(Јайаандык јолдыктар)
Кӧндӱре јолдоп эмес, јыш тайгалар ажыра сындап барза, Турачак аймактыҥ тайгаларыныҥ ары келтейинде Аба-јыш. Мында тургун калык, шорлордыҥ тӧрӧли — Кӧмӱр область, Таштагол аймак болор. Мрассу деген јаан суу чакпындалып агат. Шор тилле оныҥ ады — Прас, байла, оны боро, Борос, Бурас суу деп темдектеп адаган болбой. Кӧндӱре јол деп айдарыста, бойыныҥ ӧйинде шорлордыҥ баштапкы бичиичизи, ӱредӱчи ле абыс, бойын алтай деп аданган Иван Матвеевич Штыгашев XIX чактыҥ учкаары Улалуда миссионерлердиҥ школына ӱренерге тӧрӧл јуртынаҥ шак ла бу тайга ажыра азып-тозып келген эди.
Куучынды оноҥ ары улалтса, Г.И. Чорос-Гуркин ле јаркынду алып-баатыр јерлештерис, оныҥ јӧмӧӧчилери Сибирьдиҥ ас тоолу алтай, урянхай, телеут, шор, хакас албатыларын бириктирип, бир тергее тӧзӧӧргӧ амадагандар. Је бу ичкери кӧрӱмди улустыҥ санаа-кӱӱни јӱрӱмде бӱтпей калганы кийнинде бу албатылардыҥ ӧзӱмине салтарын јетиргисти. Темдектезе, Кӧмӱр областьта јерди тереҥжиде, кырларын аҥтара казып, таш кӱмӱрди кодоро тартканы мындагы тургун калыкка јаан туза да, ырыс та экелбеген. Бу јердиҥ байлыгын аайы-бажы јок, промышленность кеминде тузаланганынаҥ улам телеуттардыҥ ла шорлордыҥ ич-кӧгӱс ӧзӱмине, тӧрӧл тили кайылып јоголорына, ӧбӧкӧлӧриниҥ чактар туркунына јылыйтпай улалткан байлу јаҥжыгуларын ундып саларына јаан камаанын јетирген. Тӧрӧл тилиле кӧнӱ куучындашпай, оныла јуук колбуны јылыйтып, албаты бойы кунураардыҥ јолына кире берген эди. Је калыгыныҥ ӧзӧгиниҥ тынын туткан поэт-бичиичилер, јурукчылар бӱгӱн эзен, олордыҥ чӱмдемел јолы ӱзӱлбеген тушта, аргаданарыныҥ јолын ууламјылап аларына јаан алтам болгодый.
Шор поэтесса Любовь Арбачакованыҥ јайаандык иштери, ӱлгерлери шак мындый ууламјылу санааларга экелет. Ол тӧрт бичиктиҥ авторы. Бежинчизи — «На берегу Мрассу-реки (Прастыҥ кажында») деп атту кичинек бичигеш 2023 јылда кепке базылып чыккан эмтир. Оныҥ кире сӧзинде билимчи, филолог Тамара Садалова мынайда темдектейт: «Любовь Арбачакованыҥ јаҥы бичигин кычырзаҥ, јӱрекке јаан кунук табарат. Поэтесса тӧрӧли керегинде айдып тура, јоголып калган јурттар, јери учун санааркажы керегинде бичийт».
Чок пол-парган аалымда
Пай пӱрлиг казыҥ пажында
Алтын кӧӧк ӧре одур-салып,
Артык чаштар кемге каргапча?
В моём умирающем аале,
На берёзе священной
Кукушка одинокая кукует,
Долгой жизни кому-то желая…
Тамара Михайловнаныҥ бичигениле, јоголып калган јуртта кӱӱктиҥ узак јӱрӱмге ижемји кӱӱнзеп, кемге де кӱӱктегени бой-бойына удур-тедир айалга болгонын Любовь Арбачакова сӱреен тыҥ аҥылап темдектейт. Поэттиҥ кӧп саба ӱлгерлери бой-бойына мынайып ла удурлажулу болгоныла аҥыланат. Је эҥ ле учурлузы — оныҥ јайаандык телекейинде ада-ӧбкӧлӧрлӧ колбузы јылыйбаганы. Ол ӱлгерлери ажыра јарык ла байлу шор јерин кичееп, чеберлеп алат, ол алтайга јана берген ада-ӧбӧкӧлӧриле јаантайын куучындажып, јӧптӧжип јӱрет.
Бичикте ӱлгерлер башка-башка ууламјылар аайынча чӱмделген. Је тӧс шӱӱлтези — тӧрӧл јерин недеҥ де артык сӱӱгени ле айландыра ар-бӱткенин, тайгаларын, агаш-тажын, сууларын тирӱ деп бийик байлаганы, олорло јуук колбуда болгоны. Анайда ок оныҥ чӱмдемел јолдыктарында тӧрӧл тилиниҥ салымына айдары јок санааркажы база тӧс ууламјы болуп аҥылатан.
Мен черимде калыгым тарапча…
Кер сӧстерим чылтыстарга чедип,
Тем пажында черге ӱренме тӱшсин!
На моей земле народ исчезает…
Пусть мои стихи, до звёзд дойдя,
На землю семенем назад падут!
Је поэттиҥ ӱни јаҥыланып турган тушта, келер ӧзӱмге ижемји тӱҥей ле бар. Кыскачак, је ол ок ӧйдӧ учурлу јолдыктарды чӱмдеери телекейлик литературада, анчада ла јебрен јопон литературада — хокку, танка, хайка ла оноҥ до ӧскӧ бӱдӱмдериле элбеде ле јолду тузаланылат. Любовь Арбачакованы кыска ӱлгерлер чӱмдеериниҥ узы деп аҥылап айдар керек. Оныҥ ӱлгерлери кӧп сабада ӱч, тӧрт, беш јолдыктардаҥ турат. Ол ок ӧйдӧ кыска јолдыктарды чӱмдеп, олорды учурыла бой-бойлорына келиштирери сӱрекей кӱч, онызы јаан јайалта болгоныныҥ темдеги.
Эзе, мен тадер тилин ундуп-салып,
Аан сооба ӱгемме черим чидирип,
Коргуштыг тӱжӱмде чилеп, чатчам.
Ныбактар ырыс чолба тозулча…
Эзе, свой родной язык я позабыла,
Следом свой дом и землю потеряв,
Будто в страшном сне блуждаю.
В сказках же счастливая концовка…
Айдарда, тӧрӧл тилле чӱмделген бир де ӱлгер артып калза, оны тӧрӧл тилиле бир де кижи кычырып билер болзо, тил ле калык ӧлбӧгӧн, ол — тирӱ, ол орныгарыныҥ јолында.
Тӧрӧл јериҥле каныҥла, угыҥла тудуш болгоныҥды ундыбай, оны байлап, кӧдӱрип, алкап јӱргеҥде, калганчы ижемји качан да јоголбос, Любовь Арбачакованыҥ ӱлгерлигинде ол ижемји тӧс казык болуп артат:
Суг кажында, аргыжым, ноо кунанчаҥ?
Че, тамныг абыртка ийгеле алыб-алып,
Айландыра ала чачыктар ӧссӱн теп,
Тӧлбе сӧӧктерибис чашка чажазын теп,
Тагба суг ээзинге шачыг шачыглаҥ ма…
О чём грустишь ты у реки, мой друг?
Давай напитком священным
Горы-реки окропим вокруг —
пусть разные цветы цветут…
