(«Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ 100 јылдыгына учурлалган ла ӧткӧн јылдарда кепке базылган бичимелдерди катап кепке базып турарыста, кайчы, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ветераны Салдабай Савдин керегинде 2015 јылда айдылганын ойто катап эзеттис).
Кажы ла јуртта бойыныҥ тӱӱкизи бар. Улалып барган јӱрӱмде кажы ла јурт бойыныҥ аҥылу јолын ӧдӱп, јуртап јаткан албатызыныҥ кажы ла кижизиниҥ аҥылу јӱрӱмин бойыныҥ јӱрӱмдик бичигине бичип, ундылып болбос јолдыктар чылап артыргызып салат. Алтай јурттарда јилбилӱ салымду улус кандый кӧп. Анчада ла Ада Тӧрӧл учун Улу јууда јуулашкан јааналарыстыҥ, таадаларыстыҥ салымы кандый болгонын ајаарып кӧргӧнисте, кандый јилбилӱ, чыдалду ла кӱчтӱ ӱйе болгонын эмдиге кайкайдыс. Быјылгы јыл Улу Јеҥӱниҥ 70 јылдыгына учурлалганыла колбой, тылда иштеген улусты, канду јууда јуулашкан кажы да солдатты ундып салбаска, эске аларга амадаганыс — ол јаан ӱйениҥ эткен нерелӱ керегиниҥ алдына јабыс бажырып, отура тӱшкенисле тӱҥейлеш.
База бир јажы јаан нерелӱ солдатты, јайалталу кайчыны, јана баспас патриотты — Салдабай Савдинди — быјыл бойыныҥ тӧрӧлинде – Кујурлу ла Тӱҥӱр јурттарда – эзедип, албатызы алдында эткен нерелӱ ижин эске алгандар.
Тӧрӧлиниҥ алдында јаан керек эдип койгон улустыҥ ады-јолдоры эл ортодо качан да ундылбай јат. Николай Иванович Савдин, алтай ады – Салдабай Иванович – ондый улустыҥ тоозына кирет.
Сагал сӧӧктӱ Салдабай Савдин јаҥар айдыҥ 11-чи кӱнинде 1916 јылда Кӧксуу-Оозы аймакта Ак-Кем деп јуртта чыккан. Революциянаҥ озо Кујурлуныҥ ары јанында Ак-Кем деп јурт болгон. Совет јаҥ келерде Кујурлуны ла Ак-Кемди бириктирип, бир колхоз эдип койгондор. Јиит уул эки класс ӱредӱлӱ болгон. Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталарда Салдабай бастыра ок јииттер чылап, бойыныҥ кӱӱниле јууга атанган улустыҥ тоозына кирген. 24 јашту јиит колхозто каҥдаачы-кузнец болуп иштеп турган болгон. Украин фронтто јуулажып турала 1941 јылдыҥ учында кӧзине шырка алган, госпитальга јадып, айылындӧӧн аткарылган. Је канду јуу токтобогон. Ага-карындаштар кажы ла кӱн јеҥ јастанып јыгылган. Кӧстӧҥ шыркалу јуучыл мынайда отурар аргазы јок болгонын билип, ойто такып военкоматка барып, јууга аткарзын деп сураган. Экинчи катап алтай јуучыл озо баштап Свердловсктогы шахтадӧӧн, оноҥ бу шахтанаҥ Сталинградтӧӧн јууга аткарылган. 1944 јылда билезине Николай Савдин коркышту јуу-согушта јада калган деп чаазын-похоронка келген. Је алтай јуучыл 1945 јылдыҥ кӱзинде бир буды јок јаан шыркалу јанып келген.
1946 јылда Салдабай Николаевич Эжербей Макаровна Каймыштаева деп кысла биле тӧзӧгӧн. Кийнинде јылдарда бу биле тогус бала азыраган.
Салдабай Николаевич бастыра јӱрӱминде каҥдаачы-кузнец, адару тудаачы болуп иштеген де болзо, је кай кожоҥло ол јаштаҥ ала таныш болгон. Оныҥ энезиниҥ аказы Сакаров Куукак деген кижи кайлап, кай кожоҥдор кожоҥдоп турган кижи болгон. Ол јеенин кайдыҥ јажыттарына ӱредип, бойыныҥ узыла ӱлежип, узак эҥирлерде, тӱндерде коо-јараш ӱниле јаҥыландыра кайлап туратан. Анчада ла «Кан-Алтын» деп кай чӧрчӧкти кайлаганы тӱӱкиде артып калган. Кийнинде бу чӧрчӧкти кайчы Табарчы Чачияков ла Салдабай Савдин экилези кайлаган. Је эки кайчы јаан јашту кайчы Сакаровтыҥ кожоҥын эки башка кайлагандарын билимчилер кийнинде јылдарда темдектегилеген.
Јеен кижи таайыла јуук колбуда јӱргени, јаштаҥ ала кайыла таныш болгоны учурын ойногон ошкош. Салдабай Савдинниҥ кайлаганы Куукак Сакаровтыҥ кайлаганыла сӱреен тӱҥей болгоны керегинде 1984 јылда Экинур јуртта ӧткӧн билимдик конференция темдектеп, Савдинниҥ јайалтазын бийик баалаган. Је кӧп балдар азыраган кайчыныҥ айылында топшуур кийинде јылдарда табылып, кайчы балдарына кожоҥдоп туратан.
Салдабай Иванович Савдинниҥ эткен база бир тӱӱкилик учурлу керегин Тӱҥӱрдиҥ, Кујурлуныҥ кажы ла кижизи билер. Ол – Тӱҥӱрдиҥ Кадын ажыра барган кӱри. Кујурлуга, Ак-Кем јурттарга Кадын кечире баратаны коркышту курч сурак болгон. Азыйда улус јажына ла бу калапту ла јаан Кадынды кемеле кечип туратандар. Анчада ла јаскыда јаан сууны кечер арга јок болгон. Башка-башка ӧйлӧрдӧ Кадында алтай улус јеткерге учурап, сууга кӧп лӧ барган. Мындый карыкчалду учуралдарда јербойыныҥ улузы санааркап, Кадынды кечире канайып кӱр тудар деп амаду тургускылайтан. 1960-70 јылдарда областьтыҥ јаандарына канча кире самаралар да ийгилеген. Је бастыра баштаныштар куру болуп артып калатан ла чӧкӧмјиге экелген.
Калганчы тыныш ла сыстыҥ калганчы тамчызы болгон учурал 1978 јылда болгон. Бу јыл јаста Кадын суу сӱреен јаан болуп кӧдӱрилген. Кујурлуныҥ јети кижизи кемелӱ сууны кечип барып јадала, кеме аҥданып, сууга баргылаган. Олордыҥ кемизин де аргадап алар арга јок болгон… Ол улустыҥ ӱчӱзи Салдабай Савдинниҥ балдары болгон.
Мындый карыкчалду учурал Кујурлуныҥ, Тӱҥӱрдиҥ улузына, Савдиндердиҥ билезине калганчы сысла тӱҥей деп билдирген. Бу ла учуралдыҥ кийнинде кайчы, јууныҥ ветераны областьтыҥ да, крайдыҥ да јаандарына эмес, чикезине СССР-диҥ Верховный Совединиҥ Јаанына — Леонид Ильич Брежневке — самара-баштану бичиир деп тӱп-шӱӱлтеге келген. Самара јолой јоголып калбазын деп, ветеран оны Москвага, Брежневке чмке бойы јетирген. Бу јол-јорыктыҥ кийнинде крайдыҥ јааны Лазебный, областьтыҥ јааны Карамаев Салдабай Николаевичти баш билинип, «алтай базып», Брежневке баштанган деп јабарлаарга да санангылаган. Је Л.И. Брежнев алтай кижиниҥ самаразына, алтай улустыҥ баштанузына ајару эдип, кӱрди тудар деп јакару берген. Кӱрди тудатан акча-манат чыгарылган ла областька берилген. Тӧрт јылдыҥ туркунына Кујурлу јурт јаар Кадын кечире кӱр тудулган. Бастыра ишти Л.Брежнев чике бойы ајаруда туткан. 1982 јылда кӱр кӧдӱриҥилӱ айалгада ачылып, иштеп баштаган.
Мындый јаан ишти айландыра јаткан јурт улус бӱдӱрген. Тӧс инженер болуп грузин укту строитель кижи кычырылган. Бу кӱрди туткан грузин укту инженер кийнинде јылдарда «Заслуженный строитель России» деп кӱндӱлӱ атла адаткан эди.
Мынайып, бир кижиниҥ амадузы бӱдӱп, бӱткӱл албатыныҥ сӱреен курч ла ӧҥзӱре, јӱрӱмдик учурлу сурагы бӱткен. Бу кӱр эмдигенче ле иштеп, Тӱҥӱрди ле Кујурлуны бириктирип јат.
Бу кӱрди јӱрӱмниҥ кӱри деп канайда адабас. Канча јӱрӱм аргадалган, албатыныҥ јӱрӱми јеҥилген, келер ӧйгӧ јеҥилте эдилген. Былтыргы јылда суулар ажынып, јаан чайык чыгарда, Тӱҥӱрдиҥ кӱри алдырышпаган. Учурлу кӱрди јербойыныҥ улузы «Јӱрӱмниҥ кӱри, Савдинниҥ кӱри» деп адап турганадары чындык болгонын эмди кӧрӱп јадыс. Кӱр тудулган кийнинде канча јаандар «Мен туткам» деп айдынган эди. Сыйлар ла уткуулдар да алганы бар. Је Тӱҥӱрдиҥ, Кујурлуныҥ улузына, Салдабай Савдинниҥ бала-барказына бу јаан керек эҥ ле агару эземле тӱҥейлеш. Чын тӱӱкини албатынаҥ ӧскӧ кем билетен эди. Бу тӱӱки оныҥ санаазынаҥ качан да јоголбос эмей.
Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда јуулашкан ӱйеде кӱчтӱ, албатызы учун санааркаган ла јоныныҥ јӱрӱмин јеҥилтерге бастыра кӱчин берген тегин улус бар болгонын ундыбай, эске алып јӱргенис јаан учурлу…
Оныҥ да учун Салдабай Савдин Тӱҥӱрдиҥ, Кујурлуныҥ албаты-јонына эҥ ле тоомјылу кижи деп чотолып, ол керегинде ат-нерелӱ эзем артып калган.