Ӱйелер колбузы ӱзӱлбес…
Ӧбӧкӧлӧристи, тӧрӧӧн-тууганысты билип јӱрери нениҥ учун ондый јаан учурлу? «Угы-тӧзиҥди јети ӱйеге јетире билип јӱр» — деп алтай улус ортодо тегиндӱ айдылбайт. Је бӱгӱнги кӱнде кезик улус, анчада ла јашӧскӱрим угы-тӧзиле јаан јилбиркебейт. Ол ок ӧйдӧ тӧстӧрин 40 ӱйеге јетире билер улус ортобыста база бар. Горно-Алтайскта М.В. Чевалковтыҥ адыла адалган Эл библиотекада 2021 јылдаҥ ала «Тазыл-тамыр» деген клуб иштейт. Оныҥ баштапкы алтамдарына, ичкери ӧзӱмине јаан камаанын Эл библиотеканыҥ башкараачызыныҥ ордынчызы Марина Алушкина јетирген. Куучын-эрмегис бу јакшынаҥ баштаҥкай керегинде ӧдӧт.
-Марина Мереевна, «Тазыл-тамыр» деп адалган биригӱ кандый амадулу тӧзӧлди?
— Бӱгӱнги кӱнде библиотекаларда јилбӱлери аайынча кӧп клубтар иштейт. Ол тоодо бистиҥ библиотекада ӱч јыл кайра тазыл-тамырын шиҥдеери, укталып келген тӧрӧӧндӧрин табары јанынаҥ јилбилӱ иш башталган. Чокымдап айтса, «Тазыл-тамыр» («Моя родословная») деген клуб 2021 јылдыҥ кичӱ изӱ айында иштеп баштады. Ондый баштаҥкай эдер деген санаа мени алдынаҥ ла бери јилбиркеткен эди. Оныҥ да учун бу ӱлекер-иш бойыма јилбилӱ ле сӱрекей јарап јат.
Ӧскӧ тергеелер керегинде айтса, Иркутск калада јарлу мындый ок клуб иштейт. Олор керек дезе таҥынаҥ организация болуп тӧзӧлгӧн. Бистиҥ тергеебисте бӱгӱнге јетире мындый ууламјылу иш болбогон деп айдар керек. Иш јилбилӱ болзо, оны бӱдӱрерге де јакшы эмей.
Баштапкы туштажуга таныш-кӧрӱштер, тӱӱкичилер, јондык ишчилер јуулышкан. Ончозы ла тазыл-тамырыла, ада-ӧбӧкӧлӧриле јилбиркеп турган улус болор. Библиотекага билимчи, тӱӱкилик билимдердиҥ кандидады Лариса Николаевна Мукаева иштеп келерде, бис оны клубтыҥ ижиле база јилбиркеткенис. Анайда ок биске јӧмӧлтӧзин тергеебисте адалардыҥ биригӱзиниҥ турчылары, башкараачызы — Александр Вольф јетирет. Эмди де сонуркап турган улус кӧп. Бу ӱч јылдыҥ туркунына ижистиҥ турултазы билдирлӱ боло берди. Клубтыҥ јаантайынгы турчылары база илеленди. Башка-башка ууламјыла иштеп турган улус: билимчилер, пенсионерлер, банкир кижи. Краевед Августа Кучукова эрчимдӱ ле јаан учурлу иш ӧткӱрет. Людмила Васильевна Липовикова деп кижи бу суракла алдынаҥ ла бери казынган, кӧп материалдар јууп алган. Ол Алтай крайдыҥ кӧмзӧ-архивинде чеберлелген цифровой документтерди бедиреери јанынаҥ, Лариса Мукаева угы-тӧзин шиҥдеериле колбулу документтерле иштеери керегинде јартамалду куучындар ӧткӱредилер.
Ӧткӧн јылда бисте јаан учурлу иш ӧткӧн.Бойыныҥ угы-тӧзиле колбулу бичикти Иван Владимирович Попов кепке базып чыгарды. Татьяна Андреевна Щербакова алдында чыгарган бичиги керегинде база куучындаган, оныҥ адазы поляк, энези якут улус, кӧп јилбилӱ јетирӱлерле, угы-тӧзин бедиреери јанынаҥ тузалу ченемелиле ӱлешкен. Александр Михайлович Глебов угы-тӧзиле колбулу бичикти белетеери јанынаҥ куучындаган.
— Биригӱниҥ ижинде канча кире кижи туружат?
- Эҥ эрчимдӱ 20 кире кижи бар. Кажы ла айдыҥ калганчы четверг кӱнинде бистиҥ библиотекада туштажулар ӧдӧт. Адалардыҥ соведи «Мениҥ адам» деген кӧрӱ-конкурс ӧткӱрген. Олорго јӧмӧжип, кожо иштейдис. Клубтыҥ бӧлӱктери Кӧксуу-Оозы, Оҥдой, Шабалин, Чамал, Чой аймактарда иштейт. Кӧксуу-Оозында бистиҥ бӧлӱк аймактыҥ тӧс библиотеказында эмес Катанду ла Тӱҥӱр јурттарда иштегилейт. Иштеерге сӱрекей солун. Биригӱниҥ турчылары республикан архивке јӱрӱп, документтерле танышкандар. 1924-1929 јылдарда Улалуда јуртаган улус керегинде јетирӱлерлӱ бичик улусты тыҥ кайкатты. Кемиле сӱрекей јаан бичикте кӧп јилбилӱ материалдар бар эмтир.
Эҥ баалу-чуулу деп чотолгон бу јетирӱлер эмди цифровой деп адалган эп-аргага кӧчӱрилген. Кӱӱнзеген улус оныла элбеде таныжар аргалу. Анайда ок республикан архивте репрессияга алдырткан улус керегинде јаан учурлу материалдар цифрага база кӧчӱрилген. Кӱӱнзеген улус архивке озолондыра баштану эдип, иштеерге јараар. Кӱскеери дезе 30-чы јылдарда бай, кулак деп айдуга барган улус керегинде документтер база ла цифровой эп-аргага кӧчӱрилер. Айдарда, бистиҥ архивке баштанып, тӧрӧӧн-туугандары керегинде таныжар јаан арга ачылар.
Клубтыҥ улузы бой-бойысты јӧмӧжип, шӱӱлтелерисле ӱлежип, Барнаулга беш катап барып, ондо крайдыҥ тӧс архивинде иштегенис.
— Јилбилӱ кандый документтерле таныштыгар?
— Ондо Колывано-Воскресен заводтор иштеп баштаган 1747 јылдаҥ бери тӱӱкилик јетирӱлер бар эмтир. «Метрическая книга» деп адалган бичиктер база. Ондо кресттӱ улустыҥ, јаҥы чыккан балдар крестке тӱшсе, олордыҥ ады-јолдорын, крестке качан тӱшкенин, чыккан-ӧскӧн јери керегинде кӧп толо јетирӱлер бичилген. Анайда ок кӧп документтер Туулу Алтайдыҥ, Ойрот автоном областьтиҥ тӱӱкизиле колбулу.
Алтай улуста дезе угын-тӧзин билери ӱйедеҥ ӱйеге, бала-барказына оос айдылат. Бу байлык билгирди керелеп, архивтердеги документтер ажыра шиҥдеп кӧрзӧҥ, јаандарыстыҥ ойгоры документтер ажыра илеленип, чыгып келет. Темдектезе, кандый бир кижи јанынаҥ бедиреништӱ ишти ӧткӱрип тура, оныҥ чыккан-ӧскӧн, јуртаган јери, бала-барказы, мал-ажы керегинде толо јетирӱлерле таныжар аргалар бар.
1917 јылда ӧткӧн Текшироссиялык јурт ээлем перепись-тооалыштыҥ документтерин кычыргам. Алтай улустыҥ тӱӱкизиле јуук колбулу эмтир. Кандый ӧзӧк-кобыларда јуртаганы керегинде чокум ла толо јетирӱлер бар. Тооалыш озо баштап 1916 јылдыҥ јазында ла јайында ӧткӧн. Шак бу ӧйдӧ ороондо Телекейлик баштапкы јуу ӧдӧт. Оныла колбой тооалышты ӧткӱрерге кӧп уур-кӱчтер туштаган. Черӱни курсак-тамакла јеткилдеерге чокум јетирӱлер керек болгон эмей. Тооалышла колбулу иш ороон ичинде бӱткӱлинче ӧтпӧгӧн. Удурумга Башкаруга бу тооалыштыҥ уч-турултазы чындык эмес деп билдиргенинеҥ улам јетирӱлерди јаҥыртар амадула 1917 јылда такып јурт ээлемдик тооалыш ӧдӱп јат. Бу учуралда кӧп кӧргӱзилерге ајару эдилет, ол тоодо ишмекчи улустыҥ (эр улустыҥ, эпшилердиҥ, эр кемине јетпеген балдардыҥ, билениҥ улузыныҥ, мал-ажыныҥ, тудунар-кабынар эдимдердиҥ, ӧлӧҥ чабар, мал кӱдер јерлердиҥ тоозы). 1917 јылдыҥ тооалыжында анайда ок биледеги ончо улустыҥ ады-јолдоры, бой-бойына канайып тӧрӧӧн, канча јашту болгоны — ончозы јарт бичилген. Кержак улус тооалышта туружарга мойноп турганы керегинде база айдылат.
1917 јылдыҥ тооалыжы ороонныҥ, тергеениҥ тӱӱкизиле колбулу айдары јок јаан учурлу јетирӱлик документ деп темдектеер керек. Ол ӧйлӧрдӧ Туулу Алтайдыҥ јери Бийсктиҥ уездине кирген. Мен Оҥдой (Урсул), Шабалин волостьтордыҥ јетирӱлериле јилбиркегем. Анчада ла јуук улузым, ӧбӧкӧлӧрим, тӧрӧӧн-туугандарым керегинде јетирӱлерле танышканыма сӱрекей сӱӱнедим. Оҥдой аймактыҥ Јаан Јаламан, Талду, Јоло, Кеҥи јурттары керегинде јилбиркеп кычыргам. Ол ӧйдӧ бу јурттарда канча ӧрӧкӧ, кандый ӧбӧкӧлӧрлӱ улус јуртаганы, канча мал-аш тутканы, кайда иштегени керегинде јилбиркеп кычырдым.
Оҥдой деп эҥ ле јаан јурт ла Каспа керегинде јетирӱлер перепись ӧткӱрген карточкаларда јок эмтир. Архивтиҥ ишчилериниҥ јартаганыла, айса болзо, Новосибирьсктиҥ эмезе Томсктыҥ архивтеринде олор бар болор.
— Алтайыстыҥ ады-јарлу улузыла колбулу јетирӱлер бар эмтир бе?
— Эйе, мен јаҥыс ла бойымныҥ тӧрӧӧндӧримле јилбиркеген эмезим. Кеҥи јурт керегинде солун јетирӱлерге туштадым. Ады-јарлу Аргымай ла Манјы Кульджиндер керегинде кычыргам. Олор ХIХ чактыҥ учкаары ла ХХ бажында Алтай ичинде јарлу байлар. Эл-јонго до, тергеебистиҥ ӧзӱмине де сӱрекей јаан камаанын јетирген улус. Аргымай Кульджин Англия, Монгол јериле колбу тудуп, укту мал, аҥдар ӧскӱрген, 1896 јылда Арасей империяныҥ ширеезине II Николай отурганыла колбой алтайлардыҥ адынаҥ ого торколо кыптаган эр кижиниҥ ле ӱй кижиниҥ эки тонын сыйлаган эмтир. Тургуза ӧйдӧ ол сыйлар Санкт-Петербургта Орус музейде чеберлелет. Бойы ичкери кӧрӱмдӱ, Г.И. Чорос-Гуркинле најылажып јӱрген кижи. Алтайда ӱредӱни таркадары јанынаҥ база јаан иш ӧткӱрген. Оныҥ јӱрӱмин билимчи Валентина Александровна Муйтуева бойыныҥ ӧйинде шиҥдеген эди. Је эмдиге јетире бастыра јанынаҥ толо шиҥделген иш јокко јуук. Аргымайдыҥ учуры, Алтайыныҥ ӧзӱмине јетирген тузазы эмдиге јетире јарт айдылгалак. Јаҥыс ла јаан бай, кӧп мал туткан, малдыҥ угын јарандырары јанынаҥ иштеген кижи эмес, ол кӧпти эткен, Тӧрӧлиниҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирген кижи. Ӧй келер, бу кижиниҥ учуры јаҥыдаҥ ачылар ла јарлалар деп иженедим.
Архивтеги јетирӱлер аайынча Аргымай Кеҥиде балдарга школ ачкан. Ондо баштапкы ӱредӱчи болуп Анаев деп ӧбӧкӧлӱ кижи иштеген эмтир. Кӧгӧл майман сӧӧктӱ кижи болтыр. Оны Аргымай Кульджин ӱредӱчилердиҥ ӱредӱзине аткарганы керегинде јетирӱ бар. Кульджин јаҥыс сӧӧктӱ карындаштарын кичееп, олорго јаан ајару эткен болгодый.
Таадамныҥ айдуга барган документтерин шиҥдеп тура, 1936 јылда Шашыкманныҥ школында ӱредӱчи болуп Сергей Павлович Анаев иштеген деп бичилет. Ол ло кижи бе, айса башка кижи бе? Тургуза ӧйдӧ јарталгалак. Оҥдой аймактаҥ бир бӧлӱк — 160-га јуук кижи, ол тоодо Анаев, облисполкомныҥ јааны С.С. Софроновко баштаткан улус, «Албатынығ ӧштӱзи» деген статьяла буруладып, јаргыладат.
Тӧжӱлей Ташкинов керегинде айтса, оны совет јаҥга удурлашкан бандит кижи деп акалаган шӱӱлте јӱрет. Је бӱгӱнги кӱнде ол кижиниҥ адын ак-чек актаары јанынаҥ шӱӱлтелер база бар. Алтайы, мында јуртаган калыктыҥ јилбӱлери учун тартышкан кӧгӧл майман сӧӧктӱ кижи болгон. Бистиҥ угы-тӧзис јаҥыс уйадаҥ, Кышкылу деп кижиниҥ јети уулынаҥ таркаган улус болорыс. Оныҥ учун Тӧжӱлей керегинде јетирӱлерди јилбиркеп кычыргам. Тӧжӱлей Ташкинов 1917 јылда Кеҥиде јуртаганы керегинде айдылат. Ол 8 балалу болгон эмтир. Нениҥ учун Кеҥи деп сонуркадым. Чыккан-ӧскӧн јери — Ӧлӧтӱ јурт болгодый. Георгиевский кресттиҥ кавалери, Телекейлик баштапкы јууда туружып, есаул званиелӱ јанып келген. Аргымай Кульджин, бойы кӧгӧл майман кижи, омок карындаштарын јууктадып, ого јӧмӧлтӧзин јетирген болор. Ол Кульджинде иштеп, эмдик аттар ӱреткен. Атла јортуп, байрам тужында улуска соот болзын деп аттыҥ ӱстине отурала, эпчилин, јӱзӱн ойындар кӧргӱзетен. Улус оны коркушту јакшызынып кӧрӧтӧн. Граждан јуу башталарда, алтайлар аайланбай јӱрген. Кызылдарга ба, актарга ба, кажызы јаны јаар јайылар? Је кайда ла јуу-согуш, ӧлӱм, шыра, ачу-корон эмей. Тӧжӱлей де Алтайын, эл-јонын аргадап алары учун турушкан ла тартышкан.
Архив-кӧмзӧдӧ иштеп тура, бир ле керекле јилбиркеп, оны шиҥдеп турзаҥ, коштой јилбилӱ сӱрекей кӧп материалдар ачылат. Ол тоодо Алтайыстыҥ јарлу улузы керегинде. Кезик улустыҥ салымын ајарзаҥ, бала-барказы јок, угы-тӧзи кезилип, јоголып калат. Анайып, кажы ла кижиниҥ, кажы ла билениҥ салымы јетире шиҥделбеген бӱткӱл тӱӱки деп айдарга јараар. Темдектезе, Алтыгы Талдудаҥ Енчиновтор уйазы керегинде бедирегем. Тожыла Енчиновтыҥ энези, майман сӧӧктӱ Ыйлабас эјебис болор. Енчин Унук деп кижиниҥ ады-јолына туштадым. Енчиновтордыҥ угы-тӧзинде Энчӱ деп учар кам кижи болгон. В.В. Радловтыҥ, Н.М. Ядринцевтиҥ бичиктеринде ол кижи керегинде айдылат. Јуругы да бар. Ол крестке тӱшпеске Талдудаҥ ырбап барган болтыр. Анайып, јаан јашту улустаҥ укканыҥды кычырган јетирӱлерле бой-бойына бириктирзеҥ, бӱткӱл уйаныҥ салымы ачылып келет.
Бистиҥ айылда јаанамныҥ тудунган-кабынган эдимдери кӧп болгон. Бӱдӱн агашты ойып јазаган јаан кӱп бар. 2019 јылда оны тузаланарга кӧҥкӧрип ийеристе, келтейинде бычакла ойуп, «Аймрак, 1917 јыл» деп бичип салтыр. Јаанамныҥ кийнинде ол эдимди эне-адам тузаланган. Анайып, 102 бажынаҥ Аймрак абабыстыҥ эзени келген деп эје-сыйымдарымла куучындаштыс. Ол туштагы улус база бичикчи-биликчи болгон. Айдуга барган таадамныҥ карточказында «ӱредӱлӱ» деп темдектелет. Талду Оҥдойдоҥ ӱч километр ыраагында. Байла, миссионерлердиҥ школында ӱренген. Эмезе Арыгмайдыҥ школында.
Кӧгӧл майман Енчиновтор керегинде бедиренип тура, Чот Енчинов керегинде јетирӱлерге туштадым. Быјыл оныҥ 110 јылдыгы толгон эди. Бойы кергил сӧӧктӱ кижи. Оныҥ эјези Тойдо карганак бистиҥ јерде јуртаган. Оныҥ учун таныш улустыҥ ӧбӧкӧзи туштаза, олор керегинде јетирӱлерди бала-барказына аткарып јадым. Олор сӱрекей сӱӱнип, алкыш-быйанын јетирет.
Энем јанынаҥ тӧс таайларым — кергилдер, эне таайларым — тӧӧлӧстӧр. Чуйдыҥ улузы, 1917 јылда Айгулакта, Чибит ле Ак-Боом јурттардыҥ ортозында јаткан. Баяндиндер таайларыс болор. Архивте казын турала, Байан деп атту кижи керегинде кычырдым. Бала-барказыныҥ ӧбӧкӧзи аайынча бистиҥ јердиҥ улузы деп таныдым. Јаанамныҥ угы-тӧзинеҥ. Адазыныҥ карындаштарынаҥ. Бойыныҥ угы-тӧзиле сонуркап турган улус кӧп. Је анчада ла јиит ӱйе бойыныҥ угы-тӧзиле јилбиркеген болзо деген јаан кӱӱнземел бар.
— Келер ӧйдӧ архивле колбулу иштер улалар ла болбой?
- Бисте јаан амаду бар — Томсктыҥ архивиндеги документтерле таныжары. Томская губерния 1804 јылда тӧзӧлгӧн ле Туулу Алтайдыҥ јери революцияга јетире ого кирген. 1897 јылда Арасей империяда текши тооалыш ӧткӧн. Ол тооалыш айынча Туулу Алтайда 68 сӧӧктӧр бар деп темдектелет. Анайда ок 582 јаан јурттар, 80 кичӱ јурттар, 86 айылдар, 44 заимкалар ла 377 турлулар. Јурттарда Туулу Алтайдыҥ эл-јоныныҥ 43,6%, ол тоодо 28,3% алтайлар јуртаган. Орус улус ла тӱндӱк алтайлар тургун јуртаган болзо, 7 тӧчинде ле Чуйдыҥ 2 волостьтинде јуртаган алтайлардыҥ кӧп сабазы кӧчӱп јӱрген.
XX чактыҥ бажында Туулу Алтайда јерле колбулу кубулталар ӧткӧн. Оныла колбой 1912 — 1913 јылдарда јайзаҥдар ажыра башкарынатан эп-арга јоголтылган. Губернияда 1897 јылда ӧткӧн Арасей империяныҥ эл-јоныныҥ Баштапкы тооалыжына «инородецтер» база кирген.
Бистиҥ клубтыҥ турчузы Иван Попов, Маймада таштыҥ музейинде иштейт. Ол бойыныҥ ӧбӧкӧлӧри — Сафроновтор керегинде бичик кепке базып чыгарган. Оныҥ таныштырузы ӧткӧн. Ол Томсктогы архивте иштенген. Сӱрекей байлык, толо јетирӱлерлӱ архив деп темдектейт.
Тургуза ӧйдӧ бистиҥ биригӱни Наталья Павловна Русских башкарат. Акча-манат бедиреп, ол јетирӱлерди архивтеҥ электрон бӱдӱмиле садып алар деп амадап јадыс. Мындый ок санаа Барнаулдагы архивле колбулу. Ойрот автоном ӧйдиҥ документтерин база садып алган болзобыс. Јарт, кажы ла кижи ары барып болбос. Ол баалу-чуулу јетирӱлер бистиҥ бибилотекада болзо, оныла кӧп улус таныжар аргалу болор эди.
Барнаулдагы архивтиҥ базазында 1917 јылдыҥ Текшироссиялык јурт ээлем тооалыштыҥ документтери јеткилинче бар. Бедиренер јерге «Ойротия» деп бичип ийзеҥ, бир ле уунда 60 муҥ јетирӱ чыгып келет. Ол тоодо Алтай крайдыҥ биске јуук јурттары керегинде база. Алтай крайдыҥ архивине баштанып, акча тӧлӧп, керектӱ јетирӱлерди аларга јараар. Эмди ондый эп-аргалар элбеде тузаланылат.
Эл библиотека Билениҥ јылына учурлай «Билениҥ тӱӱкизи — ороонныҥ тӱӱкизинде» деген јаан марафон ӧткӱрет. Ӱлӱрген ай киреде «Бир фотојуруктыҥ тӱӱкизи» деп проект аайынча бойымныҥ угы-тӧзимле таныштырар амаду бар. Ол 1917 јылдыҥ фотојуругыла колбулу. Јаанамныҥ адазы Јаан Јаламанныҥ чаптыларынаҥ. Бис, ончо тӧрӧӧн-туугандар, 2017 јылда туштажып, ӧбӧкӧбистиҥ одузында чакы тургусканыс. Тӧрӧӧндӧрдиҥ тоозы кӧп, је 61 кижи јуулыштыс. Эҥ ле јаан барказы — адам 84 јашту болгон, эҥ оогожы — барказыныҥ барказы су-јаш болгон. Бистиҥ ӱйе бойыныҥ бала-барказына тӧрӧӧн-туугандары керегинде куучындап, таныштырбаза, ӱйелердиҥ колбузы ӱзӱлип, тӧрӧӧн болгон јолын таппай калардаҥ айабас. Јаандары айтпаза, оҥдонып, аайына канайып чыгатан? Укканыҥды архивтердеги документтер ажыра чыгарып, шиҥдеп, аайына чыгып алар арга эмди бар болгоны тыҥ сӱӱндирет.
-Ӧткӧн чактыҥ бажында Алтайда јер јанынаҥ сурак курч турганын архив иштер ажыра ајарып кӧрдӧӧр бӧ?
- XIX чактыҥ экинчи јарымјылдыгында Алтайга сӱрекей кӧп улус кӧчӱп келгени керегинде айдылат. Канча-канча бӧлӱк улус кӧчӱп, кандый бир јуртка токтоп, јеезеленип турганы керегинде документтер бар. Ол ӧйлӧрдӧ Арасей империяда Петр Столыпинниҥ јаҥыртулу реформазы ӧдӱп турган туш. Туйакту, Кеҥи, Хабаровка, Кӱпчеген јурттар јаар канча кире улус, билелер кӧчӱп келгени керегинде јетирӱлер туштайт. Анайып, бир ле ӧбӧкӧ, ӧрӧкӧ ажыра Алтайдыҥ бӱткӱл тӱӱкизи јарт кӧрӱнет.
— Јилбилӱ куучын-эрмек учун јаан быйаным, Марина Мереевна, учурлу ижеер туйукталбай, оноҥ ары јаан јол алынып, кӧндӱгип барзын!
