Бистиҥ бӱгӱнги айылчыгыс – Виталий Юрьевич Уин. Россияныҥ спортыныҥ нерелӱ узы, Россияныҥ Чемпионадыныҥ эки катап јеҥӱчили ле канча катап призеры, Телекейдиҥ чемпионы, Телекейдиҥ Кубогыныҥ ээзи, Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ гражданини. Кичинек тужында Виталийде кӱрежер арга бербейтен оору болгон ло эмчилер оныҥ келер ӧйине јаан ижемјилер бербеген. Је бу диагноз-шӱӱлте јиит кижиге 2004 јылда самбо кӱрешле, 2005 јылда дзюдо кӱрешле Россияныҥ спортыныҥ узыныҥ, 2009 јылда спорттыҥ телекейлик классту узыныҥ нормативтерин бӱдӱрип койорго туутагын јетирбеген. Телекейдиҥ чемпионы деген титул-атты ол 2011 јылда Вильнюста ойноп алган. 2017 јылда Виталий Юрьевичке бастыра једимдери учун Россияныҥ спортыныҥ нерелӱ узы деп кӱндӱлӱ ат берилген. Ӧткӧн јылдарда кӱрешчи тергеениҥ политиказында эрчимдӱ турушкан ла бу керектерде алтай албаты республикага алтын јеҥӱлер экелген алып-баатыр уулын тооп ло баалап турганы база иле кӧргӱзип, јӧмӧгӧн. Ӱредӱ јанынаҥ алза, озо баштап ол Горно-Алтайсктыҥ педагогический колледжин, оноҥ государственный университетедин ӱренип божоткон. Ӧткӧн јылдарда Виталий Юрьевич Алтай Республиканыҥ башкарузында, тазыктыраачы иште, јондык иштерде иштеген. Бӱгӱнги кӱнде республикан спорткомитеттиҥ јааныныҥ ордынчызы болуп иштейт. Бис бӱгӱнги куучын-эрмегисти спорттыҥ, алтай јеристиҥ ле албатыбыстыҥ јӱрӱминдеги сурактарына учурладыс.
— Виталий Юрьевич, Слер алтай албатыныҥ тоомјылу улузыныҥ тоозына киредигер. Бу кире јашта спортто, политикада, текшијондык иштерде јаан једимге једетени – ол кылык-јаҥ, амадузына јединер деген јана баспас кӱӱн. Јиит ӱйе ортодо кӱчтӱ ле ичкери кӧрӱмдӱ уулдар ла кыстар бар болгоны эртенги кӱнге ижемји берет деп албатыда айдыжат. Алтай јеристиҥ, алтай бойыстыҥ сурактарыс керегинде санаалар јӱрегерди ӧйкӧгӧн лӧ болор деп сананып јадыс…
— Тӧрӧлиниҥ, тӧрӧл улузыныҥ салымы керегинде санаалар кажы ла кижиде болуп турган болор. Анчада ла кандый да јаан керектер эдип јатсаҥ, тӧрӧл јериҥ учун чике карууда болзоҥ, бу сурактар сӱрекей каруулу болорын некейт. Мында јаҥыс ла тӧрӧл Алтайыҥ эмес, ороон, Россия учун јӱрегиҥ «оорыр» аргалу. Анчада ла спортчыларда, кӱрешчилерде мындый кӱӱн некелте кире турат деп айдарга јараар. Сен тӧрӧлиҥ, орооныҥ учун кӱрежедиҥ. Айдарда, јастырар, јеҥдиртер јаҥыҥ јок. Бойыныҥ ӧйинде мени, бистиҥ ӱйе спортчыларды тазыктыраачыларыс анайда ӱреткен. Бистиҥ кийнисте тӧрӧл јерис, тӧрӧл улузыс турган деп. Бӱгӱнги мениле кураа кӱрешчилер бойлоры оогош ӱйе ӱренчиктерин онойдо ок ӱредип, тазыктырып јадылар. Спорт јаҥыс ла балтырлары бек, кӱчтӱ спротчылар ӱредери, тазыктырары эмес, мында ич-кӱӱндик таскаду, тӧрӧлчи кӱӱн, кижилик болоры, тоомјы деген сӧсти оҥдооры бастырајандай таскадылып јат. Бойым да кичинек тужымнаҥ ала мындый ӱредӱни ӧдӱп келгем. Эмди бу ӧткӧн јылдарда эткен ижим спортло, јашӧскӱрӱмле колбулу болордо, бу ок кӱӱн-тапты улалтып апарып јадым. Јиит ӱйениҥ јӱрӱминде су-кадыкка, патриотикалык ууламјылу иштерге, профессионал ижине чокым кӧрӱмдер, амадулар болзын деп санаа-кӱӱнимди чыгара айдадым. ГТО-ныҥ Алтай Республикада элчизи (посол ГТО) болуп јети јылга чыгара иштеп тура, эл-јонды, јашӧскӱрӱмди, балдарды спортко, су-кадык јӱрӱмге јилбиркедип, спорттыҥ бастыра бӱдӱмдериниҥ тергеедеги иштеп турган бӧлӱктерине, чике бойымныҥ бӱдӱмиме — самбо кӱрештиҥ школына — јӧмӧжӧдим. Былтыргы јылдыҥ учынаҥ ала республикан спорткомитеттиҥ јааныныҥ ордынчызы болуп иштеп баштагам. Алтай јеристиҥ, алтай албатыбыстыҥ эҥ ле курч сурактарыныҥ бир јаан бӧлӱги деп су-кадык, ӱредӱзи ле ич-кӱӱндик байлыгы бийик јиит ӱйе ӧскӱрип алары деген сурак деп сананып јадым. Ӱредӱчилер, тазыктыраачылар, таскадаачылар бу ууламјы-ишти бӱдӱрӱп, сӱрекей каруулу ла учурлу ӱлӱӱзин кӱннеҥ кӱнге улалтып апарып јат деп темдектеер эдим.
— Эмди кӧрӱп турзаас, јиит ӱйе јаан ӱйени солыыр деген аксиома-ээжи јӱрӱмисте араайынаҥ бӱдӱп баштады. Тергееде кажы ла сфера-бӧлӱктерди алып ийзегис, јаан јаштуларды јииттер солып, башкараачы да, политикалык да аренага јиит улус чыгары кӧптӧди. Слер сананзар, бу јаҥы ӱйе јаан ӱйениҥ кандый энчизин улалтып апарар?
— Мындый солунталар болуп турганы чын. Ӱредӱлӱ, иштеп ийгедий, ченемели де бар јиит улус башкараачы да иштерге кӧп келип баштаганы сӱӱндирет. Ӱйелер солунар учурлу деген ээжилер јӱрӱмде бӱдӱп турганы ол болбой. Јаҥыс ла алтай улус ортодо эмес, орус та улус ортодо ӱредӱлӱ, иштегедий, санаа-укаалу јииттер кӧрӱнип келгени јакшы. Је кажы да ишти, ууламјыны алзагыс, јылдарла салынып калган энчи, јаҥжыгулар улалып баратанын база ундыбас керек. Јиит улус јаан ӱйениҥ јылдарла тӧзӧп койгон ченемелине, байлыктарына ла тӧзӧлгӧлӧрине тайанып иштеер, олордыҥ ижин улалтар. Бистиҥ ӱредӱчилеристиҥ некелтелӱ ӱредӱзи бастыра јӱрӱмиске болушту болуп артар деп сананып јадым. Чике бойыма Сергей Юракаевич Аткунов ӱредӱчим болуп јажына артып калар. Ол меге экинчи ададый болгон. Сергей Юракаевич кӧп кӱрешчилерге, улуска болушкан. Кӧп јииттерди јолында јӧмӧп, тайкылбазын деп ууламјылаган, чын јолго баштаган. Некеген, је јастыралардаҥ туураладып апараган. Сергей Юракаевич бистеҥ сӱрекей эрте јӱре бергени ачу… Онойдо ок Алтай Республиканыҥ нерелӱ тазыктыраачылары Роман Романович Чичинов, Сергей Николаевич Грушин, Россияныҥ нерелӱ тазыктыраачылары Виктор Саввич Иващенко, Валерий Глебович Стенников – мени ӱреткен, таскаткан улус. Олордыҥ ижи, бӱдӱмјизи, некелтези, таскадузы, тазыктырузы јогынаҥ јаан једимдер, јеҥӱлер кайдаҥ келетен эди. Мен ӱредӱчилериме бастыразына быйанду јӱредим. Мында колледжте ле универститетте ӱреткен ӱредӱчи-преподавательдер керегинде база айдып ийер эдим. Мынайда ок кажы да јиит башкараачыны, јиит јайалталу ишчини алза, олорды баштаган-башкарган ӱредӱчилери бар. Олорды качан да ундыбай јӱрер керек. Јиит улус јаан ӱйениҥ байлык јолын улалтып апарар, олордыҥ ченемели ле јӧмӧлтӧзи јаантайын болужын јетирер деп бодойдым.
— Туулу Алтай сӱрекей кӱчтӱ јер. Ары јанынаҥ ла байлу, курчуулу. Оныҥ да учун бисте јайалталу спортчылар кӧп. Је тергеелик кеминеҥ «ӧзӱп» чыккан једимдӱ бӧкӧлӧр, анчада ла кӱрешчилер, оноҥ ары ӧскӧ јаан тергеелерде тазыктырынып, јеҥӱлериле ӧскӧ талалардыҥ кӧмзӧлӧрин «толтырадылар». Чике 2022 јылдыҥ алдында Слер тергеениҥ јааны Олег Хорохординге туштап, республикада Олимпий резервтиҥ училищезин тӧзӧӧри јанынаҥ куучын ӧткӱргенер…
— Чын. Бу сӱрекей јаан сурак. Бистиҥ кӱрешчилер ороон кеминге јетселе, олорго ӧскӧ јаан тергеелерге тазыктырынып, јӱре берерге келижип јат. Оноҥ јеҥӱлери ӧскӧ областьтарга, крайларга кожулат. Нениҥ учун дезе бисте јаан кеминде спортчылар белетейтен база-тӧзӧмӧлдӧр јок, керектӱ јӧмӧлтӧ јок. Мен бойым да Тюменьде Олимпий белетеништиҥ Тӧс јеринде тазыктырынгам ла бу область учун кӱрешкем. Россияныҥ нерелӱ тазыктыраачылары Виктор Саввич Иващенкодо ло Валерий Глебовичто Стенниковто тазыктыру ӧткӧм. Телекейди јеҥип алган ӧй болгон. Тюменьде артып каларга, оноҥ ары кӱрежерге, иштеерге аргалар болгон, кычырулар Кемероводӧӧн база болгон. Је мен јанып келгем. Алтай кижи Алтайынаҥ ыраак јӱрӱп болбос деген кӱӱн айылымга тарткан. Мынайда ок бистиҥ кӱчтӱ, једимге јеткен, јеткедий спортчылар ӧскӧ јаан калаларда, Олимпий тӧс јерлерде тазыктырынадылар. Мен сананзам, бисте бойыста Олипий резервтиҥ училищези болгон болзо, спорттыҥ бастыра бӱдӱмдерине једимдӱ иштеерге јаан аргалар ачылар, олимпий чемпиондорды да тазыктырып алар эдис. Эмди тургуза бу сурак ӱлекер кеминде туруп јат. Акча-манат јанынаҥ иштер Москвала ӧткӱрилер. Је тергеениҥ јааны бисти оҥдоп-јӧмӧгӧни ижемји берет. Бу сурак кыйалтазы јогынаҥ јылар деп мен база иженедим.
— Виталий Юрьевич, Слер политикада база једимдӱ туружып келдигер. Ол керегинде канча катап болгон прймеризтердиҥ кӧргӱзӱлеринеҥ кӧрӧргӧ јараар. Горно-Алтайсктыҥ каладагы Совединиҥ депутадына да тудулдар. Бу керегинде шӱӱлтегер тоолу сӧслӧ…
— Политикалык керектерде турушканы, уч-турултазы кандый да болзо, ченемел берип јат деп айдар эдим. Канча ла кире јажыҥ кичинек болзо, сен ончо ло кире эрте бу сурактарды оҥдоп баштап јадыҥ. Качан албаты сени јӧмӧзӧ, турулталар бар, айдарда. Оныҥ учун мен болгон талдаштарда туружала, јастырдым, ол эмезе чӧкӧдим деп бир де айтпазым. Мениҥ јажымда улустаҥ бу кире јӧмӧлтӧ алганы – ол јаан алтам. Сананзам, ончозы ичкери ӧйдӧ. Иштеер керек, албаты учун керектерди бӱдӱрер керек. Је текши эткедий бир шӱӱлте база бар. Улуска болужайын, улус учун иштейин деген кижиге депутаттыҥ да, јаан јамыныҥ ады керек јок. Курч, керектӱ сурактарга ајару эдерге, оны тӱзедерге кӱӱнзеген кижи бу да јамы јогынаҥ иштеер, керектерди бӱдӱрер.
— Келер ӧй јиит ӱйениҥ колында деп јаантайын айдыжып јадыс. Јиит ӱйеге нени кӱӱнзеер эдигер? Чике Слердиҥ ӧдӱп келген јолоорды ајаруга алза, кижиниҥ ӧдӱп болбос уур-кӱчтери јок, бу уур-кӱчтер су-кадык ла да, арткан да шылтактарла колбулу болзо до…
— Ончозы кижинеҥ бойынаҥ камаанду. Мен кӧрӱп турзам шыралап ӧскӧн, јаш ла туштаҥ ала уур-кӱчтерди ӧдӱп келген балдар, улус карын да јаан једимдерге једип јат. Ого кӧрӧ та нениҥ де учун јеткилде јӱргендер бойыныҥ алдына јаан амадулар тургуспайт. Байла, ончозы бар болгонынаҥ улам. Мени кичинек тушта кӱрежерге јарабас, спортко келерге јарабас деп айдышкан болгон. Је эмчилердиҥ тургускан диагноз-јетирӱзине удура болор арга барын, бастыразы кижиниҥ бойынаҥ камаанду болгонын кӧрӱп јадыгар. Јиит улустыҥ колында келер јӱрӱм дегени база чын. Ичкери јӱткӱп турган, тӧрӧли, албатызы учун јаан амадулар тургузып турган јашӧскӱримди мен јӧмӧйдим. Бӱгӱнги кӱнде кажы да ууламјы ишти алзагыс, једимге јеткедий аргалар бар. Јаҥыс ла чокым сананып, амадаган јолды улалтар керек. Ӱредӱлӱ, кӱӱнзеген иштӱ, акча-манатту, јеткил јӱрӱмдӱ болорго амадаар керек. Ол тужында арткан да сурактарды бӱдӱрерге јеҥил болор.
— Виталий Юрьевич, куучын-эрмегер учун јаан быйаныс. Бис Слерди Тӧрӧлин корыычылардыҥ кӱниле уткуп, су-кадык, ижигерде једим кӱӱнзейдис. Тургускан амадуларар кыйалтазы јогынаҥ бӱтсин.