Толунай (Зоя) Кастаковна Топчина 1960 jылда кÿÿк айдыҥ баштапкы кÿнинде Шабалин аймактыҥ Чичке-Чаргы jуртында чыккан. Jаш тужы эне-адазыныҥ турлузында, чаҥкыр туулардыҥ ортозында öткöнинеҥ улам, байла, тöрöл jериниҥ сезимине, тыныжына, алтай тилине сескир кызычак болуп чыдаган. Горно-Алтайсктагы педагогический институтта историко-филологический факультетти jедимдÿ божодып, узак jылдарга ÿредÿчи болуп иштеген. Ӱлгерлер чÿмдеп эрте баштаган. Толунай Кастаковна Топчина поэзияныҥ ла прозаныҥ алтай тилле алты jуунтыныҥ, орус тилле бир jуунтыныҥ авторы. Онойдо ок ÿлгерлери «Алтайдыҥ Чолмоны», «Сельская новь» газеттерде, «Эл Алтай» литературалык альманахта кöп катап jарлалган. Толунай Топчина – 2013 jылдаҥ ала Россияныҥ Бичиичилер Бирлигиниҥ турчызы.
Ӱлгерчиниҥ чÿмдÿ-jараш jолдыктарыла таныштырадыс!
******
Чӱмде, поэт!
Чӱмде, поэт, ӱлгериҥ чӱмде
Каймыккан чакта јӱрӱмиҥ јӱрӱп.
Агару ийделер јеҥӱзи учун
Аргымак аттый, маҥда кӱйӱп!..
Алтайым, јоным бар тушта
Ӱзӱлбезин ӱлгерлик.
Је чырайын кӧргӱспес јӱрӱмде
Кандый болгой не, келерлик?..
Јӱрӱм, ӧй – канатту куш,
Кайра кӧрбӧс учушта.
Јӱрӱм-ӧлӱм, сӱӱнчи-карыкчал,
Јажын чакка јарышта.
Кажы да чакта, кажы да ӧйдӧ,
Јӱрӱм учун тартыжу.
Кайа кайага согулып,
Тартыжат ийделер быжу…
Сайгактыҥ уйазындый
Телекей кӱӱлеп, кайнады.
Уулдарын јууга ийбеске,
Кайран эне јайнады…
Jÿрек сыстаткан бу јуулар
Тегин јонныҥ бажында.
Јууныҥ, чактыҥ шырказы,
Шыраладар јажына.
Сӱт ле кан, ак ла кара,
Јӱрӱмде коштой не јайалган?..
Мында ла коштой јӱрӱм ӧчӧрдӧ,
Ыраак ла јок чечектер јайылган.
Кӱн тескери айланды эмеш пе –
Солунды бӱгӱн кемјӱлер.
Кажы ла алтам-јолыҥда,
Кӱри кӧрӱнбес кечӱлер.
Каразы ажынган ӧйлӧрдӧ,
Каткырып канай јӱрериҥ?
Кечӱзи јок талайды,
Кечире канай јӱзериҥ?
Баш оорыткан муҥ сурак
Бажыҥда кӱнӱҥ айланат.
Је Ай ла Кӱн, Јер турарда,
Јӱрӱмниҥ учугы улалат.
Караныҥ тыны ол чыгып,
Качан бирде јоголор.
Карыкчал билбес кожоҥдор
Канча ӱйеге коололор.
Кожоҥдо, поэт, кӱӱниҥ – агару,
Кӧк-айаска алкыжыҥ томулзын.
Јууныҥ-чактыҥ кӱзӱрти ундылып,
Кӱнниҥ чогы каткылу чалызын!
******
Чаҥкыр-Ӧзӧк, Алтынду
Чаҥкыр-Ӧзӧк, Алтынду –
Чӧгӧдӧй тӱшти алыстаҥ.
Чӧмчӧйӧ баскан туулары
Чӧрчӧгин јайат алдыста.
Кӱҥӱреген кӱӱлерде
Кӱнниҥ кӧзи јаркынду.
Ак булудын јастанган,
Аалга, тымык Алтынду.
Јаан-Кырдыҥ ӱстиле
Јалын јайат булуттар.
Айу коҥкозы јайканган,
Амыр-тымык арттар!..
Эзлик бӱрлӱ эне јер –
Эбирип келди балдарыҥ.
Бала ӧйисте јаш корбо –
Барбайа ӧстир талдарыҥ.
Амыргы сыылтту ада јер,
Айланып келдис – јакшызын!..
Кой кабырган меестерис
Кӧзиске болзо јылузын!..
Кӧӧ-куйак кырларыҥ
Кӧс сӱӱндирер јажытту.
Кӱнчыгыш ла Кӱнбадыш –
Кӱзи-јазы ажытту.
Јажыл јайдыҥ ичинде
Јаныксап келдис, уткыгар!..
Јаш тужындый буруу јок,
Јалакай, јапсык балдараар.
Кажы ла кырлаҥ-боочыда
Кӧгӱске кару элестер.
Кӧӧрӧм јайда имдешкен
Кӧскӧ илинбес истер.
Кайыҥатту сындарла
Казалап учкан ӧй кайда?..
Кӱзӱҥидий ӱндерис
Шыҥырайт кажы талада?
Кой кабырган баланыҥ
Кожоҥы кайда јажынды?
Кӧк јылдысту тӱндердиҥ
Кӧӧрӧми кайда кайылды?
Кӧс лӧ јетпес талада
Кӧкӱп ойно, бала туш!..
Кӱн каткылу јеристе
Кӱӱнис бӱгӱн – јайым куш!..
Кӱн эбире айланып,
Кутугынаҥ амзайдыс.
Амтанду чайдаҥ азала
Алтайысты алкайдыс.
– Чӧк кайракан, эне јер,
Чӧгӧдӧп сеге келдибис.
Чкӧбӧгӧн кӱӱнисти
Чӧрчӧктий сеге экелдис.
Ак сӱтле ӱрӱстеп,
Алтайысты алкайдыс.
Тӧрт талалу јериске
Тӧбӧ кагып, бажырадыс.
Эбирткендӱ Алтайыс,
Эзенде ойто келерис!
Балдарысты ээчидип,
Байана јериске экелерис!..
Баркаларыс, балдарыс,
Баалап јӱрзин Алтайын.
Эне-адазын чыдаткан,
Эрјине-байлу тӧрӧлин.
Энебистиҥ сӱдиндий –
Ак чечектер јаражы!..
Адабыстыҥ ӱниндий,
Агаштардыҥ шуулажы…
Комудалы јок Алтай –
Костый јылу кӱӱнисте.
Кӧстиҥ јажы јолдолбогон
Кӧӧрӧм бала Кӱнисте!!!…
Ак јылдысту бу тӱнде
Айдыҥ јӱзи јаркынду.
Сергелеҥ-быжу туулары
Селес этпес коруулу.
Јажын-чакка ӱрелбей,
Јайылып турзын, Эне јер!..
Сергек салкыныҥ сыныкпай,
Седеҥ ле тур, Тӧрӧл јер!..
******
Jайнаба – бурылбазым
Јоругым мениҥ кӧнӱ тужында,
Јолыма мениҥ јолуккан эдиҥ.
Јойгон агаштый коо ло седеҥ,
Јолымды кетеп турбаган бедиҥ…
Јойу јӱрген эмдигизи эмес –
Јорголу учкан јылдарым эмей.
Јайылып, кӱскиде кургаган бӱрдий,
Јаныксап, эмди јайнаары темей.
Јастыҥ јыргалын јайнадып, сыстадып,
Јалбышту кучакта билген эмейим!
Јалаҥ болгон тӧжиҥге јапшынып,
Јайгы тӱндердиҥ јаражын сескеним.
Јалакай кебериҥ, јараш бӱдӱмиҥ,
Јанымда немедий – эмди де тирӱ.
Је ӧткӧн ӧйлӧрдӧҥ ийнедий кадаган,
Јелбис те албас, јазылбас оору…
Јазылбас ооруныҥ шылтагы болзо –
Јалбышту кӱӱниҥнеҥ эреҥис сескеним.
Јайылып, киришкен кем де ӧскӧ
Јаныста јуук деп, шыралу билгеним.
Јаражын, омогын тозып ырайла,
Јаш бойымга бурылбадыҥ, экем.
Јалаҥ болгон тӧжиҥге јапшынган,
Јайгы јыргалды ундыдыҥ, эркем.
Јаш ӧлӧҥдий тепседип те салзам,
Јажаҥ болуп јайылгам, јаранып.
Јакшынак эрдиҥ јолына тӱжӱп,
Јаркынду будукла јӱрӱмде јуранып.
Јураган јуругым јолдыктар болуп,
Јуртымныҥ одында ырысту кӱйет!
Јорткон јолымныҥ оодыгы болуп,
Јоорлу ӧйлӧрим ыраакта ӱрбедейт.
Јойгон агаштый коо сыныҥ
Јолдо јадыктый уурланып, ӱрелген.
Јолугышкан јажыл тепсеҥди эмди
Јоткон кӱрттеп, изисти кӱреген.
Јайнулу ӱниҥге бурылбазым мен,
Јӱрӱмим кебистий, чокту ла кеен!
Јайгы јыргалды сананбазым мен,
Јалбыжы да јокко – јӱрбей тен…
******
Алтайда кандык ай
Боро туманы борлогон
Боочы-арттыҥ јаражын!
Эрте јаста кӱркӱрейт
Эмдик суулар јарыжы!
Эне јеримниҥ јимирти
Эт-јӱрекке томулат.
Кӧдӱре кезилген аркалар
Кӧксиме ачу торгулат…
Кандык ай Алтайда,
Је кандык кӧрӧри — кереес…
Кар-јуттаҥ, јаҥмырдаҥ
Јайылып јаранбайт меес…
Кӱнниҥ чогы кӧрӱнзе де,
Кӱлӱмзиренип сӱӱнбейт Јас.
Кылайып чыгар кӧги јок,
Кобы-сындар тас…
Кар ла кар, салкын, соок,
Калактадат улусты.
Кӱнниҥ чогы тӧгӱлип,
Сӱӱндиргей не, кӧзисти…
Сакылталу кӧк чыгып,
Кобы-јиктер јаранар.
Јылу чоктор тӧгӱлип,
Агаштарды јайылтар.
Тутакту јолы ачылып,
Јерине куштар бурылар.
Кӱӱктиҥ ӱни јаҥкылдап,
Эриккен јӱрек каткырар.
Булуттардыҥ кийнинеҥ
Буурсап чыксаҥ, Кӱн- эне!
Јаманын кижиликтиҥ, таштап,
Јайылып јаранзаҥ, Јер- эне!
******
Сӱӱнчи кӧстӧрлӱ улус бар
Сӱӱнчи кӧстӧрлӱ улус бар,
Сӱре јарыдат анда кӱн!
Јанында олордыҥ јӱрерге — ырыс,
Јарык билдирер керек дезе — тӱн!..
Јалакай чырайы — чечектий јайылган,
Јаражын оныҥ, кӧрӱп јӱрерге.
Јалык та јӱрзеҥ, јӱрегиҥ чоктолор,
Јаманга јолды бербей, кӱйерге.
Кӱӱни јылу улустыҥ јанында
Кӱндериҥ де база учурлу, јарык.
Кӱн-ийделӱ улус кӧптӧзӧ,
Кӱчи тыҥып, ӧҥдӧйӧр калык.
Јалакай јӱрек, јалакай санаа,
Јайылтып јӱрӱмди, ӧҥжӱтпей кайдар!..
Јакшыны јакшы јединип, јӧмӧп,
Јаманныҥ кӱндери тӱгенип, кайылар.
Јердиҥ ӱстинде јакшыны кӧптӧдип,
Јерлик чечектий јаранзын кӱӱнис.
Амыр-энчӱге, ырыска јӱткӱп,
Шаҥдый согулзын кутуктый ӱнис.
Теҥериде болзо куулар айланзын,
Телекейде ак-сӱт чечектер јайылзын!
Јаҥырган чакта Быркан ӧзӧктӱ,
Канатту улус јӱрӱмге туулзын!
******
Эки кӧзим кӧрӱп јӱрерде
Эки кӧзим кӧрӱп јӱрерде,
Эҥчейип јериме, бажырып јӱрейин.
Кӧксимниҥ чогы изӱ тужында,
Кожоҥым элиме сыйлап јӱрейин
Коолоп учкан кожоҥым мениҥ,
Кобылар бажында тоҥмоктоҥ јайалган.
Мӧштиҥ бӱринде ару суркурап,
Мӧлтӱреп аккан чалыннаҥ сыызылган.
Туулар баштай айланган турнаныҥ
Турумкай учужы — канадым мениҥ.
Туман ӧткӱре бозоргон таҥдактыҥ
Тирӱ јаркыны — ырызым мениҥ.
Кайра кӧрбӧс канатту куштардыҥ,
Кайдыкпас ийдезин кайкаган јӱрегим.
Комыдап билбес кӧӧркий куштардыҥ
Кожоҥын тыҥдап, кӧӧрӧгӧн јӱрӱмим.
Куштар ла чылап талбынып-талбынып,
Куудыгып, јайымнаҥ учатан болзом!..
Куу туманга ороткон јолдорды
Кӱскӱ јаркыныла ачатан болзом!..
Туман таркайт, туулар јаркындайт.
Туйукка сыстаган јӱрегим ачылат.
Тургакка туттурган кижиге ле тӱҥей,
Тужагым чечилип, јаҥарым јайылат.
Кожоҥдо, кожоҥдо, туулык јаҥарым,
Коологон салкынныҥ канады болуп.
Коркырап аккан талай суулардыҥ
Коркыырын билбес чакпыныла толуп.
Кооло, талбын, канаттал кожоҥым,
Кӧк айаста јылдыстый кӱйӱп!
Кожоҥдо, кожоҥдо, чагылган јӱрегим,
Кӧӧркий јаска кӧкӱп, сӱӱнип!
******
Кӧӧрӧм
Ар-бӱткен, аркалар, суулар,
Алтай јерим, кӧгӧлтирим туулар.
Баштап ла мениҥ кӧргӧним болгон,
Байлык јаражы кӧксиме толгон.
Бажы јелбер агашту тууларды
Бала бойым кайкап турарым.
Бажымды сыймаган адама јажыркап,
«Баатырлар ба ол?»- деп сурап турарым.
Булуттар дезе бийик-бийик,
Бурып, олорды айдаган кижи.
Бу ла јикте чеденге сугуп.
Буулап, бирӱзин ээртеген кижи…
Бажы јелбер агаштар ӱстиле
Булут атту учуртар эдим.
Буулган тыныжым ойто чечилзе
Бууныгып, јӱрегим, кыйгырар эдим.
— Эге-геей! Кырлар, аркалар,
Эзендей койчыныҥ балазы мен.
Теҥериде база койлор-булуттар,
Тебеледип олорды келдим мен.
Булут койлорым сӧзимди укпайт,
Буурыл-чейдем кӧлине эжинип.
Булут-адым jескинип, туйлайт,
Бала бойымды чачарга темденип.
Карайлап чыккан булуттар болзо,
Каймыгып чыккан балыкка тӱҥей.
Јылбырап- кайкалап јӱскенин кӧрзӧ,
Јуҥы кӧбӱктий кастарга тӱҥей.
Кандый булуттар јок мында,
Кайа кӧргӧн адамга тӱҥей.
Калтазынаҥ таҥкы чыгарып,
Каҥза тарткан јаанама тӱҥей.
Узун, јелбер булутты,
Учкаштырып алза кайткай не.
Уурдап, булутты экелзем,
Улдам мактап айткай не.
Булут адым, учында,
Бустап туруп тебинди.
Бу ла кӧрзӧм — айлымда:
Бураттыҥ ӱни угулды.
Бурат болчом кичинек,
Бӱдӱрилип јӱгӱрет.
Бут бажына турала,
Бурайнигин кемирет.
Э-эй, јараш тӱжим тӱгенди,
Энем мени азырайт.
«Санаазы јалаҥда бала!»- деп,
Санааркаган кептӱ адылат.
******
Алтай тилиме
Туулган тилисти
Тӱреҥи де дешсе,
Тумантык бороонды
Турнадый ол ӧдӧр.
От ӧлӧҥдий
Јулдурып та јатса,
Ӧлбӧй, тилис,
Ойто ло ӧзӧр!..
Ойроттор канында
Омок ӱнденген
Эрјине тилис.
Эмдиктий ойлок!
Јаҥыс ла сӧслӧ
Јыга айткадый,
Јазымы јоктоҥ
Тийер ол ок!..
Чакпынду толкулар
Чакыбыс аҥтарат…
Чыдырман ийделӱ
Чиренер ӧй келди.
Кайыш курысты
Кезе тартынып,
Кезем сӧзисти
Айдар ӧй келди!..
Кайалу јерис
Кату да болзо
Кайран бойын
Канайып корыыр?..
Кыҥыс этпей
Калыгы отуры —
Јӱрӱмис учун
Кем «оорыыр»?..
Ачтар кӧзи —
Алтай јеристе.
Ал-санаазы —
Јаҥыс ла » Алар!»
Туулу јеристиҥ
Кыскамчыл јаражын
Алтайлар чылап
Кем баалаар?..
Алтай кижи
Алтайыла тудуш,
Ӧзӧк тыны —
Ӧргӧӧдий кырлар!
Алтай јериниҥ
Киндигиле тудуш,
Јулалу тыны —
Агару байрылар!..
Акча — чазын,
Акчага болуп,
Алкышту јеристи
Сатпазаас кайдар?..
Салым-јӱрӱмис
Бычактыҥ миизинде,
Кату башка
Сананар, алтайлар!..
Тилис јокко
Бис — маҥкурттар,
Угы-тӧзин
Керексип аайлабас.
Јерис јокко
Базынчык кулдар —
Кандый каандарга
Бажырып, јалынбас?..
Чактар ӧдӱп
Чачылбан тилисти
Тӱймен чактыҥ
Ирими чачат.
Ӱйелер ӧдӱп
Ӱстӱрбеен тынысты
Акчаныҥ, ачтыҥ,
Јеткери базат….
Айлу-кӱндӱ
Јеристеҥ башка
База байлык
Бар эмеш пе!..
Акча-чазын,
Јерис — Алтын!..
Оҥдоор ӧйис
Келер эмес пе?..
******
Јӱрӱмим мениҥ — чоокыр кебистий
Јӱрӱмим мениҥ — чоокыр кебистий,
Кулјалап кӧктӧгӧн јылдарым, јаштарым.
Аргазы јокто јастыкты ӱлӱштеп,
Арайын тӧгӱлген изӱ јааштары.
Чолозын салган јурукты кӧргӧмдӧ,
Ӧҥдӧр солунып, јӱрӱмим јуралат.
Апагаш кардый, ару тужымнаҥ,
Ак чиҥмери чечектер јайылат.
Кӧбӧлӧк конгон сары чечектер —
Бала тужымныҥ баштак јылдары.
Кӱзӱҥи ӱниндий, каткызы шыҥырап,
Чӧйилип ыраган јӱрӱмниҥ кылдары.
Кыс тужымныҥ алтындый ӧйлӧри,
Чийнедий јараш, кожоҥы кыска.
Кайкамјы сӱӱшти караннаҥ белгелеп,
Ӧкпӧӧрип сӱӱнген јӱрӱмге, јаска.
Толун айдый толу, ару,
Торкодый кылбыртту, кылгаанду кӱндерим.
Тӧгӱн сӱӱшке чечегин ӱстӱрип,
Тӧмӧндӧй тӱшкен шыралу тӱндерим.
Келин болгон јиит ӧйимди
Кеен чечектӱ јалаҥга тӱҥдейдим.
Энелик ырысты бергени учун,
Умай энеге быйаным айдадым.
Балдарым кичинек, олорды чыдадып,
Балкашка да тӱжӱп, јӱгӱрген эрчимим.
Эки колдыҥ кӱчи барда
Карыкпай иштенген јӱрӱмде экпиним.
Кебисте салынган јылу-јылу кӱн —
Эне кӱӱнимди јайылткан ырыс.
Ӧчкӧн кӱндий, ӧчӧмик булуттар —
Ӧзӧгим туйкай ӧртӧп јӱрген сыс…
Ыйлап алып, каткырып алып,
Экчелип, јӱрӱмде айланган иримим.
Балдарым јеткил-бӱткӱл чыдазын деп,
Темей ле эмес, агыскан терим…
Келин јажымныҥ орто јылдарын,
Кечӱ талдабай, јӱгӱрип уткыгам.
Кечеги ле јаш уулдарым, билдиртпей,
Кезердий болуп калганын кайкагам.
Кебисте салынган кеен кайыҥаш —
Келин айлыма киргенниҥ темдеги.
Јаан уулымныҥ, јурт тудуп,
Балдар азыраар ырысту белеги.
Јӱрӱмим мениҥ — јӱс ажулу,
Согулып-кагылып јӱгӱрген јылдарым.
Кӱски бӱрдий баламды ычкынып,
Кожоҥы ӱзӱлип, чичкерген кылдарым…
Јӱрӱмим, јаштарым — тирӱ кылдарым,
Јаҥырган кӱнге катап тартынган.
Кӱнниҥ кӧзин катап кӧрӧргӧ,
Јалбызын ачып, ижемји јайылган.
Кушкаштар ӱни кулакка угулган.
Телекей јайгы јыргалда сайраган.
Уулдарым огожы айылду болуп,
Кабайда эрке баркам јайкалган.
Кебизимде јетпес јаркынды толтырып,
Чокту чечектер анда јайылган.
Баркаларым ӱндери эрке шыҥырап,
Јӱрегиме ӧчпӧс сӱӱнчи сыйлаган.
Колымга ийнени ойто ло алып,
Сӱӱштеҥ јайалган кӱӱнимди чӱмдейдим.
Балдарымныҥ јолы ырысту болзын деп,
Апагаш куулар шабылап, шидейдим.
Тӧрӧл јеринде, тӧрӧгӧн јонында,
Барлу-торлу балдарым чыдазын!
Эне-адазы јажына јанында,
Билениҥ Чолмоны ырысту чалызын!
******
Турналар кыйгызы
Тууларды айланып, туманга бастырып,
Тӱштӱкке ууланган турналар кыйгызы.
Кӧстӧрим јашталып, эбелген элестер,
Јӱрӱмимниҥ болзо — эҥ јараш јазы!..
Ӱӱринеҥ астыккан турна ок чылап,
Сенеҥ, сӱӱгеним, мен астыккам.
Сен јогынаҥ јӱрӱмди јӱрӱп,
Јаш бойым чалдыгып кайткам?..
Јаш јӱрӱмим јажына деп бодоп,
Јаныҥнаҥ ӧчӧш ӧдӱп ле баргам…
Оноҥ ло бери кӧрбӧгӧм сени,
Ортобыс бистиҥ ундылып, ыраган.
Сен карыгаҥ, мен карыгам,
Чолмондый кӧстӧриҥ ырап, арчылган.
Јӱрӱм — элес, турнадый ла ачу
Кыйгырып, јылдарым бадышка ууланган.
Је андый да болзо эрте јастарда
Турналар ӱниле айланып келедиҥ.
Јылдыс кӧстӧриҥ буруузы јок, чокту,
Јӱрегим калас не тӱймедедиҥ?..
Јайгы эҥирде јылдыстар имдежет,
Ай јаркыны тӧгӱлген тушта.
Санадым сени, сакыдым сени,
Калганчы катап једек јашта…