Театр јаантайын куулгазынду ийделӱ болгон. Кажы ла кӱн кижи бойыныҥ јӱрӱмиле јӱрӱп, ижин бӱдӱрип, амыраар ӧйинде театрга ойын-кӧрӱ кӧрӱп барза чек башка телекейде айылчы болуп калат.Театрдыҥ тепкиштерин алтай базып ла ийгенде јайаан кейине бийледип, чындап та, тургуза ла сан-башка сезимдерге алдыртып ийет. Театрда бастыразы јараш, бийик, куулгазынду деп билдирип турганы база тегиндӱ эмес. Культураныҥ бу ӧргӧӧзинде, чындап та, сӱрекей јайалталу, кӧкси бай улус иштеп јат. Олор кӧрӧӧчилерге сӱӱнчи, бийик кӱӱн-санаа, санааркаткадый шӱӱлтелер, ичкери ырыска јаан ижемји сыйлаарга амадайдылар. Алтай Республиканыҥ эл-драма театрында кандый jайалталу артисттер иштейдилер… Олордыҥ узын кижи кайкаар. Орус, алтай тилдерле теҥ-тай ойногылап, орус-алтай кӱӱлик ойноткыларла кӱӱ сыйлап, албатыбыстыҥ ӧзӧк-јурегине эмдӱ-томду байлык болгон кай кожоҥын кайлап, бисти сӱӱндирип, кунуктырып, санандырып, бойыныҥ баалу-чуулу учурын чебер апаргылап јадылар. Олорго jаан быйанду артар керек. Ӧзӧгисти катуландырбай, jÿрегисти чöкöтпöй, ойгозо тартып, јакшылыкка баштандырып турганына!
Театр. Ойын-кӧрӱ башталгалакта ла кӧрӧӧчи айландыра турган айалгадаҥ, бийлген јайаандык кейдеҥ, холлдо базып јӱрген артист-актерлордыҥ, театрдыҥ ишчилериниҥ кеберлеринеҥ культураныҥ бу ӧргӧӧзиниҥ куулгазынду ийдезине бийледип ийет. Ойын-кöру кыйалтазы јогынаҥ бийик кемдӱ ӧдӱп калар! Је кажы ла једимдӱ ойын-кӧрӱ, концерт, спектакль — ол кӧп улустыҥ бӱдӱрген јаан ла некелтелӱ ижиниҥ уч-турултазы деп бис бир кезекте сананбай да дьадыс, ол эмезе бу шӱӱлтени ајаруга албай да јадыс. Је бу айалганы,бу улустыҥ бӱдӱрӱп турган јаан ижин база билип, оҥдоп, баалап турзас дьакшы болор эди! Актерлордыҥ, артисттердиҥ ижи бийик кемдӱ болзын деп, ойын-кӧрӱ режиссердыҥ санаа-кӱӱниле бӱтсин деп спектакльдыҥ премьеразы болгончо, спектакль ӧткӧнчӧ «бӱдӱн черӱ» профессионал-устар эрчимдӱ иштегилеп турганын билерис пе? Бис бӱгӱн П.В. Кучияктыҥ адыла адалган эл-драма театрда бу — «кулисаныҥ» ары јанындагы, кӧскӧ кӧрӱнбес, је сӱрекей кӱч ле некелтелӱ — ишти башкарып турган Дина Чоновна Челбаева керегинде куучын ӧткӱрерге амададыс. Дина Чоновна эл-драма театрда постановка-тургузаачы бӧлӱктиҥ ижин башкарып келгени удай берди. Туй ла 13 јыл. Бу öткöн jылдар туркунына бастыра болгон спектакль-ойындардыҥ белетеништÿ тургузаачы ижи оныҥ «колы» ажыра барган деп айтса jастыра болбос.
Дина Чоновна чаптылардаҥ, чыккан-ӧскӧн јери – Оҥдой аймактыҥ Јаан-Јаламан јурты. Эш-нӧкӧри – Челбаев Борис Александрович, Ийин јурттаҥ. Челбаевтердиҥ билези Оҥдой аймактаҥ Горно-Алтайскка 1995 јылда кӧчкилеп келген. Ол јылдарда алтай улус jурт jердеҥ калага кӧчӧр дегени чала солун болгон. Каладӧӧн «улу кӧчӱш» башталбаган болгон деп айдарга јараар. Јадар јер керек, иш табар керек, балдарды ӱредер керек – сурактар кӧп болгон. Ол тушта тергеебистин тӧс калазында алтай улус та ас болгон эди. Горно-Алтайскка кӧчӱп келеле Дина Чоновна эл-драма театрда складтыҥ башкараачызы болуп иштеп баштаган. Ол јылдарда театрды Светлана Ефимовна Полетаева башкарган болгон. Беш Јыл иштейле ол строительный-тудум фирмада иштеерге jуре берген. Ойто катап эл-театрга ол 2011 јылда кайра келген. Бу öйдö театрды Аржан Григорьевич Таваров башкарган. Озо баштап складтыҥ јааны болуп, оноҥ постановка-тургузаачы иштиҥ башкараачызы болуп иштеп баштаган. Бӱгӱнги кӱнге јетире, 13 јылга улай, Дина Чоновна бу кӱч ле некелтелӱ ишти бӱдӱрӱп келди.
Эмди бу «кӧскӧ кӧрӱнбес фронттыҥ» ишилериниҥ ижин ајаарып кӧрӧли. Постановка-тургузаачы бӧлӱкке кирип турган улустыҥ ижи режиссердыҥ ойын-кӧрӱни тургузары керегинде јӧбинеҥ башталып јат. Олор — костюмдардыҥ цех-бӧлӱги, реквизиторлор аайынча бӧлӱк, пастижер-гример цех, бутофор-јурукчылардыҥ цех-бӧлӱги, декорациялардыҥ бӧлӱги, монтировщиктер. (Столярлардыҥ ла кӧкчилердиҥ цех-бӧлӱктерииниҥ ижин јайаандык-кеендиктиҥ тӧс јери башкарат). Ойын-спектакльды тургузары керегинде јӧп јарлалза, режиссер, јурукчы, тургузаачы бӧлӱктиҥ јааны јуулыжып, бастыра сурактарды шӱӱжип јадылар. Бу сурактарга актерлордыҥ кийим-тудумы кандый болотоны, бӧрӱктери, ӧдӱктери кандый бӧстӧрдӧҥ-материалдардаҥ кӧктӧлӧтӧни, сценада декорациялар кандый болотоны, кандый кӱӱ ойнойтоны, кандый ӧҥдӱ свет-дьарыду болотоны — бастыразы калганчы эҥ кичинек «детальга» јетире шӱӱжилип јат. Оныҥ кийнинде смета-документ тургузылып, јаан белетеништӱ иш башталат. Ӧрӧ айдылган бастыра цех-бӧлӱктердиҥ ижин постановка-тургузаачы иштиҥ башкараачызы «колго» алып, ойын-кӧрӱниҥ премьеразына јетире некелтелӱ баштайт. Бу ӧрӧ адалган иштиҥ текши чыҥдыйынаҥ ойын-кӧрӱниҥ једими чике камаанду болгонын темдектеер керек. Актерлордыҥ кийген кеби, тыш кебери, декорациялар, свет-jарыду, кӱӱ – ончозы сценада болуп турган ойынныҥ кемине, автордыҥ бичигенин чындык кӧргӱзерине, режисердыҥ амадаган санаа-кӱӱнин кӧрӧӧчиге јетирерине камаанын јетирип јат. Кулисалардыҥ ары јанында болуп турган «каймырт» иштиҥ турултазы ойын-спектакль ӧткӧн кийнинде ле јарт болот. Кайда једим, кайда једикпестер болгоны чокым шӱӱжӱге чыгарылат. Качан кӧрӧӧчилер бийик-кӱӱн санаа алып, сӱӱнчиде бе, ол эмезе санандырган кӱӱн-тапту јангылай берзе, театрдыҥ ишчилери ижиниҥ чыҥдыйына баа берип, келер ӧйгӧ амаду тургузып, оноҥ ары јаҥы постановка-ойындарды тургузарын шӱӱшкилеп артат. Айдарда, театрда иш јаҥыс ла актер-артисттерди эбиреде «кайнаган» эмезин, ол ло ок ӧйдӧ актерлор эҥ ле бийик кеминде ойын кӧргӱссин деп иштенип турган болушчыларыныҥ, професссионал-устардыҥ эрчимдӱ ижин темдектеп, баалап, аjаарып турар керек!
Дина Чоновна постановка-тургузаачы иш аайынча бӧлӱктиҥ јааны болуп 13 јылга шыдар иштеп келгени ас ӧй эмес. Бу кире ӧйдиҥ туркунына эл-театрда болгон бастыра ойын-спектакльдар оныҥ «колы» ажыра барган. Кажы ойын-кӧрӱде не кайда, кандый болгонын ол сӱрекей јакшы билер. Кажы ла актердыҥ кылык-јаҥын, кӱӱнин, јайалтазын база јакшы билер. Текши јайаандык иште уч-турулта кандый болотоны текши ишти бӱдӱрӱп турган кажы ла кижиниҥ кылык-јаҥынаҥ база камаанду ине. Оныҥ учун јайаандык ӧмӧлик бир јаан биледий болгоны учурлу. Канча јылдарга кожо иштеп келеле, драма театрда артист-актерлор до, технический ишти башкарып, бӱдӱрип турган ишчилер де бойы бойына jуук улустый болуп калганы тегиндӱ эмес.
Дина Чоновна эш-нӧкӧри Борис Александровичле кожо ӱч бала чыдаткан. Јаан кызы балала айылда отуры jат. Ортоны МВД-да иштеген, эмди РОВД-да иштейт. Уулы таҥынаҥ бойыныҥ алдында иштенет. Борис Александрович 1990 јылдарда «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте тискинчи болуп иштеген болон, бӱгӱниги кӱнде калада иштеп јат. Кылык-јаҥыла Челбаевтердиҥ билези иштеҥкей, иш јок отурбайтан улус. Билези, театрда ижи керегинде Дина Чоновна мынайда куучындаган: «Постановка-тургузаачы ишти башкаратаны јеҥил иш эмес. Каруулу, некелтелу иш. Ойын-спектакльды сценага дьетире «ӱйдешпеенчес», бисте амыр јок. Бастыра амадулар, режиссердыҥ некелтелери бӱдер учурлу. Актерлорло иш база јеҥил эмес. Олордыҥ ойыны чындык болзын деп бис бастырајандай айалганы тӧзӧӧр учурлу. Ол тужында кӧрӧӧчиге сӱрлӱ-јараш ойын сыйлалар, спектакль бийик кеминде ӧдӧр. Бистиҥ цех-бöлÿктерде бастыра јанынаҥ узы бийик, ченемели јаан улус иштегилеп јат. Реквизитор О.К. Тижимееваны, бутофор Ю.Р. Иташеваны темдектеер эдим. Монтировщик А.Урматовты ла А.Тандияновты база адаар эдим. Театрдаҥ тÿни-тÿжи чыкпай турган улус олор. Јайаандыкка да, театрга да кӱӱндӱ, сӱӱштӱ улус олор. Оноҥ ӧскӧ бу каймыртту, јӱзӱн ӧҥдӱ ле эмциялык јӱги јаан ишти бӱдӱрерге кӱчке келижер. Мен бойымга ондый некелте-модель тургузып алгам, ишке келзем айылдагы сурактарды ундыйдым, айылга барзам – иштиҥ сурактарын туура салып койодым. Оноҥ ӧскӧ бу уур јӱкти апарарга сӱрекей кӱч болор эди. Канча јылдарга иштеп келеле, некелтези jаан ишке кижи ÿрениже де берет. Бис, театрдыҥ ишчилери, ончобыс кöрööчилерге бийик кÿÿн-санаа, сÿрлÿ-jараш, ойгор ойын-спектакльдар сыйлаарга кÿÿнзейдис.Театрга келген улус ойын-кöрÿлерге база катап келерге кÿÿндÿ артсын деп».
Дина Чоновна куучыны ортодо Горно-Алтайск калага јаҥы ла кӧчӱп келген јылдарын эске алат. Ол тогузон jылдарда иш табарга база кӱч ле болгон. Је «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакторы Татьяна Николаевна Туденева оҥдоп, балдарлу кижини ÿзеери ишке алган. Республикада эҥ ле акча јок ӧйлӧр тужында, балдарды азырайтан арганы берген. Борис Александрович редакцияда тискинчи болуп иштеген болгон. Оныҥ учун Челбаевтердиҥ билези Татьяна Николаевнага быйанду јÿрет. База бир кижиге Дина Чоновна алкыш-быйанду арткан, ол – Светлана Николаевна Тарбанакова. Алтай Республиканыҥ Театрыныҥ деятель-ишчилериниҥ Бирлигин (СТД) башкарып турала Светлана Николаевна сÿрекей jаан иш öткÿрген. Мында Дина Чоновна Алтай Республиканыҥ Театрыныҥ деятель-ишчилериниҥ Бирлигиниҥ турчызы болгонын, öткöн jылдарда Эл Курултайдыҥ ла Алтай Республиканыҥ культура аайынча министерствозыныҥ Кÿндÿлÿ грамоталарына кайралдатканын темдектеп ийер керек.
Быјылгы јылда тулаан айда театрдыҥ кӱнинде Дина Чоновна эрчимдӱ ижи учун Россия Федерацияныҥ профсоюзтарыныҥ Кӱндӱлӱ Грамотазыла кайралдаткан. Бис кайрал алаганыла уткуулдарга база кожулып, јеҥил эмес ишти кӱӱнзеп апарып јатканын тооп, Дина Чоновнага ачык јолдор, бийик амадулар, бек су-кадык, билезине ырыс кӱӱнзейдис! Театрдыҥ кӧскӧ кӧрӱнбес, је учуры сӱрекей јаан ишти апарып јаткан ишчилерине јаан тоомјыгыс ла быйаныс!
PS: Драма эл-театрдыҥ база бир jаан бöлÿк ишти бÿдÿрÿп турган улустыҥ ижиле бÿгÿн таныштыс. Олорго оноҥ кöп jилбилÿ ойындар, jедимдÿ премьералар кÿÿнзейдис! Тöрöл эл-драма театрдыҥ кöрööчилериниҥ тоозы кöптöзин!
