(Кеп-кийимис ле јаҥжыгуларыс)
Бӱгӱнги кӱнде алтай кеп-кийим аайынча ӧзӱмис бийик кемине јеткен деп темдектеерге јараар. Сценада, байрамдарда, той-јыргалдарда кӧп улус кеп-кийимин кӱӱнзеп ле оморкоп кийет. Ол ортозында јаҥжыккан кеп-кийимиске келиштире кӧктӧгӧни артыктап чыгат. Је озыгадаҥ энчиге јеткен јаҥжыгуларысты јылыйтпай, оны келер де ӧйдӧ корулап алары база јаан учурлу сурак болуп арттат. Бу јанынаҥ бойыныҥ кӧрӱм-шӱӱлтезиле Горно-Алтайсктыҥ государственный университединиҥ магистранты, Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ ишчизи Кемине Семеновна Каинчина ӱлежет.
— Кайда да 40-30 јыл кайра национальный кӱӱн-табыс ойгонып башталарда, јаҥжыккан бӱдӱмдӱ кийим болзын деген јаан кӱӱн кӧп саба улуста акалаган эди. Је тен нени де болзо, канайып та кӧктӧлгӧн болзо, кийип ле алала, улус ортодо јӱрер керек дегени. Ол тушта национальный кийимдӱ кижини улус база сонуркап кӧрӱп туратан. Кийими ажыра бойын «мен – алтай» деп аҥылап, кӧргӱскен јаан кӱӱни болор. Эмди дезе 21 чакта јуртап јадырыс, арга-чакту да улус кӧптӧди, оноҥ улам эл-јонныҥ билгирлерди орныктырарын кичееп, келер ӱйелерге артыргызып алары. Ӧйлӧ кожо эмди кӧп кӧкчилер табылат. Онызы сӱрекей јакшы. Кӧкчи келиндер кичинек те болзо, ателье-мастерскойлорын ачып, кӧктӧнӧдилер. Элбек јетирӱлер эдер эп-аргалар, интернет ажыра јетирӱ база јакшы таркайт. Туризм элбегениле колбой јаан телекейге ачык боло бердис. Оноҥ улам јаҥжыккан кийимисти корулаар ӧй келди. Байагы бир авторский мензиниш беди. Бу кеп-кийим шак ла алтайлардыҥ, база кемниҥ де эмес дегениле колбулу. Оноҥ башка ӧткӧништер, байа бир «уурданыштар» болор аргалу. Телекейлик эстраданы да кӧрзӧҥ, ондо биске бӱдӱштеш, канатту чегедек ошкош кийимдер база илеленет.
— Кемине Семёновна, јаҥжыккан кеп-кийимде кажы ла темдеги, чолозы тегиндӱ эмес, јаан учурлу. Кийим ажыра оныҥ ээзи кандый кижи болгоны јарт ла билдирлӱ. Бойлу кыс па, канча бала-барка азыраган эпши бе эмезе эш-нӧкӧрин јылыйткан тул кижи бе дегени.
— Чын, алдындагы улус бой-бойын кийиминеҥ эмезе чолозынаҥ ла кӧрӧлӧ, кижиниҥ кемин, аргазын, аайын билип ийер. Эмди, ӧҥи база јаан учурлу. Олор ажыра кижиниҥ аргалузын, јамызын да ајарар арга бар. Алдында ӧйдӧ баалу бӧсти малга да толуган учуралдар болгон. Чегедектиҥ торкозына бир ат берип туратан. Је торко – кажы ла кӱнниҥ кийими эмес. Торко кур да курчабас дежер не, «торко – кылбыркай», торко курлу кижиниҥ јолы тайкак дежер. Эпшиге эҥ јаан учурлу кеп – чегедек. Оны тегинге ле бойы кӧктӧйлӧ, бойы ла кийетен база эмес. Чӱмдеп, јаҥдап, кийдирер учурлу. Кӧжӧгӧниҥ кийнине киргелекте — кыс, кайра чыкса — келин. Бажын јарып, тулуҥдары эки айры ӧрӱлет, бӧрӱк кийдирилет.
— Бӱгӱнги кӱнде кийиске јаан ајару эдилет, оноҥ бӧрӱктер, јеҥи јоктор, керек дезе кӱнектер (платьелер) кӧктӧйдилер.
— Алдындагы улус кӧп сабазында кийисти тӧжӧнгӧн. Кийим болуп јаан таркабаган. Анайда ок ӧдӱкке ук эдип јазагылайтан. Кийис – ол тӱк эмей. Баазы бӱгӱн јеҥил. Оны баалада садар арга да јок. Оноҥ улам тӱктеҥ, кийистеҥ эдимдер белетеери элбеде таркай берди – ойынчыктар, кеп-кийимдер эдилет. Ол аайынча кӧп ӱредӱлер де ӧдӧт. Чын, јаан ајаруда ла суруда боло берди. Јарымдай јеҥи јок, јарды ачык кептерди кӧрӧргӧ база келижет. Је ол, байла, эмдиги ӧйдиҥ тыныжы, керексинижи. Је база бир јанынаҥ сананза, алтай кижиниҥ кӧрӱминде «эштӱ», «эжерлӱ» дегени болгон. Айылчыга бир айак чай уурбас, эштӱ болор керек деп каргандарыс јакыйтан. Оныҥ да учун алтай кеп-кийимде симметрия эптӱ кӧрӱнет. Сыҥар канатту, та кандый да јарыктарлу кеп эмдиги ӧйдиҥ, авангардный, солун да болзо, та кандый да эби јок.
— Чегедектерди, капталдарды кӧктӧзӧ, оны база ла бӱгӱнги кӱнниҥ керексинижине келиштире јырыгын кийнинеҥ эмес эки јандай келтейинеҥ кӧктӧп турганы керегинде јаратпаган куучындар бар. Слер не деп сананып туругар?
— Этнографиялык материалдарды кӧрзӧ дӧ, эмезе музейлердеги турган чегедектерди ајарза, олордыҥ эдеги јӱк ле кийни јанынаҥ јырыкту. Онызы јаан учурлу. Ӱй кижиниҥ кебин белтезе, оныҥ кийнин эдегиндеги, тӱп эдек дейтен, айрызын эптеп, ӱстинде экче кӧктӧп јат. Эмдиги кептердиҥ јырыктары келтейинеҥ кӧктӧлӧт. Онызы келишпес болгодый. Чегедектиҥ кӧкси ле эдеги бӧстӧҥ эки башка кезилип, озолодо кӧкси белетелет. Эҥ ле озо ӱсти, оноҥ алды. Келтейиндеги јырык – эмдиги ӧйлӧ колбулу, тӱрген-тӱкей ле машинкала кӧктӧп ийер дегениле. Анайда ок белинеҥ ала эдегине јетире курлазынаҥ ба, оноҥ тӧмӧн бӧ, бӧсти кеспей ле бӱдӱнге де кӧктӧп јадылар. Базыт тужында дезе бутка оролбозын деп келтейинеҥ кезип ийедилер.
Кыдат калык фэн-шуйды сананып тапкан. Ончо ло не-неме аайлу-башту, бир аай, ээжи аайынча болор учурлу дегениле колбулу. Је бистиҥ калыкта бойыныҥ ондый ок ээжилери бар. Айландыра ончо не-неме база аайлу, учурлу. Келтейинде јырыкту кийим – ол кыдат албатыныҥ кийими. Оныҥ учун јопон ло кыдат кимононы да тӱҥдештирип кӧрзӧӧр? Моҥголдордыҥ кеп-кийимин ајарып кӧрӱгер. Олордыйы – эдеги элбек. Бис монголдорло, ойротторло бир эл-тергееде јуртаган улус. Канай башка болотон? Ондый элбек эдектӱ кийимдӱ атка да отурарга, уй да саарга эптӱ ине. Алтайлар тизезин орой тудала, чоҥчойо отурар улус. Атка отурза, эдегин орой тудала, тизелерин бӧктӧп алат. Кӧчкӱн цивилизация кийимге, культурага, аш-курсакка јаан камаанын јетиргени мынаҥ ла иле билдирлӱ. Эр кижиниҥ де, эпши де кижиниҥ ӧмӱрлери тӱҥей – сол јаны јаар. Индий эпшилердиҥ јаҥжыккан кийими – сарини ајарып кӧрзӧ, јарын ажыра чачып алган бӧстиҥ аайын ајарыгар… Европаныҥ эпшилери ол сарини кийип, оныҥ аайын саҥ тескери эдип артынза, чек јарабас деп кӧрӱнет. Эмди европей кӧрӱмле кӧктӧзӧ, ӱй кижиниҥ ӧмӱрин оҥ јаны јаар тагынар эдип јадылар. Онызы бистий, јаҥжыккан культуралу улуска, саҥ тескери болуп билдирет. «Саҥ тескери ӧмӱрге салкынла кожо кӧксине кӧрмӧс кирер» — деп моҥголдор айдыжар деп уккам. Айдарда, јаҥжыккан кеп-кийимниҥ кажы ла аайы сӱрекей јаан учурлу, тегин не де болбогон.
— Тӱҥей болгоны – кӧчкӱн цивилизацияда эпшилер де, эр де улус теҥ-тай аргалу болгоныныҥ темдеги эмес пе?
— Эйе, ол ло ӧмӱринеҥ ле илелеп ийер арга бар – ӱй ле эр улустыҥ бой-бойлоры ортодо теҥ-тай болгон аргазын. Кыс та баланыҥ, уул да баланыҥ чӱрмештерин, тужактарын тӱҥей байлап, чӱм-јаҥла кезип јадылар. Биледе уул да, кыс та бала – баалу-чуулу. «Керек јок бала» дегени јок. Тойдыҥ чӱм-јаҥдарын ајарып кӧрзӧ, кижи алып јаткан уулды да, кижиге барып јаткан бойлуны да бир ле уунда алкап јадылар. Эр кижи билениҥ бажы да болзо, је эпшиниҥ учуры, ӧскӧ кезик албатыларга кӧрӧ, качан да јабыс болбогон. Айыл-јуртын оной ло башкарыжат, балдарын оной ло таскадып јат. Эр кижизи аҥдап, куштап, јуулажып јӱре берзе, эпшизи ончо сурактарды бойы ла башкарып, ӱйде отурып, айылдыҥ ээзи болуп, уур-кӱчтердиҥ аайына бойы ла чыгып јат. Биледе анайда ок эне кижиниҥ, карган энезиниҥ сӧзи јаантайын тоомјыда.
Алдындагы јаҥла болзо, эпши тогус катап кижиге барарга јараар. Оныҥ кийинде јайзаҥныҥ кезедӱзине турарым деп айдынар эмезе јайзаҥныҥ јарадузын алала, кижиге онынчы катап барар аргалу болгон деп кокурлажатан. Оныҥ учун Алтайдыҥ эпшилери бойлорыныҥ тап-эриги учун тартышканы, олор базынчыкта, јабыс айалгада јӱрген дегени учурабайт. «Гендерное равенство» деп орустап ийели. Бу ок айалганы кеп-кийим ажыра билип, ајарып ийер арга бар.
Чегедек бойы байлу кийим. Оны ала-кӧнӧ, бодоп ло кийерге јарабас. Айыл-јурт тӧзӧлзӧ, оны келинге амадап, чӱм-јаҥ ӧткӱрип, кийдирип јадылар. Кижиге барбаган кыска кийерге база јарабас. Бӱгӱнги де кӱнде эпши улус чегедектиҥ байын тудуп јат. Ӧйлӧ кожо оныҥ учуры јабызабаган. Келер ӱйеге анайда ла ок јартап, айдып турары јаан учурлу. Кыс бала чегин тудуп, кижиге барып, јурт тӧзӧп јӱрериле колбулу.
Алтай айылдыҥ ичин де алза, эр јаны, эпши јаны. Је тӱҥей ле теп-теҥ, теҥ-тай. Ӱй кижиге эр јаны јаар чек базарга јарабас дегени јӱрӱмде келишпейт. Ол тӱҥей ле ондо керектӱ ижин эдип јат. Чадырдыҥ ичи јадын-јӱрӱмле јаан колбуда. Айак-казанын салатаны, орын-јаҥыртык туратан јер – ончозы бойыныҥ чокум јеринде. Бӱгӱнги кӱндеги чадырларда очок туратан јерди, очок јок то болзо, кижи чек алтай базып болбос эмтир. Байланып турарыҥ. Мееҥе онойып кагылып калган да.
— Кӧгӱспек деген кийим керегинде сураарга турум. Ыраак тергееде – Сахада јуртаган јерлежис Олег Васильевич Омин оны кезем јаратпай јат. Оныҥ шӱӱлтезиле, кандый ла кийим јакалу, јеҥду, эдектӱ, курлу, кынду бычыкту болотон учурлу. Биске айдып-айдып келеле, чек чӧкӧй дӧ берди ошкош. Байрамдарда, јыргал-мӧтӧлдӧ кийетен кӧрӱмјилӱ кеп эмес, оны айылда, кажаан-чеденде иштенгенде, кедери мал-ашта болгондо кийетен јаҥду деп чокумдайт. Је бистиҥ улус оны байрамдарда, тойлордо, керек дезе јамылуларыс та, јаан бийлерис те кийип алган базып јӱредилер. Слер не деп сананып туругар?
— Кӧгӱспек – эҥ эптӱ кийим эмей. Тӱрген кӧктӧлӧт. Бӧзине де астамду. Калганчы ӧйдӧ оны кӧктӧйлӧ, эки келтейинеҥ база ла эки јырык эдип турганын јаратпай кӧрӧдим. Оныҥ учун мениҥ шӱӱлтем, кӧгӱспектиҥ, чегедектиҥ эмезе капталдыҥ болзын ба, алтай тонныҥ болзын ба, је олордыҥ јаҥжыккан ӱлгӱзин артыргызар керек. Кӧгӱспекти куран койдыҥ терезинеҥ кӧктӧӧр, кандый бир бӧслӧ кыптаар – торко, вельвет… Ол койчыларга, мал-ашта иштеген, јурт јердиҥ улузына кийдире-чыгара, јӱгӱре иштенерге сӱрекей эптӱ. Байрамдарга кийетен, улусту јерге баратан кийим эмес деп мен О.В. Омин јерлежисти јӧмӧп турум. Оны кӧкси јылу болзын деп кичинек болчомдорго кийдиретен эмезе јаан улус јакшызынып кийер. Јеҥ јок немени кийе согорго эптӱ ине. Алдындагы улус кепти колло кӧктӧгӧн. Ондо канча башка кӧк. Шабылап па, сырып па, јӧрмӧп пӧ, балбара тудуп…. Оныҥ учун эмди машинкаларла кӧктӧнип турарда, ондый јаҥжыгу јылыйып калбазын деген чочуду бар. Эмди ол алтындаган тесьмала јарандырып ийеле, оноҥ ары ла чололоп ийеле кийип аладыс. Керек дезе чололорын ӧткӱре кӧп эдип јадылар.
Эл музейде тоолу јыл кайра јарлу этнограф, археолог, географ Д.А. Клеменцтиҥ кӧрӱзиниҥ ачылтазы болгон. Ондогы тургузылган алтай јаҥжыккан кеп-кийимде ондый кӧп чоло јок. Эмезе эмди эр улустыҥ капталын кӧктӧйлӧ, ал-камык топчыны тагып саладылар. «Тонныҥ топчызы, элдиҥ элчизи» деген кеп сӧс бар эди. Тондо јараш, баалу, таш айасту бир тӧс топчы болуп јат. Артканы кӧрӱнбес. Јаканыҥ алдында ба, ойыгыныҥ алдында ба, сугуп кӧктӧӧр. Јаҥыс топчыла топчыланып алала, тонды јабынала, курла курчанып ийет. Оныҥ учун кӧп топчы керек те јок. Эр улус кайыш курлу, кынду бычакту, камчылу. Ол кайышты бойлоры кезип белетейдилер. Терени уужап, кадырып, узанып јазап јат. Бӧс курга, анчада ла, торко курга кынду бычакты канай илер? Онызы база јаан учурлу.
Оныҥ учун эмдиги эр улузыс кезикте чолтык кийим кийип алала, улустыҥ ортозында јӱрзе, олорды кӧрӧргӧ эби јок эмей. Алдында ада-энемле концерттерге кожо јӱретем. Ол ӧйлӧрдӧҥ лӧ башталган — сценадагы артисттердиҥ капталдарыныҥ эдектери чичке, тартылгыш, отурып алза, айрызы кӧрӱнип турар. Олорды кӧрӱп, уйалып, залдагы кӧрӧӧчилер, јажы јаан улус эби-јоксынатан. Оныҥ учун тонныҥ, чегедектиҥ, капталдыҥ эдектери элбек болор учурлу дегенин алдындагы укканымнаҥ артып калган. Кеп-киймистиҥ культуразы, оныҥ байлыгы, кееркедими артист улустаҥ башталат. Олор оны эл-јон ортодо элбеде таркадар учурлу да, аргалу да.
Јамылу улус ары-бери, ӧскӧ јерлерге, анчада ла башка калыктар ортодо јӱрзе, бистиҥ улусты кийими ажыра баалап кӧрӧт. Ол ажыра кайдаҥ келгенин, ондогы улузы, эл-јоны кандый кеминде јатканын ајарып ийер арга бар эмей. Јаҥжыккан кеп-кийимистиҥ эдектери, эпшилердиҥ де, эр де улустыҥ эдектери узун ла элбек болгон. Келтейинде јырык јок. Эдектери јайыҥгыр болордо, келтейинде јырык та не керек? Јеҥдӱ ле јакалу, курлу. Карындаш калыктарда јаҥжыккан кийиминеҥ бис оны јарт кӧрӱп јадыс. Тываларда «дэгел», «дээл» дегени бар, јаказы «тургуза» кӧктӧлӧт. Сахаларда бойлорыныҥ капталдары, мӧҥӱн курлары, јарангыштары кӧп. Калмыктардыҥ чегедектери, тондоры алтайлардыйына тӱҥейи кӧп деп кӧрӱнет. Улус бойына кеп-кийим јакытса, оныҥ учурын бийик баалап, амадап, акчазын ого кысканбай, ӧнӧтийин кӧрӱмјилӱ болзын деп чырмайадылар. Тегин ӧйдӧ кийетени база башка деп сананып јадым. Тегин ӧйдӧ кийетен кепге ајару салып, кӱнӱҥ ле ишке де кийер аргалу эдип, эптеп кӧктӧзӧ, кеп-кийимниҥ учуры бийиктеер деп сананадым. Байрамдарда, окылу туштажуларда ыраак тергеелерге айылдап барганда, бойыстыҥ калыгыстыҥ ӧзӱмин, кемин кӧргӱзип, оныҥ культуразыла таныштырып турган тушта, бу сурак јаан учурлу. Оныҥ учун бу айалгага јаан ајару эдер керек. Оноҥ башка јукачак футболканыҥ ӱстинеҥ кӧгӱспекти кийеле, јеҥ јок басканында јакшы ла эмес, уйан, кураҥы болгоныныҥ темдеги.
Концерттер беди, моданыҥ кӧргӱзӱзинде беди, јеҥ јок, колдоры ку кептерди кӧрӱп ле турадым.
— Айдарда, кажы ла кийимди кӧктӧӧри, оныҥ кажы ла ӧӧни, кажы ла ӱлгӱзи јаан учурлу.
— Тойдыҥ кийиминде јука органза, шифон, торко бӧстӧҥ су-ак ӧҥлӧ шидеп јадылар. Айса болзо, чегедек бойы ак ӧҥдӱ де болзо, је канаттарыныҥ учуктары јӱзӱн ӧҥдӧрлӱ болгон. Чегедектерди јеҥи јок кийип јат. Оноҥ чачын чегедектиҥ ӱстине јайып аладылар. Сананзам, ол јастыра. Јеҥ јок, ку колдорды кӧрзӧм, кезикте шалдаҥ немедий кӧрӱнер. «Јылаҥаш баспа, кӱнди јескиндирбе» деп јашта айдыжатан. Чегедек кийип, келин болгон алдында, чачы эки јара ӧрӱлер учурлу. Кеп-кийимисти кӱӱнзеп кийип тура, кажы ла не-немениҥ учурын јакшы оҥдоор, байлап јӱрер керек. Кӧктӧп јаткан да кижи оны айдынып, байланып кӧктӧп јат.
Эҥ јараш кыстыҥ ады Јыламаш, Јинји, Куйка, Экемел, Чачак, Тана, Ай-Тана, «Ай-таназын тагынган таай эјемниҥ јаражын» деген јолдыктарды да эске алып ийзе. Ол баалу-чуулу, јараш дегениле колбулу. Бистиҥ улус баланыҥ адын баалап, учурлап адап јат. Бай, учур јок болгон болзо, онойып баалап, айтпас та эди. Ол ок кеп-кийим кееркемелдерлӱ, чачактарлу, белдӱӱштӱ болгон.
Кеп-кийимге јилбӱ балада кайдаҥ келер? Кичинек тужымда энемди кӧрӱп туратам, карган јеҥем сӱреен сӱрлӱ чегедек, алтай кеп кийетен. Энем алтай укту кураандардыҥ терелерин јуур. Терени кургадар, уужаар. Биске јылу тондор кӧктӧӧр, керек дезе адама да тон кӧктӧйтӧн, колы ус кижи. Терени бодоп ло кеспес деер. Оныҥ аайы бар. Терелердиҥ бирӱзи экинчизине келижер учурлу. Анайып, бис кеп-кийимистиҥ кажы ла јанын алзаас, кажызы ла учурлу ла байлу болуп јат.
Кийимди кижи кийер, санаазы јеҥил, кӱӱни ару, ол энергетика-ийде дегениле колбулу. Ол сӱрекей јаан ла учурлу иш. Оныҥ учун кӧктӧнип турган улуска узын курчыдарга јаан ајару, болуш керек. Ого ӱзеери билимчилердеҥ јартамалы кайда. Нениҥ учун ондый болор учурлу, ол не ле колбулу ла оноҥ до ӧскӧзи керегинде јартамал-ӱредӱ болзын. Кезик учуралда јаан јашту улуска ӧткӱре јарык, оошкы ӧҥдӱ эдип кӧктӧп јат. Эмезе ӧткӱре јалтыруш, чоокыр, чоло болгоны туштайт. Эмезе казах улустыҥ чолозын кӧптӧдӧ тузаланадыс. Тесьмазы, эдимдери садуда јайым садылып турган тужында ла деп, байла. Эл-јон, эпшилер оны јараш, кӧрӱмјилӱ ле дейле, беленинче алып јадылар. Чолоны кӧкчилер алдында колло шабылап туруп, учуктарды јаба салып, каттап, колло кӧктӧгӧндӧр. Ол база учурлу. Кандый чоло болгонын улус кычырып, билип ийер. Айдарда, оны база орныктырып, шиҥдеп, ајаарар керек. Јер-јердиҥ аҥылулары база башка. Оны ончозын билер керек. Айса болзо, патент алар ба, је јаҥныҥ органдарынаҥ база јӧмӧлтӧ болор учурлу.
Г.И. Чорос-Гуркинниҥ этнографиялык јуруктарында кӧп тузалу материалдар бар. Тургуза ӧйдӧ јаҥжыккан кеп-кийимде јаканы ундып јадыс. Ол альбомдо јуруктарда јакага јаан ајару эдилет. Сценадагы артисттердиҥ кеп-кийиминде кур ла јака чек јоголып бараадыры. Эр кижиниҥ тоны, капталы јалбак јакалу болгон эди. Килиҥ бӧрӱгис база јылыйып бараадыры. Бӧрӱктерди кийистеҥ эдип баштаарда, меге база саҥ башка ла болуп кӧрӱнет. Чала ичиме кирбей ле туру. Килиҥ бӧрӱктеристиҥ ичине јаш куранныҥ терезин эдип јадылар, тӱги кыска, тас, эптӱ. Бӧрӱгис база байлу.
— Јыртык, јырык кеп кийбес дегени – ол база тегиндӱ эмес. Ары алтайга атанган кижиниҥ кийими јеткил-бӱткӱл эмес болор учурлу эди…
— Эмди кӧп шидеечи-модельерлер Ӱкектиҥ Очы Балазыныҥ кебине тайанып, оныла тузаланып јадылар. Темдектезе ле, јеҥдерин јырыктап, ортолорын оноҥ-мынаҥ туттуртып, шидегилейт. Ол кеп ӧнӧтийин оной кӧктӧлгӧн. «Ол јердиҥ кижизиниҥ» темдеги болор. Јырык, једикпес болгоныла тудуш.
Эмди кур дегенин ајарып ийели. Теҥериниҥ улузы кӧксинде курлу болгон. Орто телекейдиҥ улузыныҥ куры – курлаазында, алтыгы ороонныҥ улузыныҥ куры – курлаазынаҥ тӧмӧн, јалмаш-белкенчек киреде. Очы Баланыҥ чамчазы тизезине јетире. Ол ӧнӧтийин учурлап белетелген. Оныҥ учун кажы ла не-немеге ајарулу болор учурлу. Кӧкти баштайла, ол учына јетире кӧктӧлӧр керек. Ончозы бӱдӱн, јеткил-бӱткӱл болор учурлу. Ары телекейге атанган кижиниҥ јаказынаҥ кичинек јыртып салар, топчызын кезип ийер. Божогон кижи айдынар дежет: «Јыртык јакалу мен айлу-кӱндӱ Алтайга канай чыгатам?». Анайып, алтыгы ла орто ороондор ортодогы јолды кечип албас. Кийими бӱткӱл эмес болгоны учун. Азыйда јаказын кезип, чек алып койор болгон дежер. Кийимниҥ эдегин эмес, јаказын јыртып јат. Мында јаканыҥ айдары јок јаан учуры база ла чыгып келет. Алтай улустыҥ јаказы јалбак болгон, ийиндериниҥ ӱстинде јадар, бери ӧмӱрге јетире салактатпас. Ол башка кӧктӧлӧр. Јаканы кӧктӧзӧ, учугын тӱӱбес деп уккам. Кӧктиҥ учында учукты тӱӱзе, кижиниҥ јолы тургакту, туйук болор деп айдыжат. Оныҥ учун кӧктӧнгӧн тушта ол учук та, учукты тӱӱгени де база аҥылу. «Јаказы јок тон јок, башчызы јок эл јок» деп тегиндӱ айдылбаган. Байлыгыс, укаабыс тилисте салынып калган, оноҥ ло чыгып келет. Бой-бойыла јуук колбулу.
Чегедектиҥ ичинде кийетени каптал, алтай чамча, тон база јакалу болуп јат. Кеп-кийим јеҥдӱ, уштукту. Ӧмӱрлерди эмди кем-канай ла келижер кезип кӧктӧгилейт. Кезикте сомы саҥ-башка, эби јок. Чегедектиҥ бели эки ӱлӱ де болзо башка болор учурлу. Ол эпшиниҥ коо сынын кӧргӱзет. Баланыҥ кийимин байлайтан јаан учур база бар. Оны таштабас, алтабас, эр де кижиниҥ кийимин ӱй кижи алтай баспас учурлу. Ол јуртта шалырт болбозын некегени. Текши алза, кижиниҥ кийими јаан байлу.
— Тургуза ӧйдӧ кийимде сӧӧктӧрдиҥ таҥмаларын тузаланып турганын канай кӧрӱп туругар?
— Пазырык ууламјыда тындулардыҥ кеберлерине јаан ајару эдилет, бийик кееркедим ус кӧрӱмдӱ. Је эмди ӧткӱре танылу эдип, аҥ-куштыҥ кеберин кожо јурап, тузаланып јадылар. Бу бистиҥ калада кӧрӱдеги јуруктарды кӧрӱп, сананзам, алтай улуста аҥ-куштардыҥ бӱдӱми тудулу болгон. Јажыдын чыгара айтпас аайлу, билимде «табуированная лексика» деп оҥдомол бар. Айдарда, бу база аҥылу культура. Оны ондый эп-арга ажыра кӧрӧр керек. Темдектезе, байлу аҥы айу болзо, оны бӱткӱлинче јурабай, тырмагын ла тузаланат. Оныҥ адын да кӧндӱре адаарга јарабас. Байлу ады бар, таайыс келип јат, мајалай, ӧрӧкӧн дежер. Бӧрӱни де онойып кӧндӱрезине адаарга тидинбес. Оны байлайтан јаҥду болгон, азулу, тиштӱ, казыр. Каскыр деп казахтар адагылайт.
Аҥчылар да база байчыл улус. Тудулу тилле тузаланадылар. Улус бой-бойын сӧӧктӧриниҥ таҥмалары ажыра тургуза ла танып ийет. Кандый сӧӧктиҥ, кандый отоктыҥ кижизи деп. Алдындагы улус таҥмаларды јакшы билгилеер болгон. Темдектезе, тодоштордыҥ байлу аҥы — койонды јайыгында бӱткӱлинче ле аҥ чылап јурабай јат, койонныҥ тамажын, эмезе терезиниҥ тӱгин кӧрӱп, танып ийер.
Јарангыштардыҥ да учуры керегинде кожуп ийейин. Бӱгӱнги кӱнде шаҥкыларды ӧткӱре узун эдип јадылар. Ӧткӱре узун этсе, базарга эби јок, бутка-колго оролор, бажына база кӱч. Ол база ла баланыҥ јажыла, јаанап ӧскӧниле колбулу. Шаҥкылу кыс дегени – ару бала дегениле колбулу.
Кыс кижиге качса, шаҥкызын айлына артыргызып салза, бойыныҥ кӱӱниле барганыныҥ темдеги. Сыйнына тагып берер, эмезе јастыгыныҥ алдына сугуп салар. Уурдап апарган болзо, уул бурузын таштазын деп шаҥкыны энезине сӱттӱ учурлап јандырып јат. Кысты качырган ла тужында, шаҥкыны ойто јандырып берер. Шаҥкыны кӧрӱп, бистиҥ бала барган эмтир деп таныыр. Онызын јаан јашту улустаҥ, тӧрӧӧндӧрдӧҥ угуп турбай. Айса болзо, бӱгӱнги кӱнде та кем де оны ајарабай калар. Је јаҥы ондый.
Бу ончо билгирлер биледеҥ. Ол кижиге јаштаҥ ла ала ээжи болуп салылып калза, јӱрӱмде оны бӱдӱрерге бир де кӱч эмес. Санаада кагылып калганыныҥ ундылар јаҥы јок. Ол билгирлерле јаантайын тузаланар, ого ајару эдер керек. Јаҥыс ла билениҥ эмес, эл-јоныстыҥ, калыгыстыҥ культуразыла, чӱм-јаҥыла, билгирлериле, ойгорыла, кӱӱн-санаазыла јуук тудуш. Бу не билеечиркеп туру деп кезик улус айдыжар болбой, је алтай кеп-кийимин кийген, килиҥ бе, тӱлкӱ бычкак па бӧрӱгин бажына салган ла тушта кижи тургуза ла омокшырап, арка-сыны тӱзелип, кӱӱн-санаазы јеҥил боло берер эмес пе?
- Сӱрекей солун ла јилбилӱ куучын учун јаан быйаным, Кемине Семеновна, эл-јоныс кычырып, тузалу шӱӱлтелерле тузаланар деген ижемјимди айдып, алкы бойоорго бек су-кадык, бийик кӱӱндӱ, омок санаалу јӱреер деп алкыжымды јетиредим.
