(Культуралык колбулар)
Ойрот улу ойгорчы, национальный литератураныҥ ла бичик јаҥжыгулардыҥ тӧзӧӧчизи, ӱредӱчи-бакшы Зая-пандита Намкайджамцоныҥ (1599-1662 ј.ј.) 425 јылдыгына ла «Ӱзӱк бичиктиҥ» («Ясное письмо») шиҥдеечизи ле оныҥ чеберлеечизи, литературовед Андрей Васильевич Бадмаевтиҥ (1939-2020 ј.ј.) 85 јылдыгына учурлай Калмык Республиканыҥ тӧс калазы — Элистада «Ӱзӱк бичик» ле оныҥ энчизи» деп адалган албатылар ортодогы билим конференция ӧтти. Оныҥ ижинде А.В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейдиҥ ишчизи Т. Н. Паштакова турушкан. Татуна Николаевна ӧткӧн билим учурлу туштажу јанынаҥ бойыныҥ шӱӱлтелериле ӱлежет.
«Ӱзӱк бичик» ле оныҥ энчизи ойрот-монгол калыктардыҥ, ол тоодо алтайлардыҥ кӧгӱс культуразында аҥылу јерде турат. «Тодо бичик» (алтайларда «ӱзӱк бичик») бастыра ууламјыларга јаан камаанду — тӱӱкиге, мӱргӱӱл јаҥга, литературга, тап-эрикке, тилге ле кееркедимге. Зая-пандита бакшы-ӱредӱчи јӱк ле «тодо бичиктиҥ» эмес, анайда ок ойрот литературалык текши тилдиҥ тӧзӧӧчизи болгонын аҥылап темдектеер керек.
Элистадагы билим конференция јаан учурлу мындый сурактарга ајару этти: чӱм-јаҥдарыстыҥ, литератураныҥ, тибет колбичимелдердиҥ ле ксилографтардыҥ, каллиграфторго ӱредер јаҥжыгулардыҥ, колбичимелдерди кееркедип јарандырарыныҥ, олорды табып, билимде тузалганыныҥ, кепке литографиялу базылганыныҥ, таҥынаҥ улуста јуулган колбичимелдердиҥ, олорды чеберлеп ле јаҥыдаҥ орныктырарыныҥ, «ӱзӱк бичиктиҥ» бичимелдерин аайлу-башту кичеериниҥ.
Бу јаан учурлу конференцияда ӧскӧ орооондордыҥ билимчилери турушканыла аҥылу болды. Билимчилер Кыдаттаҥ, Монголдоҥ, Арасейдеҥ — Бурят тергеезинеҥ келгендер. Анайда ок Калмык тергеениҥ бойынаҥ кӧп билимчилер эрчимдӱ турушты. Т.Н. Паштакова «Алтайда Тодо бичиктиҥ орныкканы» деген ууламјы аайынча куучын айткан. Ондо Тӧс Азияныҥ јеринде бичик јаҥжыгулар таркаганына ла алтайлардыҥ ӧбӧкӧлӧри оныла таныш болгонына ајару эдилген.
Эмдиги алтайлардыҥ ӧбӧкӧлӧри — XVII-XVIII чактарда Джунгар (Ойрот) каандыкта јуртап, «тодо бичикле» («ӱзӱк бичикле») јакшы таныш болгондор. Таныштыру куучынында Татуна Николаевна эмдиги алтайлардыҥ ӧбӧкӧлӧри Ойрот каандык тужында бичик-биликтӱ улус болгонын тӱӱкилик материалдар, самаралар ажыра керелеп, олорды тузаланып, кӧргӱскен. «Тодо бичик» алтайлардыҥ культуразында јаан ис артыргысканында алаҥзу јок. Алтайда ХХ чактыҥ ортозына јетире тодо эмезе ӱзӱк бичикле тузалаганы јарлу.
Јайалталу билимчилердиҥ энчизиле колбулу сурактар база шӱӱжилген. «Тодо бичикти» шиҥдееринде јаан камаанын Андрей Васильевич Бадмаев јетирген. Ол Калмыкияда, Сибирьдиҥ айдузыныҥ кийнинде ӧбӧкӧлӧристиҥ јаан байлыгы — «јарт бичикти» эмезе «ӱзӱк бичикти» шиҥдеериниҥ јолын ачкан кижи. Алтайга келип, билим конференцияларда јаҥыс катап турушпаган. Сӱрекей јаан учурлу бу бичиктерди ол билим ажыра шиҥдеп, калмыктардыҥ бӱгӱнги кириллицазы ажыра тузаланып ла орус тилге кӧчӱргенин аҥылап айдар керек деп, Татуна Паштакова темдектейт. Ол ойрот-калмык литератураныҥ кереестерин ле ас шиҥделген ӧскӧ дӧ кереестерге јаан ајару эткен кижи. А.В. Бадмаев билимдик учурлу 100-теҥ ажыра бичимелдиҥ, 10 монографияныҥ ла ӱредӱлик бичиктердиҥ авторы болор.
Т.Н.Паштакованыҥ айтканыла, алтай билимчилердиҥ ортозынаҥ Г.П. Самаевтиҥ иштерин база бийик баалап айдар керек. Тодо (ӱзӱк) бичикле бичилген јетирӱлерди ол кепке базып чыгарарына ла бу бичик јоголып калбазын деп јаан камаанын јетирген. Григорий Петрович алтай јайзаҥдарыс Арасейле дипломатиялык колбударда «ӱзӱк бичикле» тузаланганы керегинде бойыныҥ иштеринде чокумдайт. Оныҥ темдектегениле, Россияныҥ Тӧс архив-кӧмзӧзинде јайзаҥдардыҥ ла темичилердиҥ ойроттоп бичиген тоозыла 30 документ чеберлелип јадат.
2023 јылда WhatsApp мессенджер ажыра «Алтай Тодо Бичик» деп ӧмӧлик тӧзӧлип, кӱӱнзеген улус тодо бичикке ӱренгендер. Бу ишти журналист, јондык ишчи, Саха-Якутияда јуртаган јерлежис О.В. Омин једимдӱ башкарып ӧткӱрген. Ол Бадма Меняевтиҥ «Тодо бичикке ӱренери» деген эп-сӱмезиле тузаланган. Ол ок ӧйдӧ алтай ӱзӱктерди бичииринде бойыныҥ эп-сӱмезин база тузалганы солун. Тургуза ӧйдӧ тодо бичикке ӱренер баштаҥкай эрчимделе берди. Баштапкы ӱренеечилер тодо бичикке ӱренип, оны тӱгескени керегинде кере бичиктер алган, олордыҥ кӧп сабазы тӧрӧл тилдиҥ ӱредӱчилери болор. Ӧткӧн јылда А.В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейде јашӧскӱримге тодо бичикке ӱренери јанынаҥ ачык уроктор база ӧткӧн. Кӧп саба јииттер бу бичик аайынча кычырыштарда јилбиркеп турушкан эди.
Калмык Республикканыҥ ӱредӱчилери тодо бичикти школдордо ӱредип турган ченемел биске база солун ла тузалу болор эдип деп Татуна Николаевна темдектейт. 2017 јылда Элистада этнокультуралык ууламјылу, Зая-пандитаныҥ адыла адалган гимназия ачылган. Школды бу бакшы кижиниҥ адыла адаганы ӱренчиктерди кӧгӱс билгирлерге ууламјылаганыныҥ јаан темдеги болор.
Телекейлик ойратоведениеде Зая-пандитаныҥ ла оныҥ ал-камык ӱренчиктериниҥ, колбичимелдер чеберлеечилердиҥ, кӧчӱреечилердиҥ, ойрот культураныҥ ӧскӧ дӧ ӱредӱчи-просветительдердиҥ энчизи учына јетире шиҥделгелек ле ого эмдиге јетире јаан јилбӱ бар. Јылдыҥ ла сайын кӱрее-куучындар, «тодо бичиктиҥ» каллиграфиязыныҥ кӧрӱлери, билимдик конференциялар ӧдӧт. Ондый јаан учурлу иш ойратоведениениҥ ӧзӱмине ле оны тыҥыдарына јаан камаанду. Бичик јаҥжыгуларысты шиҥдегени калыктыҥ байлык билгирин, јаҥжыгуларын ла билимин коруп аларына база јаан учурлу ла јарамыкту деп, Татуна Николаевна темдектеп айдат.
