Перейти к содержимому

Јаркынду элестериле санаада артсын…


(Эл Ойынныҥ кийнинеҥ)

Эл Ойын байрамыс ӱч кӱнниҥ туркунына Кан-Оозы аймактыҥ Ойбок ӧзӧгинде кожоҥ-комутла, спорттыҥ маргаандарыла, јаркынду элестериле ӧдӧ конды.
Быјылгы јылда ол 18-чи катап ӧткӧн. Байрам алдында јондык ортодо оны ӧткӱрери, ӧткӱрбези јанынаҥ шӱӱжӱ, керек дезе ачык баштанулар да болгон эди. Эки јыл кайра мындый ла ок айалга база болгон. Тӧс шылтагы — орооныста аҥылу операция ӧдӱп турган ӧйдӧ, байрам-јыргал ӧткӱрерин јаратпазы. Је экинчи јанынаҥ, эҥ кату ла кӱч ӧйлӧрдӧ, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында, байрамдар ӧткӧн, олор јуучылдарыстыҥ кӱӱнин кӧдӱрген деген шӱӱлтелер база айдылган.
Быјылгы Эл Ойынныҥ окылу ачылтазында республиканыҥ башкараачылары элдиҥ бу јаан учурлу байрамы Билениҥ јылына ла бӱгӱнги кӱнде аҥылу јуучыл операцияда туружып, Тӧрӧлистиҥ јилбӱлерин коруп турган јуучылдардыҥ билелерине учурлалганы керегинде угустылар. Байрамга јуучылдардыҥ билелери база кычырылган. База бир солун болгоны — кӧдӱриҥилӱ ачылтада јииттер, Каринэ ле Эрмен Енчиновтор јаҥы биле тӧзӧп јатканын керелеген чӱм-јаҥ ӧткӧни.
Айдарда, Эл Ойын байрам јӱк ле спортчыларга эмезе культураныҥ ишчилерине керектӱ эмес. Бу текши калыктыҥ ӧзӱминиҥ кемин кӧргӱскен айалга деп темдектеер керек. Эҥ кӱчтӱлердиҥ, мергендӱчилердиҥ, јана баспастардыҥ, јайалту, ийдези кӧп улустыҥ маргаан-кӧрӱзи болор. Јебрен јаҥжыгуларынаҥ тудунып, эскизин элтертип, озогызын ойгортып, тӱӱкизин, культуразын ундыбаган калыктыҥ айдары јок јаан энчизи.
Озогыда кӧчкӱн калыктарда мындый маргаандар јаантайын ӧткӧн. Јуу-чактарда турушкан јуучылдар бойлорыныҥ кӱчтӱзин, чеченин, турумкайын шак мындый туштажу-байрамдар ажыра ченеген эмей. Оныҥ учун кандый ла айалгага белен, сергелеҥ болоры шак маргаандар ажыра кӧрӱнет — ат јарышта, ок-јаа адышта ла кӱреште. Оноҥ башка амыр јӱрӱмге темиге берген, неме керексинбес, јалкуга алдыртып, јаймжып, јалјырап, ич-кӧгӱсте јуучыл кӱӱн јылыйып, јоголордоҥ до айабас. Оныҥ учун мындый байрамдар јаантайын ӧдӧр учурлу деп бистиҥ јерлежис, ыраак Саха Республикада јуртаган Олег Омин бичийт. Неге де киришпей, бойыныҥ ла алдымда амыр ла јӱрген улуска, айса болзо, мындый кӧрӱ-маргаандар керек те јок. Је јалтанбас, ийделӱ, јуучыл кӧрӱмдӱ улуска карын да јарамыкту. Мынаҥ улам кажы ла кижи, анчада ла эр киндиктӱлер Алтайыныҥ, Тӧрӧлиниҥ, орооныстыҥ јилбӱлерин корыырга јаантайын белен болор учурлу. Ондый айалгаларды Эл Ойындый байрамдарыс, маргаандарыс тӧзӧйт ле эл-јоныска бийик кӱӱн-санаа берет.
Эл Ойында јаҥжыкканы аайынча национальный бӱдӱмдӱ 13 маргаан ӧдӱп јат. Олордыҥ ортозында ат јарышты ла кӱрешти улус сӱрекей јилбиркеп ле јакшызынып кӧрӧт. Тӧс сцена ла оныҥ ары јанында ипподромдо јаантайын ла јык толо улус болот. Јеҥӱчилдердиҥ сыйы да баалу-чуулу, тӧзӧӧндӱ. Баштапкы јерге кыйалтазы јогынаҥ јеҥил јорукту кӧлӱк, экинчи јерлерге — мотоцикл, ӱчинчиге — сый-акча. Акча-манатла јӧмӧлтӧ јетирген спонсор-аргачыларга јаан быйан айдар керек. Бу учуралда 12 километр «Аргымак маҥында» «Кан Jерен» деп атла баштапкы јер алган јеҥӱчил Аргымак Мегедеков «УАЗ-Патриот» кӧлӱкле кайралдаткан. Бу јаан сыйды «Меркит» ээлемниҥ башкараачызы Александр Кулаков тургускан деп јарлалды. Айдарда, байрамды јӧмӧӧрине акту кӱӱнинеҥ болушкан улуска элдиҥ адынаҥ јаан быйан болзын, колу јаантайын кокту јӱрзин, быйаны кайра эбирилип келзин!
Чын, ат јарыш сӱрекей јилбилӱ ле кӧрӱмјилӱ маргаан. Аттардыҥ јорыгын, кажы ла аттыҥ адын, олордыҥ арга-чыдалын комментатор сӱрекей јилбилӱ куучындап, јарлаган эди. Јайдакка отурып, атла чабары јеҥил ле керек эмес. Јӱрексиреп, јарышка барааткан аттардыҥ оосторын буура тартып, олорды јаантайын ла токтодып турганын кӧрӧриҥ. Оноҥ, калганчы ла арткан кругта, олорды тӱргендедип, камчылап баштаганыныҥ кийнинеҥ, чек јайымга салкындый барааткан аттарла кожо бойыҥ база олорло кожо јарышта чылап, јӱрексиреп тургаҥдый. Јеҥӱчилди трибунадагы улус бут бажына туруп, кыйгы-кышкыла, сӱӱгенине ле оморкогонына алдырып, бийик кӱӱнле уткугылайт.
Мындый ла ок айалга кӱреште. Абсолютный деп адалган кӱрешти улус кӧрӧргӧ энчикпей сакып јадылар. Калганчы ӧткӧн ӱч Эл Ойындардыҥ јеҥӱчилдери болуп акалу-ийиндӱ Евгений ле Анатолий Ядрушкиндер чыгат. Бӱгӱнги кӱнде алтай кӱрешчилер ортодо олорго једижери јок болгодый. Је финалга чыккан эки кӱрешчи бой-бойлоры ортодо чындык кӱрешкен болзо деген кӱӱнземелдер база болды. Кӧрӧӧчилерге «зрелищность» дегени јетпегениле колбулу кӱӱнземел болгодый.
Ок-јаа адары керегинде айтса, бу учуралда Чамал аймактыҥ спортчыларына једери јок болды. Мында јарт, тренер-таскадаачыныҥ јаан камааны бар. Аржан Тудуевтиҥ ӱренчиктери кӧп маргаандарда јеҥӱчилдер болуп чыгат. Анайда ок Чамал аймактыҥ администрациязы бойлорыныҥ ок-јаачыларына јаан јӧмӧлтӧзин јетирет. Оныҥ учун бӱгӱнги кӱнде олор озочылдардыҥ тоозында. Бу бӱдӱмле эҥ уйандардыҥ тоозында — Чой аймак. Олор бу тушта бойлорыныҥ командазын да аткарбады. Аймактыҥ башкраачылары национальный бӱдӱмдерди, байла, керексибей турган болор бо, деген санаалар келет. Олорго кӧрӧ, коштойында Турачак аймактыҥ ок-јаачылары таҥынаҥ бойлорыныҥ да алдында, аймагы да учун кызу тартыжуда турумкай тартышкандар. Јеҥӱлӱ јерлерди албаган да болзо, је чырмайган ла. Ок-јаа адыш јанынаҥ Кан-Оозыныҥ командазын база мактаар керек. Былтыр ла кӱскиде олордо командада адар эпшилер чыкпайтан эди. Бу учуралда эр улус ортодо јеҥӱчилдер болуп Николай Шагаев (2-чи јер) ле Айдар Мегедеков (3-чи јер) чыгып келдилер. Команда ортозында олор ӱчинчи јерди кызу тартыжуда ала соккондор. Командала экинчи јер алган каланыҥ ок-јаачыларына јаҥдар јанынаҥ јаан ајару болуп турган деп база айдып болбозыҥ. Олор канча јылдар туркунына тергеебистиҥ тӧс калазында лукодром тудары јанынаҥ баштанган. Кӱс келзе ле тазыктырынар јер бедиреп јӱргӱлейт. Јайгыда дезе Маймада, јуртээлем техникумныҥ стадионында тазыктырынат. Бу ӱредӱлӱ заведениениҥ башкараачызы Александр Чеконов кӧп спортчыларга акту кӱӱнинеҥ болужат.
Эл Ойында таш кӧдӱришти ајарып кӧрдим. Мында Кан-Оозы аймактыҥ спортчылары тыҥ болды. Олор команда аайынча база баштапкы јерди алган. Је бу бӱдӱмде кубулталар кийдирер керек дегенин такып ла кӧрдим. Јаан таштарды бийик тӧҥӧшкӧ чыгара кӧдӱрерге сынгыр эмес алтай эрлерге чала кӱчке келижет. Оноҥ бу бертик, сынык-бычык алгадый бӱдӱм. Оныҥ ээжилери 30 јыл ӧйлӧр кайра бичилген. Ӧй ӧткӧн сайын ого јарамыкту кубулталарды эмди кийдирерге јараар. Оныҥ учун ӧткӱреечи улус бу суракты јазап шӱӱжип, кубулталар этсин деп баштанадым.
База бир јилбилӱ бӱдӱм — тебек. Мында эҥ тыҥ тебекчилер Улаган аймактаҥ болды. Баштапкы јерди база ла Улаганныҥ эри — Герман Кочеев алган. Бистиҥ уулдардыҥ кӧргӱзӱлерине телекей ичинде једери јок деп айдыжат. Та чын, та тӧгӱн билбезим, је тебекти арай ла болзо, 3 муҥга чыгара теппей јадылар.
Камчыны база солун ла су-кадыкка јарамыкту бӱдӱм деп темдектеер керек. Ӱйе-сӧӧктӧрди сарсу-сап тутпазын деп оны јаантайын кыймыктадар керек деп айдыжат. Айдарда, камчыла согоры бу айалгага сӱрекей јарамыкту. Мында эпчили, бойын токыналу тудунып билери эҥ јаан ајаруда.
Је Эл Ойын јаҥыс ла спорттыҥ маргаандары эмес, ол кӧгӱс-кӧрӱмистиҥ, культурабыстыҥ ӧзӱминиҥ темдек-казыгы. Мынаҥ озо Олег Омин Ысыах байрамнаҥ ватсап ӧмӧликке бир канча фотојуруктар ла видеолор чачкан эди. Сахалар бойлорыныҥ национальный кеп-кийимин сӱрекей оморкоп ла кӱӱнзеп кийип турганын ајаруга алдым. Мындый ла ок айалга Эл Ойында болор деп санангам. Баштапкы Эл Ойын ӧткӧнинеҥ бери 36 јыл толды. Бу кире ӧйгӧ бис ончо јанынаҥ јӱк ле ичкерлеште болор учурлу, эмес пе? Ойын-кӧргӱзӱлерде туружып турган артисттердеҥ ле спортчылардаҥ башка эл-јоныс текшилей кеп-кийимин элбеде кийип турганы тыҥ ла билдирбеди. Изӱде јеҥил футболкалар, штандар кийген эпшилер кӧп јолукты. Айдарда, бу айалгадаҥ бис кеп-кийимис алдындагы јылдарга кӧрӧ, ӧзӱми бийиктеген де болзо, је ол текши эл-јон ортодо онойып ла элбеде таркабаганы јарт билдирет.
Эмди бир канча ајарулу айалгалар керегинде. Кӧп улус аймактар сайын айыл-јурттыҥ кӧрӱлерин ӧткӱрерин эмди јаратпай јадылар. Ондый айылга кирер арга јок деп айдыжат. Комиссия сакып турус деп кирип келген улуска ээлери кыјыраҥтыжып, арай ла болзо чыгара сӱрбей турган учуралдар болот. Айдарда, бу кӧрӱ кандый амадулу ӧдӱп турган? Айылчыларын уткуп билерин, кӱндӱзегин кӧргӱзер амадулу ба, айса јӱк ле кӧрӱ учун, комиссия учун ба?
Чын, улус алдындагы Эл Ойындарда кӱндӱзек болгон деп айдыжат. Айылдарына кирген улусты акту кӱӱнинеҥ чайладар, кӧрӱш-таныштар јолугыжып, солун-собурыла ӱлежер. Кӱндӱзек дегенисти ундып, кирген улусты акту кӱӱнинле уткуп билбес болзо, ондый кӧрӱлерди тегин ле јерге не ӧткӱрер. Анайда ок садылып турган курсак-тамактыҥ баалары такып ла кайкаткан. Баштапкы кӱнде баалар кем-јок ло деп билдирген ошкош, ээчий кӱндерде чек бажынаҥ ажа берди. Је арга јок улус кайда баратан, аҥылу кӱндӱӱ-кӱрееде јӱрген эмес. Калганчы акчаларын чогуштырып, чай да болзо, алып ичкен болор.
Тӧс сцена ла оогош сцена ортозы, садуныҥ јери бой-бойлоры ортодо сӱрекей ыраак, изӱ кӱнге арыган-чылаган улуска базарга сӱрекей кӱч болгоны керегинде улус база айдыжат. Олордыҥ ортозында амырайтан отургыштар тургускан болзо, эмезе улусты ары-бери тартар автобустар божотокн болзо деген шӱӱлтелер база угулды.
Је андый да болзо, байрам — ол байрам ла јаан сӱӱнчилер, туштажулар, ойын-концерттер. Аймактар бойлорыныҥ концерттериле кӧрӧӧчилерин сӱӱндиртти. Байрамга солун айылчылар келип, ойын-кӧргӱзӱлерин сыйлады. Онызы кӧрӧӧчилериске јаан солун болгон.
Кан-Оозы аймак бу да учуралда Эл Ойынды бийик кеминде ӧткӱрерге чырмайган. Аймактыҥ башкараачызы Рустам Кокушевтиҥ ле оныҥ командазыныҥ ижин бийик баалап айдар керек. Келер эки јылдаҥ байрам кайда ӧдӧри тургуза ӧйдӧ јарт эмес. Је Эл-Ойын — ол кӧчӱп јӱрер байрам, оныҥ учун ол јаҥы јерде болор деп кӱӱнзеп иженедис.

Добавить комментарий

Ваш адрес email не будет опубликован. Обязательные поля помечены *