ОЙРОТТОР БОЛГОНЫС НЕ УНДЫЛГАН?
Уй (2021) јыл республика тӧзӧлгӧниниҥ 30 ла республиканыҥ тун калыгы Российский империяга киргениниҥ 265 јылдыктарына учурлалып, биске, алтайларга, база такып озогызын ойгозып, јаҥыс ла тӱӱкилик јолысты ширтеер эмес, бӱгӱнги де кӱнисти шиҥдеер, келер ӧйисти де быжулаар айалгалар тӧзӧйт, аргалар ачат…
Бӱгӱн алтайларла јилбиркебеген, тӱӱкизин шиҥдебеген, јадынын ширтебеген кижи телекейдиҥ тил билишпес јоны тузаланган Википедия интернет-энциклопедияга кирип, алтайлар ла Алтай Республика керегинде кычырза, ондо ӱзе талдама: једеген калык (јерлӱ, культуралык ла кудайлык курчуулу, национально-государственный тӧзӧмӧлдӱ) једеген республиказында (кебеделдӱ, маанылу, мак кожоҥду, Конституциялу, орус ла алтай государстволык тилдерлӱ) јуртайт.
СССР јайрадылганыла колбой табылган јаҥы государстволордыҥ, республикалардыҥ јӱрӱминде 30 јыл јаан ӧй эмес. Бу кире ӧй кезик јаҥы тӧзӧлгӧн политикалык субъекттерге политико-социальный тӧзӧлгӧзин де аайлаарга, государстволык идеологиязын да быжулаарга јетпейт. 1991 јылдыҥ јаҥар айында јайым ороон боло берген Казахстан Республиканы алзабыс, олордыҥ идеологторы (кӧп сабазында билимчилер ле бичиичилер) ук-тукумын бедиреп, Јыҥыс-Каанга (Чингизхан – ред.) јапшынадылар, кыпчактардаҥ калбактанадылар, ӧштӱ бедиреп, ойротторго табарадылар, орустарга кадаладылар, кыскарта айтса, казах нация эмдиге бедиренгенче. Ӧҥдӧйӧйин, ӧрӧлӧйин, ӧзӧйин деген калыкка, нацияга, элдеҥ ле озо, јарлу ӧбӧкӧ лӧ јаан ӧштӱ керек болуп турганы јарт. Јарлу ӧбӧкӧ лӧ јаан ӧштӱ калыкты, нацияны бир эдип бириктиретен аргалардыҥ бирӱзи. Казахтар бис ле ошкош, тӱрктердеҥ ле моҥолдордоҥ укталып келген калык, оныҥ учун биске олордыҥ алынып јаткан јолына ајаарып, јакшызын да, јаманын да ылгаар керек.
Российский империя, Союз Советских Социалистических Республик (мынаҥ ары – СССР) ла Россия Федерация идеологиялык тӧзӧлгӧлӧриле ӱч башка государстволор болгоны биске, алтайларга, ӧткӧн ӧйисти билерге јаан качалаҥын јетирген. Нениҥ учун дезе, большевиктер 1918 јылда Российский империяны јайрадып, СССР тӧзӧгилеерде, «алдында болгоны ӱзе јаман, јастыра, айдарда, олордоҥ айрылар керек» деп иштегендер. Демократтар 1990-чы јылдарда СССР-ды јайрадып, Россия Федерацияны тӧзӧгилеерде, база ла «алдында болгоны ӱзе јаман, јастыра, айдарда, олордоҥ айрылар керек» деп сӧстӧрлӧ башкарынган. Чикелей айтса, СССР Российский империяныҥ јаманын јарлап, јакшызын јажырган, Россия Федерация СССР-дыҥ јаманын јарлап, база јакшызын јажырган. Ортозында алтай калыкка ла кӱч болуп јат. Темдектезе, тӱӱкизинеҥ Российский империяга киргени «кырылган», албаты башкарган, баштаган јайзаҥдар, байлар, јарлыкчылар, камдар ундылган.
СССР тушта совет башкару 1956 јылда Себиниҥ боочызында «1756-1956. Алтай калыктыҥ акту кӱӱниле Россияга киргениниҥ 200 јылдыгы» деп темдектелген кереес тургускан, ол ло јылдарда алтай тӱӱкичи Егор Тадыев «Поворотный пункт в истории Горного Алтая» деп адалган бичимелинде Российский империяныҥ тыш керектер аайынча коллегиязыныҥ 1756 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 2-чи кӱнинде јарадылган јарлыгын «Елизавета II императрицаныҥ алтайларды Арасейге алган јарлыгы» деп јарлаган. Элбеде сананып, тереҥжиде шӱӱзе, совет башкару да, алтай тӱӱкичи де јастыргылаган. Баштапкызында, бӱгӱн «алтай калык», «алтай нация» деген этноним де, политноним де болуп калган албатыныҥ ада-ӧбӧкӧлӧри Российский империяга јуртаган јерлери аайынча башка-башка ӧйдӧ, башка-башка айалгаларда кирген. Экинчизинде, СССР јайрадылып, Россия Федерация јайым ороон боло берерде, Российский империяныҥ ла СССР-дыҥ јажытта болгон тӱӱкилик архивтери ачылып, тудууда болгон билим иштер кепке базылып, Ойрот каандык керегинде чындык јетирӱлер јарлалып баштаган. Быјыл тӱӱкилик учур алынган 1756 јылды алзабыс, бӱгӱнги алтайлардыҥ ада-ӧбӧкӧлӧри, 1756-1917 јылдарда јуртаган Российский империяныҥ архивтеринде текшилей «соҥкар» (джунгары – ред.), ук-тукумыла «урянхайский», «телеуцкий», «саянский», «телецкий», «бухарский» деп бӧлӱткен јайзаҥдар, 1756 јылда Бала-Каанга (Елизавета II императрица – ред.) багынарга 9 катап (чаган айдыҥ 26-чы, кочкор айдыҥ
16-чы, кандык айдыҥ 18-чи, кичӱ изӱ айдыҥ 11-чи, јаан изӱ айдыҥ 12-чи, 19-чы, 24-чи, куран айдыҥ 23-чи ле 28-чи кӱндеринде) баштанганы ла ороонныҥ тыш керектер аайынча коллегиязы соҥкар јайзаҥдарды Российский империяга алары аайынча 3 јарлык (чаган айдыҥ 27-чи, кӱӱк айдыҥ 2-чи, кӱчӱрген айдыҥ 16-чы кӱндеринде) јаратканы јарталат. Ӧрӧлӧй айдылган 9 баштануны ла 3 јарлыкты шиҥдеп-ширтегежин, кажы ла баштануда јайзаҥдардыҥ тоозы башка-башка болгоны, чокымдай айтса, сегис айга 19 јайзаҥнаҥ 10 јайзаҥга тӱшкени, јарлыктар Ойроттыҥ јайзаҥдарына эмес, Сибирьдиҥ губернаторы В. Мятлевке учурлалганы ла јарлыктардыҥ алдына колын Елизавета II эмес, канцлер А. Бестужев-Рюмин ле вице-канцлер М. Воронцов салгандары јарталат. Сибирьдиҥ губернаторы В. Мятлев јарлыктардыҥ копияларын Сибирьдеги черӱниҥ командующийи Крофтко ло Колывано-Кузнецкий јуучыл линияныҥ командующийи Дегарригага аткарган. Чаган айдыҥ 27-чи кӱнинде јарадылган баштапкы јарлыкта «јуучылдарыстыҥ тоозы ас учун, Джунгарияныҥ албатызын Россияга эмди тургуза албагар, манјы башкарту олорды некеп, јуу баштаза, јаҥыс ла джунгарларды эмес, је анайда ок јеристи де корыырга кӱчис јетпес» деп айдылган. Кӱӱк айдыҥ 2-чи кӱнинде јарадылган экинчи јарлыкта Джунгарияныҥ албатызын Россияга аларыныҥ аайы ла олорды Калмык јерине кӧчӱрери керегинде, кӱчӱрген айдыҥ 16-чы кӱнинде јарадылган ӱчинчи јарлыкта Джунгарияныҥ албатызын Калмык јерине кӧчӱрерин 1757 јылдыҥ јазына јетире токтодоры керегинде айдылган.
Ойроттыҥ орустарга багынган отокторын Калмык јерине кӧчӱрери 1757 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 28-чи кӱнинде башталган. Баштапкы аткарылган јаан кош-обоз 1758 јылдыҥ ӱлӱрген айында аткарылган јерине једерде, олорды чук јатпазын, кайра качпазын деп, Калмык отокторго ӱлештирип бергендер. Текши тооло, 1759 јылга јетире Калмык каандыкка 10 муҥнаҥ ажыра кижи кӧчӱрилген. Крестке тӱжӱп, православный јаҥ алынган телеҥиттер ле ураҥкайлар јолдо казактардыҥ поселениелеринде артырылган ла кресттӱ калмыктар јуртаган Ставропольеге (бӱгӱн Тольятти) кӧчӱрилген. Кийнинде олордоҥ Российский империяныҥ бажына чыккан Владимир Ульянов (профессионал революционер, каанныҥ јаҥын аҥтарган) ло Лавр Корнилов (орус черӱниҥ верховный главнокомандующийи, каанныҥ билезин арестовайтаган) таркагылаган.
Калмык каандыкка кӧчӱрилбей, Алтайда арткан јайзаҥдар ол ло јамызында артып калгандар, је Ойротто олордыҥ башкартузы «оток» деп адаткан болзо, Российский империяда «тӧчин» деп кубултылып, Комдошский, Кергешский, Южский, Кузенский волостьторло коштой 1-кы, 2-чи, 3-чи, 4-чи, 5-чи тӧчиндер деп темдектеткен. Сӧӧктӧриле 1-кы тӧчинди мундус, 2-чи тӧчинди кыпчак, 3-чи тӧчинди тодош, 4-чи тӧчинди иркит, 5-чи тӧчинди тодош јайзаҥдар башкарган.
Манјылар башкарган Китай империя «бис Ойротты јуулап алганыс, оныҥ учун ойроттордыҥ бастыра јерлери ле албатызы бистиҥ јерис ле албатыбыс» деп, 100 јылдаҥ ажыра некешкен, је Российский империя «Ойрот јайым ороон болгон, айдарда, оныҥ албатызы да јайым болгон, оныҥ учун бис слерге јерди де, албатыны да бербезибис» деп, Чугучакта Россия ла Китай ортодо кыйулар аайынча окылу јӧптӧжӱ тургузылбаганча мойношкон.
Чугучактагы јӧптӧжӱ 1864 јылдыҥ сыгын айыныҥ 25-чи кӱнинде тургузылган. Бу ла јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 10-чы кӱнинде Чуйдагы баштапкы волость, 1865 јылдыҥ чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде дезе Чуйдагы экинчи волость Российский империяга окылу кирген. Оноҥ ло бери комдош, кергеш, јӱс, кӱзен ле эки Чуйдыҥ волостьторыныҥ ла мундус, кыпчак, иркит ле эки тодош тӧчиндердиҥ албатызы Алтайда јаткандары учун «алтайлар» деп ададып баштаган.
Бӱгӱнги алтайлар јайзаҥдарын, байларын, јарлыктарын, камдарын ундыганыныҥ тӧс шылтагы большевиктер јаҥды колго алып, ишмекчилердиҥ, солдаттардыҥ ла крестьяндардыҥ диктатуразын тӧзӧгилеерде, «јайзаҥдар, байлар, јарлыктар ла камдар кара албатыныҥ, тегин јонныҥ терин тӧккӧн, канын јуткан ӧштӱлер» деп јарлап, айдаган, тӱрмелеген, ӧлтӱрген. Оныҥ учун СССР тушта кӧп улус угы-тӧзинде јайзаҥдар, байлар, јарлыктар, камдар болгондорын јажыргандар.
Алтайдыҥ кыпчактарыныҥ котон-кыпчак деп адалган айрызы кебинде бир кижидеҥ, јашта Моҥолдоҥ келген садучылар бала эдерге уурдай берген,
соҥында 16 јаштуда танылып, ӱч јайзаҥныҥ јаргызыла кайра јандырылган Кудай-Кулынаҥ таркаган. Российский империяныҥ тыш политиказыныҥ архивинеҥ алынган «Эки калан тӧлӧӧрине артырылган соҥкар јайзаҥ Кутуктыҥ уйазы» деп адалган документте Быжу эки уулду болгон: бойыныҥ уулы Кӱчӱк ле Бухараныҥ садучызынаҥ сегис кишке толып, балазы эдип азырап алган уулы Кудай-Кулы. Кӱчӱк эки уулду болгон, јаан уулы Сурактай божогон, эжи ле балдары Эдилге (Волга – ред.) аткарылган, экинчи уулы Чаптан база Эдилге аткарылган. Кудай-Кулы тӧрт уулду болгон, јаан уулы – Чолон Эдилге аткарылган, экинчи уулы – Кутук, ӱчинчи уулы – Кудай-Берди божогон, тӧртинчи уулы – Мамыт. Кутуктыҥ уулы – Касак, Кудай-Бердиниҥ уулы – Мӧҥкӱ-Темир, Мамыттыҥ уулы – Кошым-Берди деп јетирилет.
Алтайдыҥ кыпчак јайзаҥдарыныҥ тӱӱкилик јолын Российский империяга киргенисле колбозо, Ойрот каандыкта отокту, Арасейдиҥ империязында тӧчиндӱ болгон Алтайдыҥ кыпчактарыныҥ јайзаҥдары Кутук–Касак–Кыстай–Муклай–Артушка–Бабак–Аларушка—Нанка–Болбокат–Јалбак—Белек болгондор. Российский империяныҥ архивтеринеҥ алынган јетирӱлерде, Кутук телеҥит эмезе соҥкар јайзаҥ деп темдектелет, карындажы Мамыт ураҥкай да деп бичиткени бар. Кыпчак отоктыҥ јайзаҥына Кутукты Калдан-Серен каан тургускан, 1755 јылда Китайдыҥ манјы императоры Цяньлунь Кутукка, кӱндӱлегениниҥ аҥылу темдеги эдип, алтын-тоҥустыҥ канады кондырылган бӧрӱк кийдирген, ӱчинчи степеньдӱ сайыттыҥ јамызыла кайралдаган. Је бир јылдаҥ Кутук албатызыла Арасейдиҥ тергеезине кирип, Калмык каандыкка да, Енисейский эмезе Иркутский провинцияларга да кӧчӧринеҥ кыйыжып, Алтайда «двоеданец» болуп арткан. Кутук јайзаҥ Российский Империяга 7 темичилӱ кирген. Табаачы ла Амыр-Санаа јаҥ блаажып јуулашкылап турарда, Кутук јайзаҥ Табаачыны јӧмӧп, Амыр-Санааныҥ айыл-јуртын олјологоны керегинде јетирӱлер база бар.
Кутуктыҥ кийнинде болгон јайзаҥдарды алзабыс, Касактыҥ уулы Кыстай керегинде империяныҥ архивинеҥ чыккан документтерде ол 1804 јылда Александр I императорло тушташкан, Екатерина II императрицага 100 ак ат сыйлаган деп бичилген. Алтайский духовный миссияныҥ јетирӱзинде ол Алтайга туура јерлердеҥ крестьяндар кӧчӱрерине удурлашкан деп айдылат. 1860 јылда тӱрк тилдерди ле калыктарды шиҥдеген немец билимчи Василий Радлов (Friedrich Wilhelm Radloff) Муклай јайзаҥга јолукканын «јайзаҥ бийик эмес сынду коркойып калган карган деп кӧрӱнген, соок чырайы оныҥ кылык-јаҥын ла ийдезин кӧргӱскен, кичинек кӧстӧри кижиге ӧртӧй лӧ ол ӧйдӧ сӱмелӱ кӧргӧн» деп јетирет.
Муклай јайзаҥныҥ кичинек уулы Токпок болгон, бай ады Обыйым. Токпок-Обыйымныҥ бойыныҥ уулдары Кете, Бабай, Чийне, Калаш, Кӧјӱкей, Байтыгаш ла азырап алган уулы Кыска болгон. Кысканы Токпок чорос укту кыс баладаҥ блаап алган, оныҥ учун Кысканаҥ таркаган кыпчактар чорос-кыпчактар деп айрылангандар. XX чактыҥ бажында болгон репрессиялардаҥ чорос-кыпчактар «сурас-кыпчактар» деп аданып аргадангандар.
Российский империяныҥ архивтеринеҥ чыккан јетирӱлерде «1880-1889 јылдарда Алтайда административный реформа јарлалып, јайзаҥдарды ла темичилерди угы аайынча эмес, јурттыҥ јуунында тудар деп јаҥырту башталган» деп айдылат. Је Муклайдыҥ кийнинде кыпчак тӧчинниҥ јайзаҥдары болгон јети јайзаҥды алзабыс, олордоҥ Аларушка ла Болбокат јайзаҥдар Токпоктыҥ Калаш деп уулынаҥ, Нанка дезе јайзаҥ Кыска деп уулынаҥ таркаган: Калаштыҥ уулы Јакы, Јакыныҥ уулы Балајый, Балајыйдыҥ уулы Аларушка; Калаштыҥ уулы Кардабай, Кардабайдыҥ уулы Болбокат; Токпоктыҥ азырап алган Кыска деп уулыныҥ уулы Лапас, Лапастыҥ уулы Нанка.
Бу јайзаҥдардаҥ тӱӱкилик документтерде Аларушка јайзаҥныҥ ады эҥ кӧп арткан. Темдектезе, 1896 јылда Аларушка јайзаҥ Јайзаҥныҥ јуртын Кеҥидеҥ Кан-Јабаганга кӧчӱрген. XX чактыҥ бажында алтайлар Ак (Быркан) јаҥ алынып турарда, кыпчактардыҥ алдындагы ла ол туштагы јайзаҥдары Аларушка ла Нанка ууламјызыла «национально-освободительный» деп темдектеткен кыймыгуныҥ башкараачыларыныҥ тоозында болгондор. Аларушка јайзаҥ Тереҥ-Кобыдагы мӱргӱӱлдеҥ кӧндӱре Јаш-Турага (Бийск – ред.) айдаткан 33 башчыныҥ тоозында болгон ло 2006 јылда јаргылаткан, Нанка јайзаҥ 1905 јылда Нарындӧӧн айдаткан. Оны ээчидеги Јалбак јайзаҥ
алтайларды Баштапкы телекейлик јууга аларына эрчимдӱ удурлашканы ла казактардыҥ мобилизационный командазыла согушканы керегинде јетирӱлер бар.
Кыпчак јайзаҥдардыҥ калганчызы болгон Белек јайзаҥ Алтын-Тууныҥ Јулу-Кобы деп кобызында јуртаган. Јайзаҥ јаан уулыла Ойбоктӧӧн коно одындап барарда, јуртына чӧлдиҥ тонокчылары табарып, кӧскӧ кӧрӱнген улусты ӧлтӱреле (јӱк бир јаш бала јаҥыртыктыҥ алдында тирӱ артып калган), акчазын, алтын-мӧҥӱндӱ јӧӧжӧзин уурдагылай бергендер. Кийнинде бу тонокчылар туттуртып, јаргылаткандар. 1916 јылда Белек јайзаҥ, уездтиҥ полициязыныҥ уряднигин колмылтыктаҥ шыркалаганы учун, Тӱндӱк јаар айдаткан. Јаҥыс уулын айдууга оныла кожо аткаргандар.
Бӱгӱнги алтайлардыҥ ада-ӧбӧкӧлӧри Ойрот каандыкта јайзаҥнаҥ да бийик јамыда болгонын тӱӱкилик документтер керелейт. Оҥдой аймактыҥ Туйакту јуртында чыккан-ӧскӧн тӱӱки билимдердиҥ кандидады Римма Кушнериктиҥ «Русско-джунгарские дипломатические отношения (начало XVII — 50-е г.г. XVIII в.)» деп бичигиниҥ 41-42 бӱктеринде «XVIII чактыҥ 40-чи јылдарында Ойроттыҥ кааны Калдан-Серен болуп турарда, нойондордоҥ черӱниҥ бажында Септен турган, Сары-Манјы казахтарла колбу учун, Табаачы (1753-1755 јылдарда Ойроттыҥ кааны болгон) Арасейле кыйу аайынча сурактар учун, Мамыт Китайдаҥ коруланары учун каруулу болгондор» деп бичилген. 149-чы бӱкте «Калдан-Серен божоордо, Ойроттыҥ башкарузы кыйуларын корулаарына јаан ајару эткен. Арасейле кыйуда каруулдар тыҥыдылган. Семипалатинсктиҥ бешкӱндӱк тӱштӱгинде тоозыла бир јетирӱде 3 муҥ, экинчи јетирӱде 7 муҥ черӱлӱ Табаачыныҥ кожо чыккан карындажы Јаман-Кулы нойон турган. Китайла кыйуда текши тоозы бир јетирӱде 14 муҥ јуучылду, экинчи јетирӱде 17 муҥ јуучылду черӱни ураҥкай јайзаҥ Мамыт башкарган. Кокандты јуулаарына аткарылган Септен нойонныҥ черӱзи кайра јандырылган» деп јетирилет. Ойрот каандыктыҥ беш јаан бийлериниҥ тоозына кирген Мамытты алзабыс, шак бу кижи алтай кыпчактардыҥ котон-кыпчак айрызыныҥ бажында турат. Архивтердеҥ чыккан документтерде Табаачы ла Мамыт нойондор Тӱштӱк Туркестанда јуулажып, айыл-јурттарына кӧп јӧӧжӧлӱ, кӧп улусту јангандары керегинде јетирӱ бар. 1771 јылда калмыктардыҥ кааны Убашы Ойроттыҥ Китай јуулап алган јерине ондор муҥ улусту качып келерде, Мамыт Колывано-Кузнецкий јуучыл линияныҥ командующийи Дегарригадаҥ паспорт алып, Китай јерине барып, Эдилге аткарылган тӧрӧӧндӧрин (Чолон, Чаптан акаларын ла Сурактай аказыныҥ бала-барказын) бедиреп јӱргени керегинде јетирӱлер база бар.