Алтай албатыныҥ јайалталу уулына, тоомјылу бичиичизине Шатра Пепишевич Шатиновко быјыл сыгын айдыҥ 5-чи кӱнинде 85 јаш толор эди. Сӧстиҥ узы, музаныҥ ээзи болгон Поэттиҥ айткан сӧзи эмди де тирӱ, кӧгӱстеги кӱӱнди эмди де шимиредет, сӱӱндирет, кайкадат…
Туй ла 20 јыл кайра, Шатра Пепишевич 70 јашка јеткен јаан ажузын темдектеп турган ӧйдӧ, туштажу келижип, куучын-эрмек ӧткӧн болгон эди. Кӱстиҥ сыраҥай ла јараш, кеен ӧйинде ӧткӧн ол куучын кычыраачыларга бӱгӱн де солун болор деп иженип турум. Бичиичиниҥ Сӧзи, јӱрӱмге баштаныжы, јажына сурактарга кӱӱн-табы качан да болзо баалу болуп артарын, чактар да ӧткӱре јаҥыланып турарын тӱӱки кӧргӱзет. Поэттиҥ Сӧзи бу ла турган алтын кӱс, ӧткӱре учкан ӧй, јылу соккон элес эзин ошкош јажына…
(Ш.П. Шатиновло ӧткӧн куучын бир тизим кӱӱн-тап болуп бичилген)
«Кеен ле шакпыртту ӧйдӧ чыккам»
Јыл да кату барып јат. Ӧлӧҥ-чӧп уйан, маала-ажы база ла ондый ошкош. Эбиреде јылыйтулар болуп туру. Тӱштӱк Осетияда керектерди эске алыгар. Мениҥ чыккан ӧйим сыгын айдыҥ 5-чи кӱни болор. Кидим јӱгӱрӱктӱ, шакпыртту ӧй. Мында школ, ӱредӱ деген сурактар, бала-барканы бӱдӱндеери. Отпуск-амыралталардыҥ ӧйи. Кышка белетенери, картоп казыш ла јӱрӱмниҥ ума јок кӧп сурактары. Кыскарта айтса, ижи-тожы тӱгенбес ӧй.
Је бу ар-бӱткенниҥ, кижиниҥ су-кадыгыныҥ саҥ-башка кеен кубулталарлу тужы. Эбиреде арка-таш, агын суулар ару ла кеен. Сын-сӱриҥ де сергек. Телекейдиҥ ончо јаражын бир де санааркаш јогынаҥ кӧрӱп-кӧрӱп, тынып-тынып аларга турарыҥ. Азыйда ӧй болгон болзо, мен чыккан кӱнимди кандый-бир тайга-таштыҥ кырында јӱрӱп, кузуктаарын, ол эмезе ыраак ла бийик арка-кобыга чыгып, чалгыны кыҥырада кайрап, ӧлӧҥ чабында уткыырын сӱӱйтем. А јажымды темдектеерин кийниндӧӧн, бош ӧйлӧр јаар кӧчӱрип койотом. Улус јӧмӧшсӧ, быјыл да эмеш оройтып темдектеерге турум. Ачулу да, шакпыртту да шылтактар кӧп.
Чынынча айтса, бир 25-30 јыл кайра мен 70 јашка једерим деп бодобогом до. 70 јаш меге, ол туштагы јӱрӱмниҥ эҥ кызалаҥду ӧйинде, једип болбос ыраак сӱмердий јалтыраган.
«Литературада јаҥы тыныш»
Творчество-јайаандык иште байа бир эмеш-умаш једимдер болгон до болзо, је јӱрӱмде эдилген јастыралар кӧп. Анда мен бойым бурулу. Качан да кайда да јастыра эрмектениш болуптыр… Оныҥ учун сурайын, улустар, јаманым таштагар! Мен ол куучындарды эске алынып, ӧӧн-бӧкӧн бедиребейин.
Алтай-Кудай бар, албаты-јон, эл-тӧрӧгӧн, бала-барка бар. Олордыҥ салымы-коногыла оорыйтаны, оморкойтоны, байла, мениҥ јажап ла јӱрӱп отурган ӱйеме мӧҥкӱлик арга. 2008 јылда толо јажы јеткен бичиичилер бистиҥ литературада кӧп. Олордыҥ творчестволык-јайаандык једимдерин улай-телей чыккылап турган бичиктери керелейт. Эпши бичиичилердиҥ эрчими ле узы тыҥыйт. Орус та тилле бичип турган поэттердиҥ газеттерде ле журналдарда чыгып турган ӱлгерлерин угарга јилбилӱ. Айдарда, литература токтой тӱшпеген, кунурабаган. Јаҥы ӧйдӧ јаан јолдо јаҥы тыныш алынган.
Телекейдиҥ ээзи болгон тегин кижиниҥ ич-телекейин элбеде ле тереҥжиде кеендиктиҥ тилиле јурап кӧргӱзери литератураныҥ ајарузынаҥ качан да чыкпас, кызу ла эҥ байлык тема-сурак болуп артып калат. Ӱлгерлеп те бичи, прозалап та, кокырлап та – чындап та, ис ойто ло такып бу некелтениҥ кемјӱлерине экелет. Эмди, анчада ла ӧй ӧскӧргӧниле колбой, албатыныҥ санаа-кӱӱнинде, кылык-јаҥында болуп-ӧдӱп турган «улу кӧчӱшле» колбой, литературада иштенери там ла каруулу ла тереҥ шиҥжӱӱчил некелтелӱ болуп бараады. Бистиҥ, озоодо совет ӧйинде баалап-чуулаган бийик сакылталарыс, јакылталарыс кезем ӧскӧрди. Бу косколоҥ анчада ла јаан јашту бичиичилердиҥ ӧзӧк-буурында ла јадын јӱрӱминде база бир коркышту ченелте болуп калды. Кезиктери чӧкӧгӧндӱ, кезиктери туйуксынып, јаҥы јӱрӱмниҥ јаҥы коолында бойыныҥ јолын тапкылады. Литература ойын-соот эмес, ол анчада ла албатыныҥ ижи-тожыла теҥ-тай, керек дезе эмеш озолодо барып јаткан каруулу иш.
«Бичиичиниҥ ижи соот эмес…»
Литераторлор јаҥы ӧйгӧ јапсып, јаражар эмес, је оны ылгап, кезе-быча оҥдогоны ажыра келер учурлу. Оноҥ улам бичиичиниҥ јайымы деген шӱӱлтеге келедис. Озодо партияныҥ баштаганынаҥ камаанду болгоныс, эмди де јӱс процентке јайым эмезис, кӧп сабазында – спонсорлордоҥ. Олордыҥ јӱрӱмдик тӱп-турулталарынаҥ, башкарынган ээжилеринеҥ. Је кандый да кӱч айалгаларда бичиичи бойыныҥ кӧгӱс јайымын толыбас ла корулаар учурлу. Государство бичиичилердиҥ бу ӧҥзӱре байлыгын баалап ла бичиктерин чыгарарга акча-манатла јӧмӧзӧ, јакшы болор эди. Таҥынаҥ там ла кӱч болуп бараадыры. Байа бир аргалу-чакту кижи уйан да бичигин чыгарып ийер, јокту-јойу улус талдама да бичигин чыгарып болбос. Айла, рыноктыҥ ӧйинде кӧкӱдӱ-кӧӧрӧдӱ де тыҥыды. Литература кеендик сӧсти сӱӱчилердиҥ кӱреелик кереги болуп бараатканын, кӧп бичиичилер кычыраачыныҥ јилбӱзине ле табына салдыртып, согуш-ӧлтӱриштӱ, кинчектештӱ дедективтердӧӧн јайылып турганы база да чочыдулу.
Мен бодозом, кажы ла литератураныҥ ӧзӱминде сонуркалду ла керектӱ «литературалар најылыгы – албатылар најылыгы» деген колбуларды ойто орныктырар эп-аргалар бедиреер керек. Олорды јӱрӱмде бӱдӱргедий аргаларды ойто ло государстводоҥ сакыгадый.
Тегин, ончо текши айткажын, поэттин јӱрӱми, ижи суй-кӧнӱ јыргалду качан да болбогон. Кӧп аразында бойы-бойыла куучындажарга, јӱрегин тыҥдаарга келижип јат. Бу айдары јок кӱч иш. Бу уур ла мактулу јолды талдап алгандарды мен килеп те, олорло оморкоп то јадым.
Сакылталу ӧй кемјип,
Санааркалда поэт ӧзӱп јат.
Маанызы учун кан тӧгӱп,
Макты тегин албай јат…
(Шатра Шатинов)
PS: Аржан-кутук сууларлу кеен ле јараш Алтайыста алтын кӱстиҥ эжигиде турган кӱнде чыккан јайалталу Бичиичибисле, јӱректер томылтар јолдыктардыҥ авторы болгон Шатра Пепишевич Шатиновло куучын-эрмек 2008 јылдыҥ сыгын айында ӧткӧн лӧ «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте кепке базылган болгон. Бӱгӱн бис бу куучынды эске алганыс тегиндӱ эмес деп бодоп турум. Поэттиҥ айткан сӧзи, кӱӱн-санаазы, шӱӱлтези эмди де учурлу, солун ла курч деп айтсам, кычыраачылар мениле јӧпсинер деп алаҥзыбай јадым!
Шатра Шатинов, ÿлгерлер
Кааҥ-айас.
Јай.
Тӱгенген айас
Там ары,
Там каарат
Јаан изӱ ай.
Јурт ичинде
Ээнзирейт ором.
Албаты ӧлӧҥдӧ –
Бирлик фронт.
Кайдар ла кӧрзӧҥ,
Кайнаган иш,
Кыҥыраган ӧлӧҥ,
Мызылдаган мис.
Айрууш темир.
Улус темир.
Тер темир.
Туу баштай
Кӱн кӱнӱҥ ле
Јолын баштайт
Ӧчпӧс кӱӱниле.
Кӱнӱҥ ле мынай
Канбелеҥир.
Обоо аралай
Келтейе эҥир.
****
Поэт
Тӱште поэт – јаан
Шакпыртка тунган јалаҥ.
Је тӱнде кел, тыҥда,
Јалаҥда тымык, санаа.
Тӱнде поэт јаҥыскан
Каан, ийде, јаҥ.
Телекей ого ширее,
Теҥери ого ӧргӧӧ.
А кемдер де бу ӧйдӧ
Јадында, уйкуда
А кемдер де бу ӧйдӧ
Акта, карада.
Је јӱрек ле мееге
Поэт – текши ээ.
Чын, тӧгӱн, сӱме
Шиҥжӱчиге иле.
Алдында элбек јаркын,
Колында перо ээлгир.
Бичигени – јаргы,
Чындыкты корыган ээжи.
Оны чике јолында
Айрылыштар да тоноор.
Бийик ый, јоболго…
Айтырыштар да согор.
Је тургузада тузактарды
Ол чечип чачар.
Јайладып буудактарды,
Чындыкка јолды ачар.
Ончозын оҥдоор
Айладу бар ондо.
Ончозын оҥдоор
Арга бар ондо.
Ол јуучылдый јаантайын –
Јууларда, јууларда.
Сӱри мында ташталзын,
Је кӱӱни јылдарда…
***
Бис атту
Бийик артта.
Араай, араай –
Алдыбыста Алтай!
О, эзинге-экпинге
Коот-бийе,
Эзен эзен бе,
Буурыл јер!
Мӧҥкӱлер – белеҥир,
Кӱйбӱрт горизонт.
Ӱстисте теҥери –
Чаҥкыр зонт.
Булут шуултту сууларым
Јиктердеҥ тӧгӱлгилейт.
Тогузон кылду мӧштӧрим
Кайлар кӱӱлегилейт.
Мында кан-кереде
Кан керектеп
Кејири какшап
Кейде акшыйт.
Мында кӱн, јаҥмыр
Салкын ла сооктор
Агаш-ташты таҥмалап,
Керчелейт, ооктойт.
Мында кӧчкӧлӧр
Кӧскӧ лӧ ӧскилеп,
Ончозын кӧчӧлӧп,
Тӧмӧн ӧткилейт.
Мында тандалай –
Мӧҥкӱлик чечек
Кӱнди тыҥдалайт
Эҥир киргенче.
Ар-бӱткениҥ эжикте
Ӱйелик кайкал:
Ончозы улу ээжиде —
Кыймык ла Токунал…
О, Ӱч-Сӱмер!
Каракол, Кайырлык!
О, Урсул,
Шуултыҥ кабайлык!
Кайран Алтай, Кару тала,
Калыкка кабай
Качангыдаҥ ала.
Энем ӧскӧн
Эне Алтай!
Адам јӱрген
Ада Алтай!
Бу мениҥ
Байлык энчим!
Бу мениҥ
Баалу эрјинем!
***
