(Тÿÿкилик jаҥжыгуларыс)
Тургуза ӧйдӧ тергеебисте тодо бичикке јаан јилбӱ башталды. Ого ӱренер кыймыгуны јерлежис, ыраак Јака тӱндӱкте — Саха-Якутияда јуртаган кара сойоҥ сӧӧктӱ Олег Васильевич Омин башкарып апарат. Алтайынаҥ ыраакта да болзо, је канча јылдар туркунына тӧрӧл јериле колбуларын ӱспеген, јаан тӧрӧлчи кӱӱндӱ Олег Васильевичле бӱгӱнги куучын-эрмегис.
- Олег Васильевич, тодо бичик ӱренери јанынаҥ кыймыгу тергеебисте эрчимделе берди, мындый ӱредӱни недеҥ улам баштадыгар?
- Јайгыда Алтайыска Баатр Учаевич Китинов деп калмык билимчи келип јӱрген. Оны јол-јорыкка Оҥдойдоҥ јарлу краевед Борис Михайлович Киндиков ӱйдешкен эди. Олор кайа-таштардагы тодо бичиктерди шиҥдеп кӧргӧндӧр. Айылчыдаҥ башка ол бичикти јартап кем де кычырып болбоды. Ол ло тушта санандым: «Бу бис канайып калганыс, бойыстыҥ байлыктарысла јилбиркебей, оны керектебей канчазын јӱрерис. Бис эмди не, калмыктардаҥ да уйан ба?». Ондый ла улус ошкожыс, эки кӧстӱ, эки кулакту. Онойып сананала, бу бичиктиҥ јажыттарын ачарга, кӱчӱрген айда ӱренип баштадым. Ол аайынча он кӱнниҥ туркунына, видеојартамалды кӧрӱп, эмди јакшы оҥдоп ло бичип баштадым. Чынынча айтса, кӱч ле эмес деп билдирди.
Тодо бичик бистиҥ калыкта — ӱзӱк бичик, теҥери бичик «небесное письмо», јарык бичик «ясное письмо» деп адалат. - Озогы бичикти ӱренетен ондый јартмалду ӱредӱлер ӧскӧ калыктарда, ӧскӧ тергеелерде база јаан таркап, јаҥжыгып калган дезер?
- Эйе, калмыктарда тодо элбеде таркаган. Олор 1928 јылга јетире оныла тапту тузалангандар. Оныҥ кийнинеҥ латиницага кӧчкӱлеген. Јууныҥ ӧйлӧринде кириллицага. Буряттарда бойлорыныҥ озогы бичиги база бар. Ол вагиндра эмезе буряттардыҥ озогы бичиги деп адалат. Оны 1905 јылда Агван Дорджиев деп нама кижи тӧзӧгӧн, таркаткан, ӱреткен. 1931 јылда буряттар база ла латиницага, 1939 јылда кириллицага кӧчкӱлейт.
Калмыктарда тодо бичигин орныктырар иш калганчы беш јылга јууктай берди. Пандемияныҥ ӧйинде айылдарында отурган улус озогы бичикке ӱренер деген баштаҥкайы элбеде таркай берген. ХХI чактыҥ улузында видео, зум деген эптӱ эп-аргалар бар ине. Оныҥ учун тӱрген ле элбек таркап барганы ол.
- Алтайларда да тодо бичикти ӱренерге, оны орныктырарга тӱӱкилик тӧзӧлгӧ база бар эмес пе, Олег Васильевич?
- 12 јайзаҥныҥ самаразы кандый бичикле бичилген? Оны бистиҥ улус эмдиге кычырып билбес. Орус тилге кӧчӱрип салганы ажыра јӱк ле билгилеер болбозо. Тодого ӱренгенимниҥ кийнинеҥ ол самараны кычырып кӧрдим. Ойрот тилле бичилген эмтир.
Алтай ол тушта Тӧс Азияда Ойрот каандык деп кӧчкӱн јӱрӱмдӱ јаан каандыкка кирген. Бойында бичиктӱ каандыкка. Оныла кӱнбадыш монголдордыҥ, ойроттордыҥ, эмдиги алтайлардыҥ, Кыргызстанда буруттардыҥ, Сайандагы эмдиги тувалардыҥ, хакастардыҥ ӧбӧкӧлӧри тузаланган.
Оноҥ озо ӧбӧкӧлӧрис озогы монгол бичикти база билгилеген. Чингис-каанныҥ јаан уулы — Джучы — 1207 јылда тӱндӱкте — агаш аразында, Байкалдаҥ ала Иртышка јетире јуртаган калыктарды, ол тоодо урянхайлардыҥ, теленгиттердиҥ, ойроттордыҥ ӧбӧкӧлӧрин бактырып алган. Агаш аразынаҥ ары чӧлдӧрдиҥ калыктары јаткан болор.
Чингис-кааныҥ бу јерди бактырган шылтагы — Кыдатка табарарга јазанган. Кийни јаны јаар јеткер јок, быжу болзын деген амадула. Ол XIII чакта бичилген «Монголдордыҥ эрјинелӱ кеп-сӧзинде» айдылат. Оноҥ улам найман-маймандарды ла кергил-кереиттерди, меркиттерди тоскурат. Найман-маймандар ла меркиттер ол ӧйдӧҥ ала кӧп сабазында ары-бери чачылган албаты. Маймандар Алтай јаар уулангандар. Олордыҥ Тайан деген кааны шыркаладала божоп каларда, уулдары адазыныҥ бажын кезеле, апаргылаган. Ол туштагы јаҥ ондый. Башчызыныҥ бажын ӧштӱге бербес керек.
Маймандардыҥ каандыгында бичикчи, майман каанныҥ алтын таҥмазы учун каруулу Тататунга деп кижи болгон эмтир. Ол таҥманы јажырып алала, качарга умзанган. Је јолой јуучылдарга тутурткан. Ол кижини каанга экелгилеген. Чингис-каан таҥмала јилбиркеп: «Бу не?» — деген суракка, ол бойын «мен майман каанныҥ качызы, таҥма-печать учун каруулу кижи» — деп айдынган. Найман-маймандар јууладып аларда, олордыҥ таҥмазын не керек тажып јӱргеҥ деген суракка, јеҥ јастанган каанныҥ энчизин коруп аларга чырмайганы керегинде јетирген. Тататунганыҥ чындыгын кайкап, Чингис-каан оны ишке алып, јамылуларды уйгур бичикке ӱретсин деген јакылта берген эмтир. Тататунга озогы уйгур бичикти билер кижи болтыр. Ол озогы уйгур бичикти монгол тилге келиштирген. Уйгурлар дезе бойлоры бичикчи улус, боодо јаҥду. Анайып, озогы монгол бичик табылган. Је оны јебрен эмезе озогы бичик деп айдарга чала келишпес. Ич бойындагы Монголияда (Кыдатта) јуртаган 5 миллионго јуук монголдор оныла эмдиге тузаланганча.
1635 јылда кӱнбадыш монголдор — ойроттор биригип, озо баштап Ойрот, кийнинде Джунгар каандык тӧзӧгӧндӧр. Ол тӱрк-монгол тилдӱ албатылар јуулган конфедерация болор. Ширееде — чоростор. Эҥ ле калганчы кааны — Табачы. Чоростор «ос, ӧс, ас» деп сӧс кубултар кожултага токтоп турган сӧӧктӧргӧ јуук албаты: тӧӧлӧс, јытас, мундус. Каандыкка Тӱштӱк Сибирдиҥ ле Кӱнчыгыш Казахстанныҥ тӱрк албатылары база кирген. Ол тоодо эмдиги алтайлардыҥ, Кулунду чӧлдӧ јуртаган телеут-байаттардыҥ, Кӱнбадыш Туваныҥ ооржактары ла монгуштары, кыргыз-буруттардыҥ ла эмдиги Узбекистандагы сарттардыҥ ӧбӧкӧлӧри. Јаҥы каандыкка јарт, бойыныҥ бичиги керек.
Айдарда, јарлу билимчи, нама, хошут — кӧжӧӧ бӧ сӧӧктӱ Зая-Пандита (1599-1662), тодо бичик деп адалган јаҥы бичик тӧзӧйт. Бойы Тибетте ӱредӱ алган, бийик ӱредӱлӱ, элбек кӧрӱмдӱ кижи. Анайып, јаҥы бичик тузаланып башталганынаҥ улам алдындагызы ундылат, јаҥызы дезе элбеде таркап барат. Озогы монгол алфавитте монгол алты ӱзӱк бой-бойына тӱҥей болгон: «У ла Ӱ, О ло Ӧ, Т ла Д». Бу тӱҥей ӱзӱктерди ол бой-бойлорынаҥ аҥылаган, ӱч ӱзӱктиҥ ордына алты ӱзӱк боло берген. Зая Пандита ӱзӱктерди аҥылап, јаҥынаҥ бичип баштайт. Анайып, 1648 јылда тодо бичик тӧзӧлгӧн.
- Ол нениҥ учун тодо бичик деп адалган?
- Монголдордо ол тодорко, јарык бичик деп адалат. Озогы монгол бичик дезе кудан эмезе кумран (јебрен) бичик деп темдектелет. Монгол ло ойрот бичиктер ортодо ӧйдӧҥ бери 220 јыл ӧдӱп калган. Оныҥ учун јаҥы алфавитти тодо деп адаганы ол. Эмезе ӱзӱк (письмо) дегени. Монголдор оны «теҥеридеҥ тӱшкен бичик» деп айдыжар. Орустап айткажын «письмо с ясными буквами», «вертикальное, небесное письмо». Оны ӱстинеҥ тӧмӧн јӧрмӧлӧп бичип јат. Ӱзӱктерин бӧлӱп салган. Кажы ла ӱнде бойыныҥ ӱзӱги бар. Чынынча айтса, Зая Пандита бу јаҥы бичикти бастыра монголдорго эптештире јазаган. Ончозын бир калык эдип бириктирер амадула. Бичикти ол ӧйдӧ элдеҥ озо јамылулар, аристократия билер учурлу. Ол тоодо јайзаҥдар. Кыдатта чиновник-сайыттарды ишке аларга ченелте-экзамендер ӧдӧтӧн. Ишке бичик-билик ле ӱлгер чӱмдеп билер улусты алатан. Је ончо монголдор тодоны бойлорына алынбаган. Шылтагы — бой-бойлорыла тартыжып- јуулашканынаҥ улам. Бичиктиҥ тӧзӧӧчизи Эдил сууныҥ јарадына, эмдиги Калмык јерине кӧчкӧн. Ондо бичикти оноҥ ары таркаткан.
Алтай јайзаҥдар, темичилер, болушчылары, албанчылар, шӱлеҥилер тодо бичикти база билгилеген, оныла бичингилеген.
Је бичикке кайда ӱренгенин билбей турум. Эмезе Или сууныҥ јарадында Ургада ӱренгилеген. Ол Кыргызстанда Иссык-Кӧлдӧҥ ыраак јок. Эмезе бичик-билер улус, боодо јаҥду намалар Алтайга келип, јайзаҥдарысты ӱреткен. Ол эмезе бу јанында, Эрчиш ичинде — Аблайкитте, Јети Байзыҥда (Семипалатинск) ӱренгендер. Ол ӧйлӧрдӧ ол јерлер бистиҥ болгон. Је бир айдыҥ туркунына ӱренип алар арга бар болгон до.
Чынынча айтса, бистиҥ јайзаҥдар кӧпти билгилеер болгон. Онызын шиҥдеп кӧрдим. Мен јиит тужымда, 1990-чы јылдарда, «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте иштегем. Ол тушта тӱӱки билимдердиҥ кандидады Г.П. Самаевке јолугып туратам. Тӱӱкилик сӱрекей кӧп документтер архивтерде јадат деп ол кижи айткан. Је олорды кычырар арга јок. Ойротоведтер, монголоведтер, аҥылӱ ӱредӱлӱ специалисттер бисте база јок деген. Эмди де Алтайыста ондый улус бар болгонын кӧрбӧдим, туштабадым.
12 јайзаҥныҥ самаразын алза, оныҥ јарымызын кӧчӱрип салдым, ол ойрот тилле бичилген. Оны эмдиги тилге келиштирерге калмык-ойрот сӧзликтер керек, ол јогынаҥ оҥдоорго кӱч. Калмыктар да оны јазап оҥдогылап болбой турулар. Ӧйлӧр ӧдӧт, кӧп сӧстӧр солунып, ундылып јат. Тил — тирӱ. Кажы ла ӱйе ажыра солунып турбай. Эмдиги јииттердиҥ тилинде ӧскӧ ороондордыҥ сӧстӧри кандый кӧп эди. Оноҥ озо совет ӧйдӧ тилиске кӧп јаҥы сӧстӧр кирген. Оны канайдар да арга јок.
- Олег Васильевич, тодо бичикке ӱренер деген Слердиҥ јакшынак баштаҥкайарла кӧп улус јилбиркеди. Ватсапта ӧмӧлик ачып, олорды ӱредип јадыгар. Бӱгӱнги кӱнде ого јилбӱ јаан. Је ол ӱредӱни оноҥ ары кайда тузаланарга јараар?
- Эҥ ле баштапкы амаду — ада-ӧбӧкӧбистиҥ бичигин орныктырары болуп јат. Ол кемниҥ де эмес, бистиҥ текши энчибис. 12 јайзаҥдар бистиҥ ӧбӧкӧлӧрис болор. Экинчизинде, ӧрӧ темдектедим, архивтерде кӧп самаралар, документтер јажыдын эмдиге ачпай јадат. Олорды кычырып, не деп бичилгенин оҥдоор керек. Чоттогонымла, 50-неҥ ажыра самаралар болор. Омбо јайзаҥыс гран-кыйуда турган орус бийлерле диполматикалык бичиниш ӧткӱрет. Јайзаҥныҥ бичигениле, «слердиҥ аттарарды бистиҥ улус уурдаган. Уурчыларды таптыс. Карузына бойыстыҥ јаҥысла тургусканыс». Кыпчактардыҥ јайзаҥы Кутук Беседников деген вахмистрге баштанат: «Слердиҥ кызыл таҥмалу самарагарды алдым. Ончозын кычырдым». Ойрот тилле куучындажар, самаралар бичиир јаҥжыгу тыҥ болгон. Бӱгӱнги ле кӱнде бис орус тиле канайып кӧнӱ бичип турус, ондый ла болгон эмтир. Оныҥ учун бу энчини тӱгезе кем кычырар, канчазын калмык билимчилерди сакып отурарыс деген санаа келген. Тилдеристи бойыс ортодо кайда да 40 процент кире оҥдожор до болзоос. Якуттардыҥ тили 29-30 процентке монгол тил. Онызын саха билимчилер темдектейт. Якуттардыҥ кӧп сабазы Байкал кӧлди эбире јуртаган улус. Оноҥ Јака тӱндӱк јерине кӧчӱп баргандар.Айылдаш калыктар бой-бойлоры ортодо јуулашкылайт, айылдажат, тӧрӧӧнзижет, кудалажат. Чингис-каан ӧйинде уулдары кыдаттардыҥ императорлорыныҥ кыстарын алар, анайып династиялык билелер тӧзӧлӧт. Эмезе Чингис-каанга ойроттор эҥ јуук, тӧс кудалары болор. Чингис-каанныҥ кызы ойрот тайчыга качкан. Кызынаҥ адазы кызынаҥ сураган эмтир: «Нени энчиге берейин?». Ак мааны — чагаан тук керек деп, кызы айткан. Чагаан тук — ырыс-кежиктиҥ темдеги. Адазы мойноп ийген. Је кызы оны ойротторго уурдап экелген. Чингис-каанныҥ ак маанызын туткан ойроттор деп адалат. Јаан кызы болгон адында, каан ойротторды истешпеген. Чингис-каан бойы санаалу кижи. Јаҥыс ла јуулаш јӱрген эмес, куда, той ажыра айылдаш албатыларла јуукташкан, тӧрӧӧнзишкен. Ойроттор соҥында чингизидтердеҥ айрылып, бойлоры тыҥып баштагылайт. Тӱӱкиде ондый учуралдар база болуп јат. Ӱчинчизинде, бӱгӱнги кӱнде кӧп албатылар бойлорыныҥ тӱӱкизине, бичиктерине бурулат. Буряттар озогы бурят ла озогы монгол бичиктерди эрчимдӱ ӱренип баштагылады. Олорго Монгол јери јуук, тили де јуук. Биске Монголия база јуук, ортобыс јаан ыраак эмес. Ороондор ортодо экономикалык сурактарла колбулу јилбӱлер база бар. Бурятияныҥ, Иркутский областьтиҥ ла Забайкальский крайдыҥ эл-јоны монголдорло айылдаш јуртаганыныҥ тузазын туку качан билгилеп салган. Олорло айылдажарын, тӧрӧӧнзижерин. Экономиканыҥ сурактары, айдарда, база јаан учурлу. Јакшы јадарга, тойу ажанарга база керек эмей. Саду-толужыныҥ сурактарыла монголдорло садыжарга тодо бичикти биске база билер керек. Эмдиги айалгада, Кӱнбадыштыҥ ороондоры бӧктӧлип калган тушта, Монголия биске јаан телекейге эжик деп айдарга јараар. Олор ажыра балдарыс та јаан телекейге чыгып, ӱренип, билгирлери тыҥыыр болор. Айылдаш јуртаганысты биске база эптӱ тузаланып билер керек. Монголиядагы ӱредип турган озогы монгол бичик тодого база јуук. Јииттерис Моҥгол јаар јоруктагылап барза, ондо бичилгени олорго јарт болор, темдектезе, мында — «Садуныҥ јери», мында — «Мылча», мында дезе «Чач кайчылаар јер». Оноҥ бичик-билик кижиге качан да артык эмес. Онызы сӱрекей тузалу. Анчада ла јаанап калган улуска, меезин јаҥыдаҥ иштедерге, башты айландырып сананарга.
Тӧртинчизинде, тодо бичик ажыра ороондор ортодогы колбуларды тыҥыдары. Моҥголдор, буряттар озогы бичиктерин, анайда ок тодоны школдо факультатив кеминде ӱредип јат. Тӧрӧл тилин билзин, оныла куучындашсын деген амадула ӱредӱлик министерстволоры јарамыкту программалар белетейт. Бӱгӱнги кӱнде бис те су-алтайлап куучындашпай бардыс, тилис кӧп сабада оруссып барадыры.
Тодоны орныктырып алзаас, кажы ла сӧс неге учурлалганын билип, ээжилерин јакшы оҥдоп, тилисти јылыйтпазыс. Тодоны оогош балдарга кыйалтазы јогынаҥ база ӱредер керек, факультативтер, кружоктор ажыра. Тодо бичикле орустап та бичиирге јараар. Ичбойындагы Монголияга јӱрӱп, ајарып кӧргӧним — орус бичиичилердиҥ чӱмдемелдерин тодоло бичип салганы. Калмыктарда орус кӧп тексттер тодоло бичилгени база бар. Александр Пушкинниҥ, Михаил Лермонтовтыҥ, орус ӧскӧ дӧ классиктердиҥ чӱмдемелдери. Калмыктар керек дезе Библияныҥ ӱзӱктерин тодоло бичип салгандар. Олор школдордогы предметтерди де тодоло бичип, кепке базып чыгарат — химияны, физиканы, математиканы. Бу солун баштаҥкайлу керек олордо јакшы орныгып баштады. Геннадий Корнеев деп билимчиниҥ јаан учурлу ла тузалу баштаҥкайы болор. Билимчилери де јакшы јӧмӧжип јат.
Јарт, олор биске кӧрӧ, тоозыла да кӧп — 180 муҥ кирелӱ. Је тодо бичиктиҥ ле буддизмниҥ болужыла канча миллиондор тоолу мусульман калыктардыҥ ортозында ӧзӱми ӧчпӧй, кайлыкталбай јуртагылайт.
Айдарда, олор эмди де кайылбас, келер јолы ижемјилӱ. Јаан байлыгынаҥ тудунып, ӧзӧгин ычкынбай јӱргениниҥ шылтузында.
Бежинчизинде, тодо бичик — ол культура ажыра ӧскӧ албатылардаҥ аҥыланатан јаан эп-арга эмезе орустап айткажын «маркер» болор. Ондый аҥылулардыҥ тоозында, калыктар бой-бойлорынаҥ јериле, кебиле, кебеделиле, кеп-кийимиле, оноҥ тамзыктанган аш-курсагыла башкаланат. Айдарда, бойыстыҥ тилис, кеп-кийимис, аш-курсагыс, јерис, гран-кыйуларыс бар болгондо, бичик-билигис база болор учурлу. Бис нениҥ учун тодо бичигисти билер учурлузыла колбулу беш мындый тӧс казык болор.
- Бу јуук ӧйгӧ јетире алтайлардыҥ ӧбӧкӧлӧрине бичикти абыстар, Алтайдагы духовный миссия экелген деген шӱӱлте јӱрген эди…
- Эйе, кириллицаны биске миссионерлер экелген. 1830 јылда Туулу Алтайда духовный миссия ижин баштап, алтайларды крестке тӱжӱрери јанынаҥ эрчимдӱ иштегилеген. Мында јаан камаанын архимандрит Макарий (Глухарёв) деп кижи јетирген. Оныҥ шылтузында серкпениҥ кӧп бичиктери алтай тилге кӧчӱрилет. Бичик-билик јогынаҥ бӱткӱл албатыны ӧскӧ јаҥга бактырып болбозы, јарт. Ол тушта Ойрот каандыкта јуртаганыстаҥ јӱстеҥ ажык ӧй ӧткӧн. Ол јӱк ле бир ӱйеге јуук ӧй. Миссияныҥ ижи эрчимдӱ ӧткӧн дӧ болзо, је ончо алтайларды крестке тӱжӱрип албагандар. Совет јаҥ чаптыгын јетирген. Бир ле эмеш ӧй болгон болзо, алтайлар ончозы, байла, крестке тӱжип калатан болгон. Сахалар да ла чылап орус ӧбӧкӧлӧрлӱ, православие јаҥду болор эди. Сахалар дезе православиени јабынатан текши кудай јаҥ кирелӱ тудунып јадылар. Православный байрамдарды да элбеде темдектегилейт. Рождество, Сочельник деген байрамдарды якут тилге кӧчӱргилеп алган, текши байрамдагылап ла туру.
- Бӱгӱнги кӱнде тодо бичикти ӱренер кыймыгу эрчимделе берерде, оны кайда ӱренер деген баштанулар болуп туру. Айдарда, Олег Васильевич, ӱредӱ оноҥ ары улалар ба?
- Кӱӱнзеген улус оноҥ ары ӱренер аргалу. Ӱренип чыккан улус бар. Је эмдигенче кӧп улус оны оҥдогылабай туру. «Ол неге керектӱ?» — деп, сурашкылайт. Тургуза ӧйдӧ тодо бичиктиҥ каллиграфиязыла моҥголдор, буряттар, калмыктар тыҥ јилбиркей берди. Бӱгӱнги бускалаҥду ӧйдӧ оныла бичингени сӱрекей тузалу. Бичиништиҥ шылтузында кижи амыр, токуналу кӱӱн-санаага келип јат. Бичиирге де јаражы коркыш. «Кӱнчыгыштыҥ јаражы» мында деп айдар керек. Је болгон ло кижи оныла кӧндӱре бичинип албас. Озо баштап ӱзӱктерди бичип ӱренип алар керек. Темдектезе, «Ырыс-кежик» деген сӧстӧр. Ондый јаан быйанду алкыш сӧстӧрди бичийле, рамкага сугала, стенеге илип алза, кандый јакшы!
Ӱредӱбисти ватсап ажыра баштаарыста, он эки кижи ӱренерге кӱӱнзегген. Сегис кижи ӱренип чыкты. Экинчи бӧлӱкке он беш кижи кирген. Тодо бичик кемге керек? Аристократ, бийик кӧрӱмдӱ улуска, элдеҥ озо ӱредӱчилериске, оноҥ ары балдарысты ӱредерге. Балдарга ондый кружоктор ӧткӱрзе, сӱрекей тузалу болор эди. Бир беш-он јылдардаҥ тодо бичикле Алтайыста олимпиадалар ӧдӧр деп иженип турум. Кӧп айалга бойыгардаҥ камаанду. Бӱгӱн дезе бу бичикти ӱренип тургандар келер ижин база чокумдагылап алды.
Анайда ок тодо бичикти баштап тарый библиотекалардыҥ ла музейдиҥ ишчилери билер учурлу. 2015 јылда Алтайга келип, музейлерге ӧнӧтийин кирип јӱргем. Ойрот каандык керегинде кандый да јетирӱлер јок эмтир. Биске ол јаан уйатка бодолду. Тӱӱкибисте 500 јылга јуук ӧй тегин ле калас ӧдӱп калгандый. Јаан байлыгысты бис шиҥдебей, ајарбай, бойыска алынбай да јадыс. Ойрот ӧй бистиҥ эмес деп јеектеп јӱредис.Алтайлар бичик-биликтӱ, озогы алтай бичиктӱ, байлык тӱӱкилӱ, тӧзӧӧндӱ, культуралык јаан энчилӱ Ойрот каандыкта јуртаганысты элбеде јазап билбейдис. Горно-Алтайсктагы эл музейде ол керегинде элбеде база јетирӱлер јок. Јӱк ле буркан јаҥ керегинде бар болгонын кӧрдим. Бис бӱгӱн анайда ок Совет ӧйдиҥ тӱӱкизин база ундыбас учурлу. Колхозчылар, озочылдар, барабандар, кызыл маанылар ла галстуктар керегинде јетирӱлер музейлерде база болор учурлу.
Анайда ла ок Ойрот ӧйлӧ колбой 12 јайзаҥныҥ самараларыныҥ копияларын рамкага кийдирип, стенеге не илип албас? Тодоны билген, улусты ӱреткен Кӧкӱлдиҥ, Калбан Чынаттыҥ фотојуруктарын коштой база илип аларга јараар.
Туристтердиҥ эҥ баштап киретен јери — музей. А музейлеристе не бар? Олорго бис ӧзӱмисти, ӧткӧн јолысты керелегени керегинде нени кӧргӱзип јадыс? Јебрен казынтыныҥ таштарын, олордоҥ чыккан кандый бир эдимдерин, темдектезе, бычактарын. Эҥ байлык, солун культуралу Ойрот ӧй керегиндегизи јокко јуук. Кезик улустыҥ темдектегениле, табылган ээрлер, ӱзеҥилер тӱрк ӧйгӧ келижет. Чын, корумдардаҥ тӱрк ӧйдиҥ табынтылары чыгат. Эмдиги табылып турганы дезе Ойрот ӧйгӧ келижет.
Тӱӱкилик энчибисти элбеде кӧргӱспей турганыс јаан једикпезис. Музей — ол директор-башкараачыныҥ кӱӱнинеҥ камаанду учреждение эмес. Ол элдеҥ озо калыктыҥ кӱӱн-санаазыла, јилбӱлериле башкарынар, байлыгысты кӧргӱзер учуры айдары јок јаан јер болор. Ада-ӧбӧкӧлӧрис неге бӱткенин, неге мӱргӱгенин, ончозын кӧргӱзетен јаҥду: буддизм де, православие де болзын. Оноҥ башка бир музейдиҥ башкараачызыныҥ айтканыла, мен буддизмди јаратпай јадым, мен ого удурлажа. Ортобыста ондый улус бар ла. Мен дегени озолоп турар.
Ар-бӱткенди чеберлеер кӧрӱм телекейлик ончо мӱргӱӱл јаҥдарда бар эмей. Ол ло Моҥгол, Тибет, Јопон јерлерди алыгар. Јопондо, «Таштардыҥ сады» деген јерде, улус ар-бӱткенди байлап, ондо амырагылап, философиялык кӧрӱм-шӱӱлтеге, јакшы кӱӱнге алдырып отурадылар.
Тодо бичикке такып бурулып, ол керегинде айтсабыс, оны ойгор улузыс апарар учурлу. Калмыктарды сакыбай. Бичимелдеристи бис бойыс шиҥдеер керек. Тодоны, тӱрк ӧйдиҥ бичиктерин шиҥдеп турган Борис Михайлович Киндиковко јаан быйанымды айдып турум. Алтайыста тодоныҥ сӱрекей кӧп бичимелдери табылган. Анчада ла Каракол ичинде. Тододо 180 ӱзӱк деп темдектегилейт. Је ол кирези јок. 28 ле ӱзӱк. Је ӱйелери аайынча 200-ке једе берер. Темдектезе, бир сӧс канча-канча ӱйедеҥ туруп јат. Оноҥ ӱнгӱр ле тунгактар барып јат. Ӱйелер беш бӱдӱмле. Баштапкызында — ӱнгӱр ӱзӱктер, экинчизинде — тунгак, ӱчинчи бӱдӱмде туйук, ӱнгӱр. Мениҥ тӧс амадум — ӱзӱктер кандый болорын ӱредери. Олордыҥ узунын, кысказын, бичилетен ээжилерин улуска јартап берери. Олорды бой-бойлорына јӧрмӧлӧп, колбоштырар керек. Јааш канайда јаап, јаҥмырлап турган эмезе учар суу кайадаҥ канайда тӱжип турган эди, шак олорго ло тӱҥейлеш. Олорды бой-бойыла канайда колбоштырарын кӧргӱзип, јартап јадым.
Улус тодоны ӱренип алза, оноҥ ары балдарды, јилбиркеген улусты да ӱредер аргалу.
Аймактарда јажы јаанаган улуска чӧлӧӧ ӧйин ӧткӱрер тӧс јерлер эмди иштейт. Алтайда база бар ла болбой ондый јерлер. Революцияныҥ кийнинде кандый болгон эди: «Кычырарыныҥ туразы», «Кызыл-Ойрот тура», «Алтай эпшиниҥ туразы» ла оноҥ до ӧскӧзи. Ондо ишмекчи эпшилерди бичикке, кӧктӧӧрине, Совет јӱрӱмниҥ јаҥы ээжилерине ӱреткен эди.Ондый тӧс јерлерде јаан јашту улуска тодо бичикти ӱредери база тузалу болор. Бӱгӱн кезик улус канча јылдарга ручка тудуп бичинбегени керегинде айдыжат. Ватсап башталарда ла ручканы ундып салгандар. Тодоло бичинип баштаза, кижиниҥ меезиниҥ сол јаны эрчимдӱ иштеп баштайт. Оныҥ учун бичиништӱ мындый иш сӱрекей тузалу, кижиниҥ эс-санаазы, кичӱ моториказы тыҥыйт. Анайда ок јаш балдардыҥ моториказын тыҥыдарга тодо бичикке база ӱредер керек. Онызы сӱреен јакшы. Моҥгол бичикке ӱренип алганы база артык болбос. Ол биске јаан телекейге эжик деп ӧрӧ темдектедим. Айылдаш тергееле колбу тудар амадула Монгол јерине улайын јорыктап, тилин, бичик-билигин билип јӱрер керек.
- Олег Васильевич, Слер эмди тургуза эки бӧлӱк улусты тодо бичикке ӱредип чыктыгар, ол улус ӱредӱни, бу учурлу кыймыгуны оноҥ ары таркадар ла болор, дезер?
- Эйе, эки бӧлӱк улус ӱренди. Баштапкызы ӱредӱни јаҥы јылдык байрамныҥ кийнинеҥ баштагандар. Мен олорды «Кӧчӱреечи-тилмешчилер» деп адагам. Олор тодого баштап ла ӱренген улус. Олорго сертификатты ватсап ажыра Лилия Леонидовна Тадиновага аткар ийдим. Экинчи бӧлӱкте ченемел эмеш кӧптӧгӧн. Олор кӧптӧдӧ бичинген ченелте-экзамендер табыштырган. Мен олорды — «Бичиичилер» деп ададым. Ӱчинчи бӧлӱк болор бо, болбос по, эмди тургуза билбей турум. Је тодоныҥ кыймыгузы Алтайыста башталып калды, ол элбеп, јолы ӧчпӧс, мынаҥ ары там ӧҥжӱп барар деп иженип турум.
— Олег Васильевич, ачык-јарык куучын, айдары јок јаан тузалу ла быйанду иш баштаганар учун Слерге алкыштаҥ јаан алкыш, быйаннаҥ јаан быйан! Ӧмӧликтӱ иштиҥ оды ӧчпӧс, тузазы јоголбос. Тодо орныгып, Алтайына ойто бурылар деп иженедис. .
