Јыламаш Арчылаевна Келюева 1936 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 16-чы кӱнинде Кан-Оозы аймакта Кырлык јуртта чыккан. Оныҥ адазы Келюев Арчылай Ада Тӧрӧл учун Улу јууда јуулашкан, кайра јанып келбеген. Энези Келюева Чачак колхозтыҥ бозуларын азырап, кызын чыдадып алган. Јыламаш Арчылаевна Горно-Алтайсктагы педучилищеде ӱредӱзин тӱгескен кийнинде Бийск каладагы ӱредӱчилер белетеер институтты ӱренип божоткон. Кырлыктыҥ школында математиканыҥ ӱредӱчизи болуп иштеген. Ӱлгерлер чӱмдеериле јиит кыс педучилищеде ӱренип тура јилбиркеген. Јыламаш Келюеваныҥ ӱлгерлер чӱмдеер узына Лазарь Васильевич Кокышев јаан камаанын јетирген. Баштапкы ӱлгерлери «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте кепке базылып баштаган. Ӱлгерчи келинниҥ баштапкы бичиги 1981 јылда кепке базылып чыккан болгон. 2011 јылда Јыламаш Арчылаевнаныҥ 60 јылдыгын темдектегениле колбой, оныҥ јаҥыртылган бичигин балдары база катап кепке базып чыгаргылаган. Бу бичикке јарлалбаган ӱлгерлери, прозазы кожулган.
Кеен јӱректӱ, чечен тилдӱ, су-алтай јерин сӱӱген алтай ӱлгерчи Јыламаш Келюеваныҥ поэзиязы сӱреен јилбилӱ, аҥылу, алтай эпшилерге јуук. Бу канча кире ӧйлӧр ӧткӧн соҥында ӱлгерчиниҥ музазыныҥ кӱӱзин угарга кандый солун… Јаҥы экпин бергендий сезимдер ойгонып келет деп айдарга јараар.
Балдарым, тилигер сӱӱгер
Балдарым:
Витя,
Люба,
Саша,
Эркеш,
Чечек,
Алтай тилди, ӱлгерликти сӱӱгер.
Тил кижиниҥ эҥ байлыгы,
Алтай тилди тереҥ билигер,
Анаар-мынаар куучындабай јӱрӱгер.
Эмезе су-оруста,
Эмезе су-алтайла.
Колый-телий тил – кеен эмес.
Кижи кеен болорго кӱјӱренер керек.
Алтайым
Суна тӱшкен ӧзӧктӧр
Суу армакчы катаган,
Сумка ошкош капчалдар
Сугуп алтын јажырган.
Аай болушкан койнына
Албаа кирип јажынган.
Аба-јыштар мойнына
Аҥныҥ ӱни оролгон.
Канјаадагы каҥыл мӧш
Кабык-сайда эмилдӱ.
Каптыргада кара јыш
Аржан-кутук быйанду.
Куулгы-јыгын одынын
Кудай, байла, јайаган.
Кулузын-баргаа ӧлӧҥи
Кулун-тайга јайраган.
Ыжык-ыжык тайгалар
Ыйык-мӧҥкӱ калайлу.
Чимеркеп билбес албаты
Чиҥмери јараш кабайлу.
Алтайымныҥ јаражын
Айдып сӧстӧр чыдабас.
Ажу кырга чыгала
Оны канай алкабас!
Обоочы келин
Кӱн токтотты кырга јылыжын,
Кӧрӧргӧ обоочы келинниҥ јаражын.
Ээлгир коо тӱшкен сынын,
Эптӱ айрууш туткан колын.
Ӧчӧгӧн чилеп эр улуска,
Ӧрӧ тудам тӱжӱп калбайт.
Ойынга бодоп обооныҥ бажын
Оноҥ-мынаҥ таптап карайт.
Тери аккан эр улуска
Тен кӧрбӧй, уйалып јажынат.
Чучурап јӱрген кӧӧркийлерге
Чугаан этпей, бийикте амырайт.
Чачын эмеш тескери тарайла,
Чала кыйа арчуулын буулайт.
Чалыган кӱлӱмјилӱ чырайын улуска
Чачыгар ӧрӧ — деп, тиштери кажайат.
Ӧлӧҥгӧ кыптай ӧлӧҥ базылат,
Ӧӧн-бӧкӧн кӧрӱнбейт ӱпсек.
Ӧскӧ укту ӱй улустаҥ,
Ӧлӧҥчи келин незиле јӱдек?
Поэзия
Санаа тапкан кеендик кайкал,
Ар-бӱткеннеҥ јайалган кайрал,
Кӱр-кӧгӱске эбелген јурамал,
Кожоҥы јок јӱрӱм – чучурал.
Кижиниҥ јерге баскан изи.
Келерликке удура кӧргӧн јӱзи,
Ӧйибистиҥ оору-ӧҥзире сызы,
Амадуустыҥ јӱткӱп учкан јазы,
Кайда да мындый калык бар деп керечизи,
Тегиндӱ улус эмес эди деп ат-нерези,
Јери-туузыныҥ киндигинде эр-јеҥези,
Угы-тӧзи мындый эт деп ӧбӧкӧзи.
Поэзия тынду, чагар да, чачар да,
Ӱйедеҥ ӱйеге берилип кӧчӧр,
Поэзия ӧлзӧ калык та ӧлӧр
Оды-суузы сооп ӧчӧр.
Алтай поэттерге
Айаста куштар канат чийген
Айры туулардаҥ тӱшкен эдигер.
Аарчы-куруды јайрап јаткан,
Агаш айылда ӧскӧн эдигер.
Јыдыгар ышту болордоҥ айабас,
Каныгар кийиксӱ болордоҥ айабас,
Кылыгаар кедер болордоҥ айабас,
Неме керексинбес болороордоҥ айабас.
Байаар тутпай багып билигер,
Кезикте кекип те ийигер,
Кӱзӱрт этпей кӱлӱмји јӱрӱгер,
Јалаҥга сеебей, јалмап алыгар.
Бир ле мӧрлӱ јолдыгар учун
Буланат чечекти слерге сыйлайын,
Ырыс болуп алтай јоным
Ыраак алта деп, мен алкайын.
Шимирт туйка сӱӱш келзе,
Шымыранып поэзиягарга айдайын.
Араай кимирттӱ кӱӱзине алдырып,
Аргымак атла шуҥуп калайын.
Пушкинди чилеп, кажы ла тала
Бу ла алтай слерди билзин.
Айтматов ажыра кыргызты чылап,
Алтай кижини телекей уксын.
Ӱч сӱӱриниҥ мӧҥкӱзи чилеп,
Ӱлгерлик поэзиягар бийик кӱйзин,
Алтай јерлердиҥ јаражы чылап,
Албаты-калык кайкап кӧрзин.
Ак бором
(кожоҥ)
Ай таҥмалу ак бором
Алтайымныҥ сынында.
Армиядаҥ келгенче деп,
Агыдып ийген јогым ба.
Тӧрӧлимди корыырга,
Тӧнӧн тушта атангам.
Эбирип ойто келгенчем,
«Э» таҥмазы арчылба.
Аршын јалду ак бором,
Алтайымда амыр тур.
Арташ ээриҥ какшабас,
Айланарымды сакып јӱр.
Салдыргаҥда алтынды
Сулады кем ундыба,
Сабарыҥда јӱстӱгиҥди
Тобракка уймаба.
Бойлу болорго кӱч ле база
Бойлу болорго кӱч ле база.
Болырап, јымжак бойыҥды тутпа.
Болгобой калала, јастыра баспа,
Божодыҥ – кем де каткырып салза.
Та угарыҥ јӱрегиҥ шимиртин,
Та угарыҥ јӱс коптыҥ шымыртын,
Та энеҥниҥ эргегиле барарыҥ,
Је тӱҥей ле белтиринде јолдыҥ турарыҥ.
Кӧк айастаҥ ырызыҥ тӱжӱп,
Кӧӧркий сени јединип апарбас.
— Буурайганча јурттаарыҥ — деп,
Булуттар эжиҥниҥ адын адабас.
Не ле немее эки јанду,
Элен чактаҥ ондый јаҥду.
Ай аҥданганын кем уккан,
Ары келтейин кем кӧргӧн.
Кӧзи јараштар кӧп тӧ болор,
Кӧрбӧй каларыҥ кӧлӧткӧ јанын.
Карыганча да јӱрӱм јӱрзем,
Калак таппадым сӱӱштиҥ јажыдын.
Эрдиҥ санаазы эки де болотон,
Эреендӱ болзо болгооп то кӧрӧтӧн.
«Сӱӱрге јакшы, је сӱӱдирерге артык» —
Сӱрее орус албаты айдатан.
Бойлу болорго кӱч те болзо,
Болгонып ла туругар.
Арчын агаштый – агаругар,
Акту кӱӱнигер – туку ол кар.
Ӧскӧн јӱрӱмниҥ чечеги инегер,
Ӧзӧгистиҥ јылузы слер эдигер.
Керде-марда келишпей калза,
Кемге де јалынып, тӧмӧн кӧрбӧгӧр.
— Кенеп калды јӱрӱмим – дейле,
Керек јок алтам этпегер.
Кажы ла бир кей-кебизин
Каткыгардыҥ јаҥызына турбас.
Каталып калган улу јӱрӱм
Качан да слерди тул артырттпас.
Сӱт ошкош ак чырайлу
Сӱӱш, ырыс тӱҥей ле келер.
Сӱттӱ чечектий слер кыстар,
Сӱӱшти бойлу тушта кичеегер.
Эркин коо кыстар, угугар
Чындык јолло ийерге,
Чырмайып энем тартышкан.
Бӱдӱп калган тодошты,
Бӱгӱп јаҥыс болбогон.
— Казык па? – мени кадап койорго,
Канчазы «таҥма» болотом копко.
Јарабазам, јанып келерим.
Јаанам айтсын, коркуш кедерим.
Угы-тӧзин тыҥдабай,
Ууры-сукла кача бердим.
Катыстыҥ јурты кысталчаҥ деп,
Качан оны кӧрӱп јӱрдим.
«Кажы бир де шыралаарыҥ,
Кары-јаттыҥ эжиги кату».
Канайып та кезем айдылза,
Кайран энемниҥ сӧзи тату.
— Кӧзи јарашты кӧрӱп алганча,
Угы јакшыны угуп ал – дегеҥ,
— Сӧзиҥди мында айдала
Сӧӧгиҥди анда салба – дегеҥ.
Эркин коо кыстар, угугар:
— Эрјине алтын эне дегени,
Камду-тӱлкӱдий јымжак эмес –
Катыс-карыныҥ јурты – дегени.
Ӱйдеҥ чыгып кажы барарыҥ,
Ӱлӱш чуу будыҥ ороор.
Ары-бейин кайда барарыҥ,
Айак-казаныҥ… Одыҥ соор.
Канча поэтке мактаткан Кавказты
Канайып та болзо, кӧрӧйин дегем.
Катап ла кабайлу, кайда барарыҥ,
Кажыга айдар, ачузын экем.
«Чӧп баргаа иргедеҥ ары,
Чӧлӧӧ лӧ болзоҥ, бичик кӧрӱш.
Ӱй кижиге нениҥ ӱлгери,
Ӱйдиҥ ичин тартты јӧргӧмӧш.
Уйын саар, ууртап та ийер –
(Улустыҥ ӱйи кижиге тӱҥей).
Бичик тутса ӧрӧ кӧрбӧс,
Биске сен торт ло тӱлей.
Кӧктӧнзӧ дӧ ӧӧн-бӧкӧн,
Кӧрӧр дӧ эмес тураныҥ ичин,
Кӧк лӧ таҥда чыкса келбес,
Кӧрӧр кӱӱним јок мыныҥ ижин».
Эр кижи эр ле артар,
Эпши кижиниҥ чегедегин кийбес.
Бажы јурттыҥ оныҥ колында,
Багып ла ары отурза, торт.
Ай тайкылган јаражысты
Айак-казан ла кӧргӧн болбой.
Кезик тушта кӧстиҥ јажы
Келип јайынтыга тӱшкен болбой.
Эје-сыйындый эркин кыстар,
Энегердиҥ сӧзин эрјине деп угугар.
Ӱйделеш эмес, эрдиҥ јурты –
Ӱй кижиниҥ јӱги деп билигер.
Кагып койгон казык чылап,
Карын бойлуга эбеш јӱрӱгер.
Карыйтаны узак эмтир,
Кажы ла јанын кемјип кӧрӱгер.
«Кӧзи јарашты кӧрӱп алганча,
Угы јакшыны угуп алыгар.
Јаман кижиниҥ колына бергенче,
Јакшы кижиниҥ јолына чачыгар».
Кереги јок кериш-чууган
Келин кижиниҥ кӱчӱркежинеҥ чыгар.
Оныҥ учун озо албаты
Оттыҥ бажын кечирбези јарт.
Бай ӱӱреме
(кокыр айасту ӱлгер)
Кӧӧркий ӱӱрем кийимиҥ јараш
Кӧр дӧ: кӱйӱнет сеге Јыламаш.
Баскын-тоскын немеге барбай,
Башту-уулу кижиге бардыҥ.
Бажыҥнаҥ ала будыҥа јетире
Байдыҥ ӱйинеҥ артык салдыҥ.
Меҥдеечи болбой отур чӱрче
Албааҥ, алтыныҥ салайын чотко.
Каракуль тон – беш јӱс,
Дефициттӱ чамча, јикпе,
Јалкынду сопок заграничный,
Кожо чотозо тӧрт јӱс.
Эмди ле мынаҥ туруп бассаҥ,
Ӱч муҥды
јӱктенип чыгарыҥ.
Эжикте «Волгага» отурып ийзеҥ,
Одус муҥга шыдар саларыҥ.
Кӱлӱк ле бӱткен сен келин
Мынайда ла бийик једимге једин.
Кажы ла акчаныҥ шыҥыртын тыҥдап,
«Касса», «процент» деериҥ јолду.
Калак ла де јаштаҥ ала
Кармактанбаганым кандый коронду.
Эзем
(Кокышевтиҥ јогыныҥ беш јылдыгына)
Быјыраш чачту кару поэдис
Быјыл база ла бисле эмес.
Кандый ачу! Бистеҥ ырадыҥ
Канайдар, кижи мӧҥкӱ эмес.
Ӧйдий ӱргӱлји ӧчпӧс поэзияҥ
Ӧкпӧ-јӱрегиске конотон эди.
Алтай Пушкин бисте бар — деп,
Албатыҥ оморкоп јӱретен эди.
Бороонтыҥ јеҥбес Алтай теҥериҥдий
Поэзияҥ сениле кожо ырады.
Калыҥ тоозын бӱркеп салгандый,
Калыгыҥ ӧчӧмик артып калды.
Чалынду туулардый айас ла турза,
Чактарга сениҥ адыҥ ӧчпӧс
Эркин-јаркынду улу чогыҥнаҥ
Эрлер туулбас деп кем де чӧкӧбӧс.
Кокышев јолдо
(Л. Кокышевтиҥ бичиктерин
библиотекада сураганы)
— Кокышев бар ба?
— Кокышев јолдо.
— Корондузын мыныҥ,
Келедим кӱнӱҥ.
Кородобогор, былар.
Бис билип турус,
Ајаруга алдыбыс.
Бичиктер атанган,
Кокышевеер јолдо.
Кадын
Теке мӱӱзиндий тепчилген капчалыҥ
Теҥерини тӱжӱрбей тудат, Кадын.
Карагай агаштыҥ кыскылтым бутары,
Кадай баскан јарадыҥныҥ, Кадын.
Туу ортолыктар керептер чилеп,
Тудуш ла јӱзӱп алынат јолын.
Јайылып ондо ӧскӧн агаштар,
Јаҥып браадат кемге де колын.
Атомго тептирген ракета чылап,
Адылып чыгат бурулчыктаҥ толкууҥ.
Јемире теберге гранит капчалды
Јеткен де кӱчиҥ – агатан ла туруҥ.
Сузуп ичерге калыгым сунган,
Суулактып торсойган эки колын.
Азыйдаҥ бери эмдиге јунгаҥ
Ачу терин, аар-сынын.
Јебрен Алтайдыҥ јаҥы кызы
Мен де јаныҥа келдим, Кадын.
Кӧп јолымныҥ ачу тоозынын
Кӧӧркий, Кадыным, јунуп ла јадыҥ.
Менеҥ болгой Алтайын коруп,
Јыгылган баатыр сеге јӱткӱген.
Каткан эрди калганчы сӧзин
Кайран, Кадын, сеге ле айткан.
Ыраак најыларыма
Ыраак бала тушта најылар,
Ырысту ба, слер? Айса…?
Ырыс дегенин эмдиге јетире
Ылганбадым, чынын айтса.
Опту-јиптӱ болгом, кадык.
Оныҥ да учун балдарым кайлык.
«Ат ӧлбӧскӧ алтын» беди.
«Бойы јыгылган бала ыйлабас» — деп,
Бойым канча алтагам јастыра.
«Ӧчӧш ӧлӧр, ӧткӧнчӧк ӧзӧр» — деп,
Бойым баргам бойыма удура.
Эригип јолдыҥ кырына турала,
Эреендӱ тымык кӧрбӧгӧм јобош,
Экчелип калай берген јӱрӱмниҥ
Экпини алгай – мен бош.
Јоорлу аттый эт деп, туйлаак —
Јобоштор каткырып алзагар, кайдаак.
Чындап ончогордоҥ мен јокту,
Чындык улус айдараар јолду:
Батпазаҥ ол, алган ажыҥ,
Баага барбат макалу јаражыҥ.
Айткан сӧзисти туй чапкаҥ
Батка тийгендий кебериҥ јуургаҥ.
Кедейе јаткан кӧӧликте слерге,
Кедерет, эмди де кӧрбӧзим, кылчас.
Ууры алары јок ырызым –
Улу-Јай, Шиберти, Бажы-Чарас!
Ару ла турза Улу-Јай бажы,
Ажынар ырызым, алыгар суза.
Ӧдӱктиҥ ылтаҥы эмес, ырыстыҥ ӱлекери!
Кадыктыҥ да, кенектиҥ де јолы јаҥыс,
Келип јаткан бу јӱрӱмде
Кемјӱ јаҥыс.
Бурулбас бала тушта најылар,
Бурулу болзом, јаманымды таштагар.
Экинур
Эмеген, ӧбӧгӧн ӧзӧктӧр
Эптӱ тӱшкен Экинур.
Элен-чакта ак койлор
Элбек, ӧскӧн Экинур.
Јалбыш бӱткен албатыҥ
Јараган эди, Экинур.
Јайы кыжы салкыныҥ
Јажыткан мени, Экинур.
Бажын јайган чечектий,
Бала тужым – Экинур.
Ӧркӧ ӧлӧҥ јууркандый
Јапкан сени, Экинур.
Кӧзи эрӱ албатыҥ
Кӧксиме калды, Экинур.
Салымы ээрлӱ албатыҥ,
Санаама калды, Экинур.
Јӱрӱмге алдынаҥ алтамды
Эткен јерим Экинур.
Танчак јышта јолымды
Тапкан јерим Экинур.
Кӱски кар
Бурсуйук тизилген јеҥес кебистер,
Бу ла кече јайылган эдигер.
Шӱлӱ кардыҥ алдынаҥ
Шӱлӱзин ошкош чоокыр кӧрӧдӧӧр.
Кӱнниҥ чогынаҥ јажынып алала,
Кӱбелеер мында јеҥеске базырткан.
Борјоҥ-борјоҥ мешкелер дезе,
Борбый чылап агашка јапшынган.
Сапта кызылгат бӱрин кактаган,
Саптап койгон эттий бӱгӱн.
Салкын-јоткон кузукты тӱжӱрген:
Сап ла сары јадыры бӱдӱн.
Јердиҥ кӧзи тегерик кӧлдӧр
Јаан салкынга јалмадып экчелет,
Јалкынга бажырбас јаражай мӧш
Јаражын кӧрӧргӧ кӧлгӧ эҥчейет,
Кӧлдиҥ суузы кӧпчип чыгала,
Јаратта карды јалай согот,
Суузаган кайыҥ какшаган бӱрин
Сугарып аларга јерге тӧгӧт.
Белек
Изӱ айдыҥ толу јаҥызы
Ийининде кыстыҥ јабынган сиреньдер,
Улу тыныжын бадырып болбой,
Уул баштаган мындый керектер:
— Ӱредӱӱҥ божогон. Сен иштеериҥ,
Ӱзӱги ле јок сыстайт јӱрегим,
Кирелебезеҥ, сакып алгайыҥ,
Кийип јӱр бу мениҥ белегим.
— Кӧк темирде бай бар ба – деп,
Кӧрбӧ јаман, ол мениҥ сӱрем.
Кӧп шакпырттаҥ арызыҥ, јаныҥа
Кӧпӧгӧш одымла кӱйер инем.
Ынаарда јалбыжы кӱйӱп те турза,
Ыраак таладаҥ угулар суруум.
— Ырызыҥ бу белекте – деп,
Ыйлаба, кызым, айдарга турум.
— Кӧк темирде бай бар ба – деп,
Кӧрбӧ јаман. Ол мениҥ сӱнем.
Айланайын, кӱӱниҥе турбас болзом,
Ак-јарыкта не јӱрӱ деп мени.
Кӧк темирде бай бар ба – деп,
Кӧрбӧ јаман. Ол мениҥ сӱнем.
Кӧп шакпырттаҥ уйуктазаҥ – јаныҥа
Кӧпӧгӧш одымла кӱйер инем.
Эзен ле јӱрзем
Јеҥил јӱрӱмим мени ӱреген,
Јетсе кӱчиҥ јаманымды ташта.
Јажыҥды арчыйын, јалмайын изиҥди,
Јарагадый болзо, јаманымды ташта.
Та, јастыгып јолымнаҥ аскам,
Та, ајарбай јастыра баскам.
Амадап эмес алдыҥды кечкем,
Сакыбаган јанынаҥ салымыҥды кескем.
Сени сананзам, јӱрегим кадалат,
Секирип салкын каткыга талат.
Ӧчӧгӧн чилеп, тӱнӱк кажайат.
Ӧксӧгӧн сениҥ јылдызыҥ јалтырайт.
Чобра јыртыгынаҥ соккон эзин
Чоктып кызыган јаагымды сыймайт.
Чололоп туруп кӧктӧгӧн калтамды
Чокум ла колым сеге сыйлайт.
Јаҥырган айдый сӱӱнер эдим,
Јаҥыс ла сени сӱӱйт деп билзем.
Аалга тымыкка адыҥ адаарым,
Ак-јарыкка эзен јӱрзем.
Кырлу мылтык
(Куучын)
Мылтык бу кебиске илингенинеҥ бери кӧп лӧ јылдар ӧтти. Иш јок анчада ла илинип туратаны коркушту кӱч. Ээзин јармандар јип салган да, канайдар. Јылыйтканду, ачулу не ле тынду ондый эмей. Ээзи јууга атангалакта јӱрӱм ле болгон. Мылтыкты јунала, сӱркӱштейле, илип салза, ол оттыҥ јаркынын бойына ойнодып отурар. Мылтыкка ээзи эригип турар ӧй бербес. Мынар бу уулла энези уйкудаҥ тургалакта тозор ӧйдӧ мылтык ээзиле кожо марчадаҥ тозоло, је ле деген куранды айылдыҥ јанына кӱч этире аттаҥ тӱжӱрип ийер. Мылтыктыҥ огы ээзи эзен тушта јерге тӱжӱп кӧргӧлӧк. Мылтыкла ээзи јаҥыс айуга туштабаган, оноҥ ӧскӧзине: тарбаганнаҥ ала аҥга јетире экелетен эди. Бу уул айылду болды дейле эпши кижи мылтыкты, ээр-токумды уулга тутурган. «Адаҥнаҥ арткан энчиҥ» — деген. Айла, ол уул мылтыкты айылга тургуспай, бого — кебистиҥ ӱстине — јапшыра тургузып салган болбозын ба. Јиит уулла база аҥдаш болор болбой деп мылтык иженип турган. Бу уулдаҥ болгой јуу ӧйинде эпши келин мылтыкты мынайып тургуспайтан. Тӱндерде кедери јаткан јеринде колында мал-ашту кӧӧркий мылтыкты октойло белетеп салар. Эҥир кирер болзо, эбире тууларда бӧрӱлер улужар. Айла, ол ӧйлӧрдӧ бӧрӱлер не аайлу кӧп болгон. Анчада ла ийт атыйланып, тыдарлап келген ле тушта орто келин эки-ӱч катап кӱп-кӱп берип ийзе, бӧрӱ ырап јӱре берер. Тӱн ичинде эки-ӱч катап адарга келижер. Ол эмезе келин ӧлӧҥ тартарга барза, мылтыкты чанагына салып алар. Анча-мынча ыраагына бӧрӱ элик тудуп ийгенин кӧрзӧ, мылтыктаҥ ӱн чыгарып ийгежин бӧрӱ маҥтай берзе, бу сеге эликтиҥ эди. А бу уул – та кемди тӧзӧгӧн таҥма.
Мылтык туруп, торт тоозынга тутурган. Јӧргӧмӧш ичи-тыштыла кыралап, уйа тартып салган. Мылтык керектиҥ аайын торт таппай, тыҥдаалана берди. Кандый эки тулуҥду аҥ деген сӧсти чала-была угуп калды. Ичинде «эмди не-неме јеткил, курсак-тамак тойу ӧйдӧ ӧскӧ аҥ табылган турбай, мени аҥдаза уул алар болбой» деп ижене берди.
Тозор ӧйдӧ тал-табыш ла боло берген. Мылтык кӧрзӧ, уул эжик токулдадып турды. Мылтык ичинде ачынды – байла, ӧскӧ мылтыкла аҥдаган, мени јеектеген туру – деп. Кӧрзӧ, уул калыр-јилир как куру кирип келеле ӱйине: «Эзирик јыгылдым» — деп, актанып турды. Мылтык ичинде: «Јаҥы аҥды эзирик аҥдайтан неме бе» — деп, кайкап калган јаан јараш кебистеҥ јаҥы билени ајыктап турды.
Очок
Кече айылчы тӱшкен. Бӱгӱн кӱндӱ-кӱреениҥ кӱни. Ээ кижи јер оноҥ-мынаҥ бозорып ла турарда отты јаан салган. Эпши кижи эки казан чеген азып, шӱӱген. Очоктоҥ казан чыга ла берген кийнинде экинчи јаан јалбак кара казанды очокко катап ла кучактай аларга келишкен. Ол кӱлер казанга кой сойоло, кӧчӧ азып чыгарала, тарткан этти картошколу эдип салар дежип, катап ла отко астылар. Чай-чап та кайнап чыккан. Бир ле кӱнге ӧзӧ берген кӱлдиҥ ӱстине тыт агаштыҥ чоҥ-чоҥ кызу чокторы шуулада кожоҥдоп, кӧк јалбыжын кӧҥжидип, арчын ла отко салган эттиҥ јараш јыдыла јытанып турды. Очок дезе кере
тӱжине изӱге ле арыганына буттарына уур туруп, кызыл чоктыҥ шуултына байладып ӱргӱлейт. Мындый амыраар ӧйдӧ канча ла кире арыган болзо, очок сананарга сӱӱйтен. Эмди база санаага бастырып, койдонып алган отты кӧрӧт. Бу от база улу неме деп, ол отко канча да кызыдып, шыралаган болзо, тооп отуратан. От озодоҥ туку очоктоҥ до озо табылган. Оттыҥ кӧрбӧгӧни, јылытпаганы јок. От јалбыжы јаан ла болзын деп сӱӱр. А јалбыш јарыдар да, изидер де, кайнадар да. Оныҥ учун очок шиҥдеп турар. Качан јалбыш јаан кӱйер. Кӧрӱп турза, кезикте эр кижи одынды айылга эртелеп кийдирбес, јутка ӧдӱп калган суузы тамчылап туратан одынды отко салып ийер. Эмезе кӧк-јаш агашты да салза кӱӱни. Ондый ӱлӱш одыннаҥ јалбыш чыкпас. Онызы мыжылдап, торс эдип чедиргентип, чаганазы шыркырап, узун јилик чилеп, агып јадар. Ондый ээ кижи бойы очоктыҥ јанына јыгылып калган байагы одырып салган ӱлӱш турунныҥ ӱстиндеги мыжылдап јаткан чаган ошкош јилик бойыныҥ тумчугынаҥ чыгып јадар. Оныҥ учун койнында кандый от кӱйерин эртеледе танып ийер. Анчада ла уул айылду болор тушта алтай јаҥла болзо, айылду болуп јаткан јиит отко сарју-ӱс урар. Ол ло тушта иле-јарт, качан јиит јаан чара айакта ӱсти јалбыштаҥ јалтанбай оттыҥ чике ле тал ӧзӧгине уруп турза, бу очокто кургак јакшы одын кӱйер. Керек дезе ол эжикте арай јетпей турган тоормошты јоон эдип отко салып койзо, от торт ӧчпӧй тӱни-тӱжи кӱйер. Качан јиит отко ӱс урар тушта чалый-телий алтай базып, эреен-тереен отты айланып, колдогы ӱстӱ айак чачылып, ӱс кезикте очокко, кезикте кӱлге тӧгӱлип турза јалбыш бийик кӧдӱрилбей очокты айландыра јелбип турар. Бу учуралда очок јарт билип ийер – оныҥ койдонгон кӱли кандый оттыҥ, кандый јалбыштаҥ кӱйӱп јадарын.
Келин
Алтай тил сӱрекей бай. Јаҥыс ла јакшы бил, тӱс куучындан. Темдектезе, «келин», «ӱй кижи» — эки сӧс. Келинди јиит келин, карган келин деп, ол эмезе ӱй кижини јиит ӱй кижи, карган ӱй кижи деп не айдатан. Келин дезе ол јарт – кечеги кыс. Оны ӱй кижи деп айдарга јарабас. Ӱй кижи болорго эмди де узак. Ого ӱзеери карган келин база болбос, ол тушта оны ӱй кижи деп айдар керек. Јиит ӱй кижи дебей келин дезе ол јарт. А бистиҥ тилде карган ӱй кижи база болбос, ӱй кижи карый берзе оны эмеен деп айдар. Эмеен кижи тыҥ карый берзе, карган эмеен деп чын айдар керек. Келин ол кечеги кыс. Ол нени билер. Ого ӱй кижиге једерге керек ле база. Оныҥ учун келинге улус коркышту ајарыҥкай болодылар. Бу чечектеп отурган јаш бойы кенейте отурала курсактаҥ чыгар. Ӧчӧшкӧн чилеп, курсак кӧрзӧ, кускузы келер. Кандый ла јарт эмес оорудаҥ салгадап, камалгазы чыгып, бут бажына барып јадала да, уйуктап калза маказы кандбас немедий билдирер. Канайып јадарыҥ, албаданып иштеер, кыймыктанар керек. Анчада ла келинге озодо коркушту уур болгон. Оныҥ учун албатыда мындый куучын бар.
«Бир келинди кайын энези тере ийлеткен. А келин дезе терени тизезине кыстап алала, уйуктап калган. Кӧӧркий уйуктап калбай аа. Таҥ эртедеҥ ле бери бойыныҥ ла јаан айылдыҥ уйларын сааган, бозу айдаган, сӱт кайнаткан, аракы аскан. Ме, сеге ӱстине тере ийле. Ого кечеги кыска, ондый кӱч кайдаҥ келетен? Ӱстинеҥ ары јарты јок салга-ооруга таптырган болзын. Оноҥ ары айдыжар – кайын энези терени алала, уужайла, ойто тизезине салып койгон – деп. Кӧрзӧ кӧӧркий келин торт ло јаш бала чылап арып-јобойло уйуктап калган. Эртенгизинде кайын энези келип ийлебесте – кече канай ийлеген, бӱгӱн не ийлебен деп, кородогон дежер. Келинниҥ тере ийлеер чагы јок болгон керегинде куучын бу. Келин кижиниҥ јӱрӱмин билерге кыс, ӱй кижи болуп туулар керек. Оноҥ башка оны кем де билбес.Оныҥ эди-каны кыс баладаҥ келинге јетире кӧп кубулталар ӧдӧр. Ол ӧйдӧ ого уур-кӱч, кылык-јаҥы да кыйгак, ачынчак болордоҥ айабас. Ого ӱзеери оны ла коштой тынду келтегейи – эш-нӧкӧри. Јаантайын бойына јалакай некеп јат. Кече кыс тушта мындый беди, айылду болгоныстыҥ кийнинде не куула берди деп кезик јииттер кайкаардаҥ да айабас. Кайкабаска болбос, уктап ла турар. Тыш та бӱдӱмин кичеебес, јийдим ле дебези јок. Кыјыраҥ, ачынчак чӧрчӧкчи. Бого чыдажар ла эр чыдажып јат. Шак ла бу тушта кезик јаш билелер уур-кӱч тудуп болбой, јурт јайрап та калар. А тогус ла ай бу јаш улус
кӱјӱренип тартышкан болзо кайдар. Келин эне бололо, ончо оорудаҥ јазылып калар. Јиит дезе бойына ајаруны эки катап кӧп алар. Ол эмди јаҥыс ла эш-нӧкӧр эмес, баланыҥ адазы, айылдыҥ ээзи. Кӱйӱлер кыстарысты, уулдар, келдибисти кичеегер. Олорды келин деп эжикке слер јединип экелгенеер, ол эжикти слер ок кайра ачып, кысты кийдиргенигер. Келин деген кижиниҥ јажыдыла, бойыгар база сӱӱген кызыгарла таныжыгар. Келин деп уур-кӱчти јеҥерге келинге, ӱйигерге ајарыҥкай болыгар. Ол слердиҥ јаркынду јӱрӱмигерге – баштапкы јаан ажу. Ажуныҥ ары јаны дезе – кӱӱк-таман, чийне чечек јайылган, слердиҥ эҥ ырысту бала тужыгар, ойноп јӱрген, јаба јетирбес јиргилјин ойногон кӱнет јер.
Койчыныҥ ӱйи
(кичинек поэма)
Јалаҥдар так, ойнобойт куйун.
Јайлуда ачу киштейт кулун.
Јайа тӱшкен ӧзӧктӧр кунук,
Јаҥылга берилбейт кайалар тунук.
Туманду теҥериге базырткан турлу,
Јааш ла јааш, јашкан карлу.
Кургак јер јок, бастыра ӱлӱш,
Чобра айылды тумалаган ыш.
Кижи де келбес, тӧмӧн лӧ кӧрӱш.
Отурзаҥ кайдар, јуртта тыш.
Чок ло база сеге ол койлош.
Ӧчӧш бедиҥ сӧӧгиҥ тодош.
Ыкчаба, андый болзо тартыш.
Ыйыҥды кем кӧрӧр, мында јыш.
Кере ле тӱжине ээрде, чабыш.
Тӱжерге — ӧзӧктӧҥ угулбайт табыш.
Канайдат анда кургак тура.
Эҥир сайын эмеш культура.
Јайлу јазалгай јада-тура
Ӱӱрелерим кайда меге кура?
Мызылдай городто – јарлу казанчы,
Кӱӱлеген ойын-бијелӱ ресторан.
Андый јӱрӱмге темиккен эмес,
Незин кӱйӱнер ого каран.
Эркелей дезе – јуртта качы,
Балдарымды кӧрӱп кичеейт карын.
Оныҥ билдирет ижиниҥ кӱчи.
Кудай билзин андый улус барын.
Калак, олор мени кӧрбӧзин.
Јум тайгалар јажырып алыгар.
Телкемдер јӱрген кӱр-кӧксимди
Терлӱ ресторан артырып салыгар.
Кербейе кӧпкӧн березен катанчы,
Айылдыҥ ичи кӧдӱре тамчы.
Је, алдырбас мынызы калганчы.
Јурттаҥ келер, тӱжерге элчи.
Бӱгӱн мында мен, јер ле теҥери –
Куу туманнаҥ оролгон чуу.
Јайлу шакталган кой сайак.
Сабырт ла этсе тапканы туу.
Бийиктей јаткан јажаҥ тепселбей,
Кем токтойт, бого келбей?
Кезик улустаҥ мал санаалу,
Јӱрерге тартыжат не аайлу.
Кезигисте койдый чыдамал болзо,
Айыл-јуртын кичеер эт озо.
«Суузап» ла јадыс, не туза?
Јаранганыс ла јок эм тургуза.
— Јакшы эр адын мактаар – дегени не?
Ичсе ле аттар куру таҥ ажар.
Эки-ӱч кӱнге корон кышта
Тургуза бууда суулугы кыјыражар.
Ак-јарыкка бир туулала,
Аайлу јӱрзе алтай эр.
Бу јашканда мениҥ алдыма
Буруксуур беди ӱлӱш ээр!
Тӱрген-тӱӱкей бого јортпозыҥ,
Ат тайкылар, јол чылчырыҥ.
Кӧрбӧй лӧ кал – койды туман
Јудуп ийер – керегиҥ чирик!
Уча сайын кайткан отуруш?
Эјегей ле ажыргам бир ууш.
Чайлаш-чапташ не атазы
Акыр, туку ол нениҥ арказы?
Батаа, таҥмалар байагы ла кырга
Баш кӧдӱрбей чыгып јат бадарга.
Аттаҥ эмди кандый туза,
Јойу барар тайкылып та турза.
Кендир буула атты тужа.
Кол тоҥгон, ӱрӱп, уужа.
Уур кийимди уштуп, ташта.
Кижи ӧтпӧс бырчыт јыраа.
«Ӧлгӧн сектер» мени ченеп,
Сабырт ла бого једер меҥдеп.
Ӱчинчи бӱгӱн чыгадым эҥмектеп
Келип шырала бого, мен чилеп.
Улуска городто белен колбаса
О, кудай, јӱрӱм ле бу база.
Сууга ӧткӧн јер — чейинти.
Ӱлӱш тазыл тырс этти.
Кӧп базыттаҥ — таманым чана,
Кӧҥкӧрӧ учтым, јак санаа.
Онтоп-сыктап чыгып алала,
Ой дегенче эттим јылбырт.
Ӧлзӧм кайдат бого јадала
Тизем кандалат – платты јырт.
Јотту јалбракты ӱзе тарт.
Јоо, тиземей јаба тут,
Тыҥып келет јаашту јут.
Оорыйт будым, тайагым будак.
Тайгага тӱн киргей. Кайдак.
Ӧбӧгӧн деп неме ӧзӧк лӧ тӱшкен
Та ӧлгӧн, та тирӱ. Јаантайын андый.
Ак-јарыкта албаты, телекей.
Айса ол тӱжим бе кандый?
Кайдаар да чубажып барган тайгалар.
Кӱн бӧктӧгӧн јылым кайалар,
Эди-канымга шиҥген тумандар
Эбире мени курчап турулар.
Јебрен мӧҥкӱлик тайгада кеберим
Јерге, ӧлӧҥгӧ тӱшкен ийнече.
Маҥ бажынаҥ тоолонгон аттаҥ
Арай јада калбадым кече.
Јылыйып калзам бу јыраага
Кижидеҥ болгой ӧтпӧс јылан.
Јуртта арткан балдарым оок.
Акыр болор, сананбас јаман.
Аа, байа бу туштаҥ тайкылгам,
Сени ле болзын јаба једерим.
Казыр тиштӱ бӧрӱге бергенче,
Карын-јуугарды бойым чӧйӧрим…»
Мааныга коштой элбирейт мааны.
Улус, улус кара бајырт.
Койчы тайга-таштаҥ тӱшкен,
Олорды уткуп чыккан јурт.
Маҥдыкла јапкан ат јарыжар,
Маҥ бажыла јииттер маргыжар,
Алтай кӱреш, бӧкӧлӧр кабыжар,
Доклад, куучын, ченемел алыжар.
Балдардыҥ адазы сӧзине турган
Кураанныҥ тыны, тӱк ашкан.
Јоон башта коромјы јок,
Балдардыҥ адазы улуска јозок.
Койчыныҥ ӱйи кӱлер чырайлу
Кӱӱлеген улустаҥ кӧрӱнет аҥылу.
Ого бӱгӱн болгон ло шакпырт,
Ай сыргазы эдет јалтырт.
Јуун башталган, озочылдар тӧрдӧ.
Балдардыҥ адазы кандый. Кӧр дӧ!
Јӱрекке тептирткен кайралдары јалтырайт.
Келинге, байла, тегиндӱ эмес јарайт.
Алтай келиндер!
Албаданып ӱӱрелер,
Јажыгарга једигер!
Ойгордыҥ санаазы – слердеҥ,
Оттыҥ јалбыжы слердеҥ,
Эмчектиҥ сӱди – слердеҥ,
Эрдиҥ магы – база СЛЕРДЕҤ!