Бистиҥ бӱгӱнги айылчыбыс – Майма аймакта эттеҥ-сӱттеҥ аш-курсак jазаар «Ак Боочы» кооперативтиҥ башкараачызы Эльвира Тектиева.
– Эльвира Васильевна, слердиҥ башкарып турган «Ак Боочыны» Майма аймактыҥ талдама деген предприятилериниҥ бирӱзи деп темдектеер керек. Сураарга турганым: нениҥ учун «Ак Боочы»?
– Ак Боочы деп jерде ада-энемниҥ турлузы болгон. Мен, алты баланыҥ эҥ огоожы, бойымды ондо ӧскӧм, чыдагам деп айтсам, бир де jастыра болбос. Ырысту jаш тужум ондо ӧткӧн. Сегис jыл кайра эттеҥ-сӱттеҥ узакка ӱрелбес аш-курсак jазаар ууламjыла иштеер кооператив ачары керегинде сурак турарда, СПоК-тыҥ (Сельскохозяйственный перерабатывающий кооператив) ады «Ак Боочы» болзын деп айдарымда, кем де алаҥзыбаган. Балдарыма болужарга, бойыстыҥ алдыстаҥ иштенерге, мал-аш тударга мен 2009 јылда баштагам. Бӱгӱн эки уулым мал-ажын таҥынаҥ ӧскӱргилейт. Кичӱ уул Новосибирскте ӱренип, «стандартизация и сертификация мясных и молочных продуктов» деген специальность алган.
– Мал киштежип таныжар, кижи куучындажып таныжар: слер кажы алтайдаҥ, сӧӧк-тайагаар, угы-тӧзӧӧр не кижи?
– Мен Кан-Оозы аймактыҥ Келей јуртында чыккам-ӧскӧм, сӧӧгим – меркит. Бистиҥ ада-ӧбӧкӧлӧрис революциядаҥ озо Тӱӱкей, Чакыр деген јаан-jаан ӧзӧктӧрдӧ jуртагылаган. Оноҥ Jабаганда совхоз тӧзӧлӧрдӧ, алтай кижи бойыныҥ малы jок канайып jадатан деп, Моты-Келей алтайга кӧчкӱлеген. Совхозто (советское хозяйство) иштеген кижиге бойыныҥ малын тударга jарабас болгон, а колхозто (коллективное хозяйство) иштеген улуска кӧп эмес малды тударын jараткандар. Энем кӧбӧк сӧӧктӱ Унчукпас Арбашевна Дедина.
– Аргачылыкта «Ак Боочынаҥ» озо иштеген ижи-тожоор керегинде куучындап берзегер?
– Акам, Александр Васильевич Кулаков, jаантайын ла «мал-ашты ӧскӱрери – ол учурлу керек, jе оныҥ эдинеҥ, сӱдинеҥ курсак-тамак jазаары ла олорды садары – оноҥ учурлу керек» деп айдар болгон. Ол jаҥыс ла мал-аш тутпаган, ол «Меркит» деген ООО-до аташ кафе ачып, алтай аш-курсакты орныктырар ла ӧскӱрер ууламjыда талдама иштеген. Аргачылыкта jолымды алтай албатыныҥ аш-курсагыла колбоор деген шӱӱлтеге мен акамды јӧмӧп, кафеде иштеп турала келгем. Ӱредӱӱм аайынча мен – юрист, Красноярсктагы юридический институтты божотком. Оноҥ тӧрӧл jеримде юристконсульт болуп иштедим, нениҥ учун дезе, мени ӱредӱге Моты-Оозыныҥ «Путь к коммунизму» деп колхозы ийген болгон. Кийнинде Маймада шылуда, оноҥ узак јылдарга Горно-Алтайсктыҥ јаргызында иштегем, тегин jаргычынаҥ ала јаргыныҥ председателиниҥ болушчызына jетире кӧдӱрилдим.
– Алтай аш-курсакты ашканага, садуга чыгарар деген суракта кандый кӱчтерге учурадыгар?
– Бу иште эҥ курч сурак – алтай аш-курсакка сертификаттар jазаары болгон. Баштапкызында, jол ыраак – сертификацияныҥ ла стандартизацияныҥ тӧс јери Новосибирск jаар кӧчӱрилген. Экинчизинде, ГОСТ (государственный стандарт) ло ТУ (технические условия) деген оҥдомолдор бар. Республиканыҥ jурт ээлем аайынча министерствозында бу сурактарла иштеер научно-технический совет бар. Бот, олорло ӧмӧ-jӧмӧ, эптӱ-jӧптӱ иштеп, алтай калашка, теертпекке, боорсокко, курутка, быштакка сертификаттар алылды. Эмди олорды кандый ла магазиндерде садарга jараар. Койдыҥ ичи-кардына сертификат алары кӱчке келижет. Ӱчинчизинде, алтай аш-курсакты, анчада ла эттеҥ эдилген курсактарды узакка ӱрелбес эттире канайда тузаланар деген сурак сӱреен курч турган. Кӧп ӱренерге де, кӧп jоруктаарга да келишти. Карындаш тӱрк калыктардаҥ кӧпти алындым. Бисте мал кӧп учун јаҥы сойгон малдыҥ эдин, казы-картазын јип јадыс. Темдек эдип татарларды алзабыс, олор «вяленый» казыны 45 кӱн тудадылар. Ук-тукумыс бир учун бис тӱрк калыктардыҥ казы, чучук деген курсактарын база белетейдис. Иш кӱч те болзо, је сӱреен јилбилӱ. Кӧп неме кижиниҥ бойынаҥ камаанду. Кӱӱнзеп иштезеҥ, турумкай иштезеҥ, турултазы сакытпас. Мал-ашты jаштаҥ ала jакшы билгеним ле jаргычы болуп иштегеним jаан ченемел эмей.
– Эльвира Васильевна, слердиҥ ижеердиҥ турултазын туристтер jакшы кӧргӱзет ошкош. Олор алтай аш-курсакты кӱӱнзеп jигилейт пе?
– Чындап та, бисте кайдаҥ ла келген туристтер jоруктагылайт ла олор алтай аш-курсакты сӱреен jилбиркеп ле кӱӱнзеп jигилейт. Олор бичикчи-биликчи улус, олорго элдеҥ ле озо Алтай jерис экологиязы ару болгоныла jарайт. Пестицид, гербицид деген кожымактар jок ӧлӧҥ отогон, ару суу ичкен ле ару кейле тынган малдыҥ сӱди де, эди де ару болоры jарт. Туристтерди анчада ла аҥныҥ, сарлыктыҥ ла jылкыныҥ эттеринеҥ jазаган колбасалар ла консервалар сӱӱндирет. Туристтерле кожо национальный кухня сӱреен jаан алтам алынды дезем, jаан ла jастыра болбос. Jайы-кыжы иштеер «Манжерок» курорттыҥ ресторандары jербойыныҥ малыныҥ, аҥыныҥ эттерин кӱӱнзеп аладылар: «мякоть», «вырезка», «корейка» керек деген заказтар jаантайын болот.
– Алтайда бӱгӱн мал-аш тудары кирелтелӱ бе, алтай кижи уй-малыныҥ узун куйругынаҥ тудунза, jадыны jаранар ба?
– «Мал ээчигенниҥ оозы ӱстӱ» деген озогы алтай кеп сӧс бар. Биске, алтайларга, бӱгӱн мал-ашла иштеерге элдеҥ ле озо санаабысты солыыр керек. Бажысты, меебисти «Бис укту-тӧстӱ малчылар», «Мал кичееринде бистеҥ артык албаты jок», «Бистиҥ малыс бисти кандый ла ӧйдӧ аргадап алар» деген санаа-шӱӱлте бийлеер учурлу. Совет ӧйди jаман айтпазым, колхоз, совхозто иштеген малчыларда бӱгӱнги ошкош проблемалар болбогон. Олордыҥ алдында мылыныҥ эдин, сӱдин кайда эдер, кемге садар деген сурактар турбаган. Бу сурактарды колхоз-совхоз бойына алынган, ӱзеери кӱскиде кураан учун, тӱк учун акча тӧлӧгӧн. Совет jаҥ jайрадыларда, колхоз-совхоз jоголтыларда, мал-аш кичееген албаты иш jок арттып, коркышту чучурадыбыс. Jе эжигисте турган эки-jаҥыс малыс аргадап алды. Ол туштагы ас-мас малын ӧскӱрип алган улустыҥ бала-барказы бӱгӱн малын jаҥы технологиялар тузаланып кабыргылайт. Малы кырдыҥ ары jанында кайда ла кандый jӱргенин дрондорыла кӧргӱлей. Мотоциклдерле мал кабырары jаҥжыгу болуп бараадыры. Мыны сананзаҥ, Алтайда мал тутканы, алтай кижи уй-малыныҥ узун куйругынаҥ тудунганы астамду, кирелтелу иш. Jе, ол ӧйдӧ jурт ээлем государствоноҥ jӧмӧлтӧ, болуш jок текши ӧзӱм алынып болбос. Ӧзӱми бийик ороондордыҥ jурт ээлемдериниҥ де ӧзӱми бийик, нениҥ учун дезе, государство jурт ээлемчилерине сӱреен jаан акчалар чыгарат.
– Россия Федерациязы jурт ээлемине база jаан акчалар чыгарып турган эмес пе?
– Эйе. Бӱгӱн государствоноҥ jурт ээлемге болуш jок деп айдып болбозыҥ. Jе государство jаан болушты jаан бизнеске эдет. Кандый ла отрасльды алзаҥ, андый – jаҥыс ла газ, нефть, электроот эмес, а банктар да, jурт ээлем де, ӧскӧлӧри де. Монополия деген неме бу туру. Орто ло кичӱ бизнес монополияда ӧзӱм алынып болбос. Ӧзӱми бийик ороондордо jаан аjару орто ло кичӱ бизнеске эдилет.
– Иштенери jанынаҥ нени айдраар? «Иштеҥкейдиҥ оозы ойнооор, иштебестиҥ кӧзи ойноор» деген укаа сӧслӧ башкарынзабыс, ортобыста оозы ойногон улус кӧп пӧ эмезе кӧзи ойногон улус кӧп пӧ?
– Балдарысты ишке ӱретпей турганыс коркышту jаан jастырабыс. Бу jаҥыс ла бурубыс эмес, а тӱбегис те. Бу ла М.З. Гнездиловтыҥ адыла адалган Горно-Алтайский государственный политехнический колледж практиканттарын биске ийип jат. Балдардыҥ кӧп сабазы албаданчааҥ, ижин jакшы эдерге кӱӱнзегилеп, кӱjӱренгилеп jат, jе эне-адазы ишке jаштаҥ ала ӱретпегендери, таскатпагандары кӧскӧ тургуза ла кӧрӱне берет. Ондый улуска курсак азары да кату иш деп билдирет. Экинчизинде, тилин jакшы билбей турган балдар там ла кӧптӧп бараадыры. Айдарда, айылдарында алтайлап ас куучындажып тургандар эмезе чек куучындашкылабайдылар. Бистиҥ иш алтай аш-курсакла колбулу учун бу jедикпес база тӱрген кӧрӱне берет. Эне-ада кижи билезин кичееп, бала-барказын азырап, олорго jаҥыс ла јакшы ӱредӱ берер эмес, а элдеҥ ле озо талдама таскамал берер учурлу. Ол тушта балдардыҥ бойлорына ла jеҥил болор.
– Бойоордыҥ jаш тужаарды эске алынып ийзеер, кемдер слерди канайда таскаткан?
– Мен биледе алты баланыҥ эҥ оогожы болгом. Энебис бисти бир де аштатпаган, суузатпаган. Кӧп сабада бойыныҥ колыла быжырган калажыла, уйыныҥ сӱдинен jазаган аш-курсагыла азыраган. Оныҥ учун jаштаҥ ала ол иштерди кӧрӱп, арга jеткенче энемге болужып, ӱренилген иш эмей. Оноҥ энем кӧкчи, ус кижи болгон. Энемди «ээчип», кӧктӧрине, шиденерине бис те ӱренип алганыс. Адам садуда чотобот болуп иштеген. Мен тӧртинчи класста ӱренип турарымда, ол јеткердеҥ улам јада калган. Адамныҥ адазы колхозто малчы болгон. База аткан оогы jерге тӱшпес чечен аҥчы болгон, аҥдаза куру јанбайтан. Карган адам киштиҥ куйруктарын меге, 10-12 јашту кызычакка, беретен, мен кӧктӧнӧтӧм. Бот, айылдыҥ ижин эдерине, курсак азарына, мал-ашты кабырарына, уй саарына, jӧргӧм-кан jазаарына, эт октоорына онойдо ло ӱренип, тасканып турбай.
- Куучын-эрмегер учун быйан…
