиҥ биледе беш бала, тӧрт кыс, бир уул, эҥ ле кичӱзи — мен. Акамныҥ
салымы кыска болды. Эјелерим ончозы иштӱ-тошту. Јаан билениҥ аҥылузы — кажы
ла балага ајару теҥ једижип турганы. Кажы ла баланыҥ кылыгын эне-адазы јакшы
билер. Адабыс биске кату, кезем сӧс тӧ айтпаган, бир де катап кол до кӧдӱрбеген,
кайыштаҥ болгой, чалканла да сабалган јибегем. Је андый да болзо, ада-энеҥди тооп,
олордоҥ јалтанып туратан эмтириҥ. Эмди ле сананзам, мен алты јаш кирелӱ, энем
дезе 36 јашту, ол тушта меге энем карган, јаан деп билдиретен. Айылдаш кызычакла
кожо ойноп-ойноп турала, кайра ла кӧрзӧм — кӧзнӧктӧ энем! Мен штакетке јаба
отура тӱшкем. Санаамда јаҥыс ла – айакты јунгам ба? Араай, чеден ажыра јажынып
туруп айылга кирзем – айакты јунуп койтырым! Сӱӱнгенимди-и! Соҥында бис
калага кӧчӱп келеристе, айылда телевизор јок болгон. Ол ӧйлӧрдӧ ончо товар
талонло садылатан, телевизор магазинде турар, jе талон jок. Эҥирлер сайын бис бош.
Ончобыс јуулыжып, чайлап, ортобыста куучын-кумый. Кӧрӧр болзом, энем каткычы
да, кокырчы да кижи, бир карган да эмес. Энем меге чек башка јанынаҥ ачылган. Ол
эҥирлер биске сӱреен тузалу ла баалу болды. Јажым јаанаганча ада-энелӱ јӱргени јаан ырыс.
Эҥирлер сайын чайлап отурзаас па, эмезе, картоп казар тужында ба, адам
бойыныҥ јӱрӱми, карган энези, таайы керегинде эске алынып куучындаар…
Эне-адагар бой-бойы да ортодо сӱрекей нак, эптӱ-јӧптӱ, бир
кижидий бирлик улус болгонын кӧп улус ајарган болор…
Адамныҥ «Экӱлеп јӱрген бир јӱрӱм» деген куучыны бар. Эки
кижиниҥ салымы онойып бир jӱрӱмге биригип, «экӱ» деп бой-бойын тооп, сӧзин-
кылыгын оҥдожып, бой-бойлорына сӱрекей ајарыҥкай болгон. Јаан билениҥ
сурактары да кӧп ине. Энем адамды курсак-тамак, балдардыҥ кийим-тудумы
јанынаҥ, акча-манат керек деп качан да чаптыгын јетирбейтен. Ол билениҥ туура
салбас сурактарын бойына ла алынып, бойы ла аайына чыгып салар. Адам дезе
ишјалын, гонорарын алза ла, энеме табыштырып ла берер. Је бичиичи кижи канча
кире ишјалду деер. Культурада, Бичиичилер биригӱзинде, Бичик чыгартуда иштеген.
Акча јок, акча јетпей туру деп качан да комудабайтан. Тӧс амадузы – ээчий бичикти
ле кепке базып алар эп-аргалар табары, бу да амадузына jединерге энем jӧмӧжип
jӱрген. Бажынаҥ ла ала бой-бойына тартылып, эптӱ-јӧптӱ јӱргӱлеер. Эртен тура
ойгонып келзеҥ, олор экӱ кухняда чайлагылап отургылаар. Тӱженген тӱжин
куучындашкылаар, тӱштиҥ учурын белгелегилеер. Солундарыла ӱлешкилеер,
тӧрӧӧндӧрдиҥ балдарыныҥ тойына барып келер керек деп озолондыра
шӱӱшкилеп отургылаар. Чайлагылап отургылаза, ойгонып та калган болзоҥ, је
табыш чыгарбай јадарыҥ. Ол тушта сен бойыҥды јаан коручылду, быжу айалгада
болгоныҥды сезериҥ. Балдары ойгонып келзе, куучынын ойто солугылап ийер.
Адам ак чечектӱ Алтайына јана берерде, энем адамды коркышту јоксынатан, jе
бисти санааркабазын деп, ачыгынча анаар айдынбас, алтай улус кӧксинде ле
санаазын тудуп, кӧп сӧс айтпас ине. Энемди адам кажы ла кӱн иштеҥ уткып алатан.
Јолой экӱ курсак-тамак алгылаар. Оныҥ учун алдында баскан јолдорыла, тыштанып
јӱретен Улалу ла Майма суулардыҥ јарадына энем адам јогынаҥ базарга кӱӱниле
болуп албайтан. Ол ло кожо баскан јол, ол ло кожо отурган јадык, тайанган терек.
Энем узак иштеген. Амыралта-пенсияга эртелей чыгала, адагардыҥ јанында ла чай да
азып отурган болзом деп, кийнинде айдынатан.
Адам эртен тура турза ла элдеҥ озо тынарыныҥ гимнастиказын, буттары-
колдоры јакшы ээлзин деп зарядка эдер. Кӧрӧр болзо, эм-томду албатылык
медицинала кӧп јилбиркеп, су-кадыгын чеберлеп, эмденген кижи эмтир. Јиит
тужында кышкыда стадиондо алтай тере тонду јӱгӱрейин дейле, соокко до
чарчаганын энем каткырып куучындаар. Энем байчыл кижи. Јиит те тужында алтай
улустыҥ јаҥын тудуп, штанду базарга качан да јаратпайтан. Ӱй кижи эдектӱ јӱрер
учурлу деп айдар, је буды ку базарын база jаратпайтан.
— Адагар јаш тушта ӧскӧн ӧйи керегинде куучындап туратан ба?
— Карган энем санаамда артпаган, jе карган энемниҥ сыйнызы санаама јакшы
кирет. Ады Чӧӧчӧй, мен оны Тайо деп адайтам. Јаш тужында буттарынаҥ кенеп
калганынаҥ улам колдорына тайанып, јыла базатан кижи болгон. Коркышту чӧрчӧк
айдар кижи. Кара килиҥнеҥ мулинеле шабылап, алтай тонныҥ ӧмӱрин, бӧрӱктер
кӧктӧӧр. Эттиҥ балтырынаҥ учук кургадып, бышпак алтай ӧдӱктер кӧктӧӧр.
Терени кӧшкӧ буурла кожо јыдыдып салар, соҥында оны ужаар, jымжада илеер
тушта энем болужатан. Бойы колы ус кижи. Кӧктӧнип, узанып, араайын јаҥарлап
отурар. Чӧрчӧк айдып берейин дегени – азыйгы куучындар, кӧрмӧстӧр, Кудай, јер
бӱткени керегинде бойыныҥ сӧзиле, аҥылузыла куучындаар. Јаанап келеле, кӧрӧр
болзо, ол — алтай кеп-куучындар эмтир.
Адамга ӱч јаш болордо, оныҥ адазы, Бӧрӱк јууга 1941 јылда јаан изӱ айдыҥ
7-чи кӱнинде атана берген, ойто кайра бурулбаган, јарты јок калган, ого 30 ла јаш
болгон ине. Оныҥ карындажы Тадырт база јууга барып, кайра бурулбаган.
Адамныҥ айтканыла, алтай бичичилер кӧп бичиктерин јууныҥ темазына
учурлаган. Борис Укачинниҥ «Ӧлтӱрген болзом тороны» да алза, эмезе Аржан
Адаровтыҥ темдектегениле, ол јууныҥ кату ла торо јылдарында аштаганына тере
сопоктыҥ, кат ӧдӱктиҥ кончын да болзо, кайнадып ийеле, јиир кӱӱни келетенин.
Адам јуу башталарда, ӱч ле јашту, оныҥ иш бӱдӱрер ӧйи јеткелек, кичинек
болгоны учун торо деп немени билбегем деер. Балдардыҥ эткен ижи ӧркӧлӧргӧ,
момондорго чапкы тургузатаны. Онызы куучындарында бар. Деременениҥ уулдары
чапкыларын, тудуп алган jемидин бой-бойлорынаҥ канайып уурдашканы керегинде.
Јуу ӧйиниҥ кӱч јылдары оогош балдар ортодо онойып ойын ла ажыра ӧдӱп калган
деп куучындайтан.
Изӱ кӱнде, суузаган-аштаган Канныҥ элбек чӧлиле јанып бараадала, маҥтап
брааткан ийтти кӧрӧлӧ, кижи кӱйӱнетен эмтир деер. Ийт болгон болзом, jеҥил
јелип, јелип, маҥтап, маҥтап турар эдим деп. Ол тушта карган энези очы сӧӧктӱ
Маҥырчы эзен болгон. Адамды карган энези ле чыдаткан. Оны бир арбабайтан.
Бойы омок, недеҥ де јалтанбас, чечен тилдӱ, тӧрӧӧнзӧги коркыш. Јайыла
тӧрӧӧндӧриниҥ керектеринде, той-јыргалдарда туружар. Адам дезе карган
энезиниҥ јанарын сакып отурар. Јанып келеле, тонныҥ ӧмӱринеҥ кайнаткан эт,
курут чыгарып экелер. Энези кере тӱжине бригадада, колхозтыҥ ижинде. Эрте таҥда
балазы уйуктап јатканча, ишке јӱре берер. Орой тӱнде келзе, балазы уйуктап јадар.
Балазын кӧрбӧй дӧ турган, иш ле иш. Санаазында, энезиниҥ кожо јадып уйуктаган
јылузы артып калган. Эрте туруп алза, ишке кожо ээчиир. Энези ол тушта бичикчи
кижи, бригаданы башкарган, оны атка учкаштырып алала, бӧккӧ јетире апарар. Бир
ӧйдӧ чотобот то болуп иштеген. Јууга улус атанарда, кассада болгон акчаны барып
јаткан улуска ӱлеп берген эмтир. Акчадаҥ чыгым болгон дейле каруузына тургузарга
санангылаган. Је јууга барып јаткан улуска ӱлелгени јарталганы кийнинеҥ ижинеҥ
чыгаргылаган. Ӧй кату болгон. Јуу тӱгенерде, уулдардыҥ адалары јанып баштаган.
Баштактанган уулдары сабалган да јип туратандар. Бир јанынаҥ мени чыбыктаар
кижи јок, кандый јакшы деп сананатан эмтир адам. Энези дезе јаҥыс ла оныҥ энези
болгон.
Бойы чапкылап алган ӧркӧлӧрдиҥ терезин табыштырар. Ордына таран,
картоп берер. Тараанды сӱтке кайнадып ийзе, јетире ылбырабаган, кату болор. Сууга
кайнадарын оҥдобой до турган. Картопты кадарын арчыйла, алама чылап, чийге
јиип алар. Карган энези де, энези де баланы ла азырагылаар. Тӧс курсагы — сӱттӱ чай
ла талкан. Алтай улус талканла аргаданган.
Јууныҥ кийнинде јылдарда, согумныҥ торбогын малга солуп алар. Малдыҥ
эди каксыҥкай, јиир аргазы јок болор. Энемди адам качырып экелерде, энем байа
этти чӧйӧ кезип-кезип ыштап салар. Карган энези ого коркышту сӱӱнген.
Билезинде адам јаҥыскан бала болгон. Карындаш болзын ба, айса сыйын ба,
олорды сӱрекей керексиген. Оныҥ учун јаҥыскан кижи јаҥыскан ла деп, јаан
билелӱ болорго амадаган эмтир. Ага-карындажы, эје-сыйны кӧп болзо, эҥ јаан ырыс
ла байлык деп санантан. Эҥ јаан байлык — бала дегенин оныҥ јайаандык ижинде
база бар.
— Балдар байлык дегени кеп-куучында да бар дезеер…
— Эйе, кӧп катап куучындап туратан притча-чӧрчӧк тӧ бар. Бир бай кижи эмеениле
јуртап јаткан. Айлыныҥ ичи ончо ло толо, торко-мандык. Јоктулардыҥ айлыныҥ
јаныла ӧдӱп бараатса, кажы ла кӱн кокыр-каткы, сӱӱнчи. Бай кижи чыдашпай,
јоктудаҥ сурайт: Слер кажы ла кӱн неге каткырып, неге сӱӱнип турганаар?
А, бистиҥ ортобыста бир алтын бар. Бойы јудурукча ла неме. Бис оны бой-бойыска
таштажып, ого сӱӱнип, ого каткырып турганыс.
Бай айлына јӱгӱргенче ле келген, кайырчагын ачкан. Јудурукча алтын тажын
алганча ла эмеенине чачкан. Эмеени јастыра тударда, алтын тизезин јара соккон.
Сӱӱнчиниҥ ордына ый-сыгыт, табыш-чугаан. Бай тыҥ ачынган. Эртезинде јоктуга
јолугала айткан: «Бу сен, меге кандый тӧгӱн неме куучындадыҥ?!».
«Јудурукча алтын дегени — ол бистиҥ ортобыста јудуркча балабыс бар. Ол бистиҥ
ортобыста јӱгӱрзе, оны ла кӧрӱп, соотожып, ого ло сӱӱнип турганыс» — деп, јокту
айткан. Карган энези адама ончо угы-тӧзин айдып беретен. Ӧрӧкӧн эзен тужында, айыл ичи
толо. Ӱч јыл черӱде турала, јанып келерде, карган энези јана бертир. Айылдыҥ ичи
куру болуп калгандый. Энезин јаҥыскан канайып артыргызар деп, ӱредӱге барбай,
энезине болуш болуп јӱрген. «Ӧлӧҥ, ӧлӧҥ» деген кӧнӱ куучынында энемле
јолукканы, келинди экелгени бичилген, ол бӧлӱк «Энемниҥ ырызы» деп адалат.
Энем карган энемле кожо баштапкы ла кӱннеҥ ала эптӱ-јӧптӱ јаража берген. Энем
бойы карган таайыныҥ айлында ӧскӧн кижи. Јаан јашту улусла кылык-јаҥыла
јарашкан. Улус келер, келинди кӧрӧр, кӧзи кандый јаан деп кайкажар, сыны —
кандый коо ло чичке, узун. «Келин кандый?» — деп, сурашса, карган энем каруузын –
«озогы» деп јандырар. Энем бойы јурт јерде ӧскӧн кижи кату-кабыр ишти ӱзе
билер, чыйрак. Адамныҥ ырызы — энем оны ӱредӱге ууламјылаганы. Бала-барка
деп буудактабай, Москвага Литературный институтка ӱредӱге аткарган.
— Олор экӱ канайып тушташканы, биле тӧзӧгӧни керегинде
куучындаган ба?
— Баштапкы ла туштажудаҥ бу айакча јаан кара кӧстӧрлӱ кыс оныҥ эжи
болор деп бек сананган эмтир. Ол ары јанынаҥ ла келижип јаткан салымы болбой.
Энем ле адам кылыгыла јарашкан, јымжак та болзо, је сӱрекей быжу ла ижемјизине,
бӱдӱмjизине, айткан сӧзине качан да болзо турар деген сезим келген. Адам энеме:
«Калашты бойым быжырарым, балдарды бойым кӧрӧрим» — деп, айткан болтыр.
Анайда ок айлымныҥ эки јанында эки суу агып турган деген. Энем Экинурда
болбогон, эртен тура ойгонып келеле, колартыжын тудунып алала, айылдыҥ ары
јанын кӧрзӧ — суу јок, эбире басса — суу база јок. Суу кайда?
«Эмеен суу соолып калган, Јаан суу туку саста агып јат» — деп, каруузын адам
јаныдарган. Энем Ак-Кемде, Кујурлуда, јаан Кадын сууныҥ јанында ӧскӧн кижи. Оныҥ учун
бир јанында кичинек суу деерде — Кујурлудый ак сӱт, экпиндӱ суу, Јаан суу –
кӧгӧрӧ аккан Кадын талай ошкош деп сананган эмтир. Је канайдар, ӱрениже
берген. Той эдерде, тойында аркы-чеген де кӧп јок. Актаҥ тамган алтай аракыны
јаандар ла амзагылаар. Эмдигидий аҥданып јадар алама-шикир де, байла, јок болгон.
Је тӧрӧӧндӧри тӱҥей ле јуулыжып, кой сойып, аш-курсак азып, тойды тойлогон.
Энемниҥ карган таайы Салдабай Савдинге куда јетирип апарган. Адам бойын
кайчыныҥ кӱйӱзи деп айтпай да туратан. Кийнинде Аржан Адаров меге айткан эди:
«Бу адаҥ кандый кижи? Кайчы кижиниҥ јеенин алала, јӱрӱмде бир де катап
мактанып айтпаган». Экӱ биригерде, бир јанынаҥ Оймон-Кӧксууныҥ аҥылузы
ачылган, энемниҥ база бир таайы Кыймаштаев Тимофей Иванович сӱрекей чечен
тилдӱ, кокурчы ӧрӧкӧн, база бир таайлары — Топтыгиндер Оҥдойдыҥ Јодро
јуртында јуртаган. Олордыҥ аҥылузы сӱреен башка. Адам олорло таныжып, таҥ
эртен турага јетире куучындашкылайтан. Коркышту санаалу, тӧп, тӧзӧӧндӱ,
кӧгӱс-кӧрӱми элбек, кӧкси байлык улус деп адам бийик баалап айдатан.
— Јыбаш Бӧрӱковичтиҥ јайандык ижинде Кӧксуу-Оозыныҥ эл-јоныныҥ
аҥылузы сӱрекей јарт кӧрӱнет. «Ӱстибисте — Ӱч-Сӱмер» романын эмезе «Ол
јараттаҥ» деген повезин де кычырза…
— Адам-энем Экинурдаҥ Кујурлуга барарга, элдеҥ озо аймактыҥ тӧс јуртына —
Кӧксууга автобусла једип алар. Оноҥ ары 70 километр ыраак јерди олорго кезикте
јойу да базарга келижетен. Ол тушта эмдигидий автобустар, кӧлӱктер кайдаҥ
келетен. Чамаданын тудунгылаган, кыш-јай, балдарга сыйлар, тату курсак салган
јӱктенчиктерлӱ Оймонныҥ элбек јалаҥдарыла базып бараадар. Ыраак јол болзын,
оны кыскартарга экӱ эптӱ-јӧптӱ куучында. Јолой кошту кӧлӱк эмезе абралу ат
болзо, отургылап алгылаар. Кадынды кечер кӱр де јок болгон, паром сакыыр.
Кујурлуга једип келзе, деремнениҥ ончо улузы солун табыш угужып, таайымныҥ
айлына јуулыжып келгилеер. Таҥ атканча, кӱн јарыганча кеп-куучындар айдылар,
улустыҥ јадын-јӱрӱми, салымы керегинде куучындар улалар, кожоҥ-комут
чӧйилер. Актаҥ тамганын араайынаҥ амзагылап отургылаар.
Таайым бойы адаручы. Олордо јаантайын той балкаш печкеге јаҥы быжырган јаан-
јаан изӱге јарылып-јарылып калган калаштар, алтындый јалтырап чӧйилген мӧт,
оноҥ кып-кызыл помидорлор, огурчындар. Кујурлу, Тӱҥӱр Кадын сууныҥ
јарадында, маала ажы јакшы бӱдер, микроклимат деер бе, ыжык, јылу јер.
Экинурдаҥ башказы ол, биске, оогош балдарга онызы сӱрекей солун билдиретен.
— Кујурлуныҥ эл-јоны да омок, бойлоры јаҥарчы да, кокурчы да улус эмей…
— Эйе, улузы аҥылу, омок, кокурчы. Тилиниҥ кӱрмели де башка, јымжаак. Ол
аҥылуларды адам солун угуп, бойыныҥ куучындарына да кийдирген. Энемниҥ
шылтузында ол бойына база бир јаан ла солун телекей ачкан. Таайым адамды,
кӱйӱзин «Слер» — деп айдар. Улус кайкажар, бу кӱйӱзин канай оной байлап турган
кижи. Ол каруузына: «Кӱйӱзин кижи канай сен деейтен?». Онойып ла байлап
туратан. Таайым — Салдабай (Николай) Иванович Савдин, айу сагал сӧӧктӱ. Адам —
мундус. «Бу мундус дегени оныҥ не? Чырай-бӱдӱжин кӧрзӧ ак, чачы кӱргӱл, орус
ошкош, бойын кӧрзӧ — алтайдыҥ алтайы» — деп, таайым кокурлап отурар. Олордыҥ
јербойыныҥ кокуры ондый аҥылу. Энем де айдатан, таайымныҥ кӱйӱзин Слер деп
айдып отурарына улус кайкажар деп. Бир јанынаҥ сананза, таайым адамга кӧрӧ,
јажы јаан кижи. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы ине.
— Салдабай Иванович Савдин — јайалтазы јаан, ары јанынаҥ аҥылу
сезимдӱ, Алтайыста ээлӱ кайчылардыҥ бирӱзи. Угында, байла, кайчы улус
база болгон ло болбой…
— Алексей Григорьевич Калкинниҥ, Табар Анышкинович Чачияковтыҥ ла
Салдабай Иванович Савдинниҥ информаторы бир кижи — Куукак Сахаров. Таайым
јиит тужында кайлабаган, кайлаар бош то јок, иш-тош, калапту јуу. Кайлаарын
јаанайла баштаган. Ол ары јанынаҥ ла келген јайалта болбой. Топшуурын бойы јазап
алган. Савдин таайларымныҥ бала-барказы да јайалталу, карандаш тутса — јуранып
ийер, чурана, гитара тутса – јараштыра ойноп то ийер. Айлында балалайка да, чурана
да болотон эди. Таайым икилини коркыш јакшы тартатан. Майман сӧӧктӱ Эжербей
јеҥем јаҥарчы кижи. Экилези ле јаҥарлаар улус. Таайым бойы кӧп кайлабайтан. Кай
кемјилӱ деп айдар. Ончозы ла учурлу, байла. Јууга јӱреле, бир будынаҥ астыгып
калган кижи. Бойы коркыш чыйрак, кырды ӧрӧ ончолорын ла озолоп чыгатан.
Баатыр кептӱ улус ине олор одузы. Аҥдап барза, алканып кайлаар. Аҥчылардыҥ
байын тудар. Тозулга барып отурып ла алза, аҥы једип келер. Суранып алып турган
болор. Кезикте аҥчы уулдар таайымды керектебей, ээчитпес. Је јолдоры келишпес,
куру јангылап келер. Таайым кожо барза, кыйалта јогынаҥ тӱжӱм болор.
Ого эки катап похоронка да келген. Канду јуудаҥ онойып чыккан кижи болор.
Баштапкы катап божоп калган деген табыштыҥ кийнинеҥ јанып келген, оноҥ ойто
ло фронтко барган. Кайра јаан шыркалу јанган. Бастыра јӱрӱминде колхозко
иштеген. Каҥдаачы-кузнец, адаручы болуп.
— Салдабай Иванович Савдинниҥ кай айдатан јайааны оноҥ ары улалып барган
ба?
— Баркычагы кайлап баштаарда, карган адазы тӱжине кирген дежет. Айтканы:
кайлайтан болзоҥ, кайчы бол, а ойын-концерт кӧргӱзер кайчы болорго јарабас. Кай,
байла, сӱрекей байлу ла ээлӱ деп айтканы ол болор. Бала-барказы сӱрекей
кемзинчек ле байланчак, тӧп, эл-јон ортодо тоомјылу, бой-бойлорына, биске де кару
улус. Карган таайым 1985 јылда божогон, 5 майда, тоолу ла кӱннеҥ 9 май – Јеҥӱниҥ
кӱни болор эди. 1916 јылда чыккан кижиге јӱк ле 69 јаш болгон эмтир не. Биске ол
тушта таайым каргаан кижи, сӱреен карган деп бодолотон. Алтай-Кудай улуска та не
кӧп јаш бербей јат? Кезик албатыларды кӧрзӧ, 90 јашты ашкандардыҥ тоозы кӧп.
Ол тушта ӧйлӧр ӧскӧ болгон. Кудай да, кӧрмӧс тӧ јок деген совет ӧй, ас
калыктардыҥ тили јоголор, орус та тил јоголып, коммунизм ӧйинде текши јуунты-
коммунист тил болор деп шӱӱлте де болгон. Бичип алгадый эп-аргалар, магнитофон
эш јок, бош ло чӧлӧӧ ӧй јок, эмезе фольклорды шиҥжӱӱчи јуур учурлу деп
сананганыс па… База бир јанынаҥ бойы база: мен — кайчы, оны-мыны кӧрдим, оной-
мынай уктым деп јаан табыш чыгарбас. Кӧрӱнген, угулган болзо – кӧстӱ, кулакту
да, не угулабайтан, не кӧрӱнбейтен деер. Эмди интернет те, телефон до бары кандый
јакшы. Эмди сананза, бистиҥ јурттарда канча тоолу кайчылар, јаҥарчылар, чечен
тилдӱ, колы ус улус ады-јолы оной ло јарлу болбой, бичилбей артып калган.
Јаантайын ӧткӱрилип турган кайчылардыҥ Курултайы, Эл Ойындар, кӱрее-
куучындар ла шиҥжӱ иштер, республика кеминде ӧткӱрилген эл-тергеелик
национал политика улам эл-јон ортодо культурага, кайга, кайчыларга, кайлаарына
јилбӱ кӧптӧӧрине, кӧдӱрилеринде, таркаарына сӱреен учурлу эмтир.
— Слер јаштаҥ ала јарлу бичиичиниҥ балазы болуп ӧскӧнӧӧр. Слер онызын
аҥылап сескенеер бе? Бичичиниҥ балазы кандый болор учурлу деген некелте
болгон бо?
— Јаштаҥ ла ала адамныҥ иштенип отурганын кӧрӧтӧм. Оныҥ иштенип турган
машинказын, чаазындарын тийерге јарабас. Ого чаптык этпес. Машинкала тереерине
ол бисти ӱреткен. Је оныҥ айтканыла, кандый ла ишти тӧзӧӧнду, чыҥдый эдер
керек. А биске — јакшы ла ӱренер керек. Ада-энеҥе бистиҥ эҥ јакшы болужыс —
јакшы ӱредӱҥ. Айлыска кӧп таныштары келер, нӧкӧрлӧри, журналисттер,
бичиичилер. Јурт јерде јаткан улустыҥ балдары оогоштоҥ ала ишке таскап јат не.
Кажы ла бала айбылаш, айдыш ла јогынаҥ нени эдерин бойлоры јакшы билер.
Айылдыҥ ичинде иш, мал-аш сугарыш, ӧлӧҥдӧш.
Ол бисти тегин ле бичинерге болуп, рифмага ла болуп ӱлгерлер чӱмдеерин чек
јаратпайтан. Ол јанынаҥ некелтези бийик болгон. Бичигени кандый да тӧс, тереҥ
шӱӱлтелӱ, элбек темалу болор учурлу деп айдатан.
Адамныҥ бичиктери меге бӱткӱл телекей. Алдында бичип салганыла эмди
тӱҥейлезе, эки башка. Ол ло куучындарды канча катап кычырган болгодыйыҥ. Је
кажы ла катап ачсаҥ, сеге кажы ла катап јаҥынаҥ ла деп билдирер. Айса болзо,
алдында јаан ајару этпегеҥ, эмезе бӱгӱнги санааҥла јаҥыдаҥ кӧрӱп тургаҥдый.
Јиит тужында ла эмдиги кычырганы чек башка эмей.
Кажы ла куучынында таныш сӱр-кеберлер. Ол ӧйдӧ чокым ла бир кижиниҥ эмес,
бир канча улустыҥ сӱр-кеберлин јууй тартып, бичигени ол. Кандый бир учуралды
бичиичи чӱмдемелинде солуй бичип ийет. Оноҥ улам ол ло «Чеденди» де алза эмезе
ӧскӧ дӧ куучындарын алза. Экинурдыҥ улузы ол бистиҥ јуртта, Кујурлуныҥ эл-
јоны бисте болгон деп айдыжар. Кажы ла деремнеде болор аргалу тӱҥей учуралдар.
Бичиичиниҥ телекейи јӱк ле бир телкемле, бир ӧзӧклӧ, бир аймакла тудуш эмес,
ӧй дӧ јанынаҥ кӧрзӧ – канча чактар да кайра ӧткӧн јӱрӱм…
«Ӧлӧҥ, ӧлӧҥ» деген повезинде алтай кижиниҥ тӧс ижи — ӧлӧҥ. Ӧлӧҥ јеткил
болзо, мал-ажыҥ тойу турар. Айыл-јуртка ол база курсак-тамак. Адам
командировкага барза, бис теҥериде самолетты кӧрӱп: «Адабыс келип јат!», — деп,
сӱӱнерис. Ол тушта самолет учатан јол: Москва-Барнаул, Барнаул-Горно-Алтайск,
Горно-Алтайск- Карасуу. Оноҥ ары адам састы кечире Экинурга јойу једип келер.
— Бичиичиниҥ бичиктери бар тужында ол эл-јонныҥ эс-санаазында,
кычыраачылары бар тушта эземи де улуска кереес. Айдарда, келер ӧйдӧ
Слерде кандый санаалар бар?
— Арткан-калган энчизи јаан. Олорды такыптаҥ ылгаар, кӧчӱретенин кӧчӱрер,
јазаар. Шиҥдейтен иш кӧп. Бу јайгыда, толо јажына учурлай, Эл библиотека Јыбаш
Каинчинниҥ декадазын ӧткӱрген, быйаным айдадым. Он кӱнниҥ туркунына јайаан
туштажулар, башка-башка ууламјылу иштер ӧткӱрилди. Бичиичи ле бичиги бир
тизӱде эмей. Куучындарын кычырып турзаҥ, бир-эки ле эрмекле бойыныҥ айдып
салган учурлу санаалары база бар. Текши кычыраачыга јетсин деп орус тилге, оноҥ
ары ӧскӧ дӧ тилдерге кӧчӱрер деген амаду турат. Бичиичи кижи кандый бир ӧскӧ
ууламјыга, политикага барарга — ӧйим карам деген. Оныҥ ордына бичиктер,
куучындар бичиир керек деп айдынган. Ол тушта албатыма тузазы канча катап кӧп.
— Ачык-јарык куучын-эрмек учун, адагардыҥ энчизин чеберлеп, бийик баалап
јӱргенигерге, Кемине Семёновна, Слерге јаан быйан, алкыштаҥ јаан алкыш!