Соцсетьтердеҥ Јергелей Санинаныҥ ла Иван Куюковтыҥ «Јаҥар» деп јаҥы чыккан кожоҥын угуп, кӱр-кӧксимди сӱӱнчи ле оморкоду олјолоп ийди. Јайалталу јашӧскӱрим албатылык энчиге тартылып, јаҥарлап јӱргени аҥылу кӱӱн-санаага экелет. Оныҥ да учун кӱӱчи, кожоҥчы Иван Куюковко јолыгып, оныҥ амадуларыла, јайаандык иштериле элбеде таныжып ийели.
— Иван, эрмек-куучынды јаҥы чыккан кожоҥноҥ баштап ийектер. Бу кожоҥ канайда чӱмделген?
— «Јаҥар» кожоҥ мениҥ калганчы јайаандык ижим болуп јат. Мен тайга-ташта јӱрерин сӱӱйдим. Јаантайын ла ар-бӱткенниҥ ортозына атту чыгар кӱӱним келет. Андый учуралдардыҥ бирӱзинде, атту јортып барып јадарымда, кенетийин мениҥ кӱр-кӧксиме бу кожоҥныҥ сӧстӧри келген. Оноҥ ол сӧстӧрди мен араайынаҥ кожоҥдоп, јол-јорыктыҥ кийнинде айылга келип, чаазынга бичип алгам. Је сӧстӧр санаамнаҥ бир де чыкпас. Бир канча ӧй ӧдӱп, кожоҥчы најым Јергелей Санинала кожо бу кожоҥды эки ӱнле кожоҥдоор деген шӱӱлтеге келип, јаҥы кожоҥ чыгардыбыс. Кӱӱзин дезе, јииттер јилбиркеп угар эдип, сӱӱнчилӱ апардыбыс. Мында алтай ойноткылар база јараш угулат. Кожоҥныҥ аранжировказын ады јарлу кожоҥчы Роман Саланханов јазаган.
Мен албатылык ууламјыла чӧйилген кажы ла кожоҥды јииттерге, балдарга солун болуп угулзын, олор бу кожоҥло јилбиркей берзин деп, келиштире чӱмдеерге чырмайадым. «Јаҥарды» алтай јерин алкаган алкыш јаҥар деп айдарга јараар. Алтайыстаҥ баалу бисте не де јок, айдарда, бойыстыҥ јеристи чеберлеп, алканып јӱрер керек.
— Јайаандыктыҥ јолына канайып келдигер?
— Баштапкы ла алтамдар школ ӧйинде балдардыҥ кӱӱлик сургалынаҥ башталган. Мен бу сургалга бежинчи класстаҥ ала јӱрӱп баштагам. Баянла мени Ю. И. Кымындынов ло алтай ойноткыларла А. М. Тымыев деп ӱредӱчилер ӱредип, кӧп јаҥы ачылталар сыйлаган. Мен башка-башка ойноткыларла ойноорына темигип, кайлап баштагам. Онызы, байла, угы-тӧзимнеҥ келген болбой. Адамныҥ угы-тӧзин алып кӧргӧндӧ, улдамныҥ аказы — атту-чуулу кайчы, чӧрчӧкчи С. Д. Куюков деп јабак сӧӧктӱ кижи. Семен Данилович улу кайчы А. Г. Калкинниҥ айлына јаантайын айылдап, кайдыҥ телекейиле кожо јол-јорыкта јӱретен деп угуп јӱретем. Энем јанынаҥ алып кӧргӧндӧ, тайдам А. С. Чоков топшуурла, шоорло ойноор јайалталу кижи болгон. Айдарда, бу эки кижиниҥ јайалтазын улалтып апарып јаткан ӱйези болорым.
Школ ӧйи тӱгенип, Абакандагы хакас госуниверситеттиҥ Н. Ф. Катановтыҥ адыла адалган кӱӱлик училищезине ӱренерге кирип, оны јеҥӱлӱ тӱгескем. Ӱредӱ тӱгенген соҥында ол госуниверситеттиҥ кеендиктиҥ институдына ӱренерге киргем. Албатылык ойноткыларла јилбиркеп јӱргенчем, ӱредӱ тӱгенгенин де сеспей калдым.
Институттыҥ кийнинде Хакас јеринде иштеерге келишкен. Абакандагы албатылык оркестрде, драма театрда канча јылдардыҥ туркунына иштеп, ченемел алдым.
Јайаандыктыҥ јолында ишмекчи јолымды улалтып, тӧрӧл Улаган јериме јанып, балдардыҥ кеендигиниҥ сургалына иштеерге киргем. Балдарла иштеерге сӱрекей јилбилӱ, кажы ла бала — ачылта, сӱӱнчи, аҥылу телекей. Кажы ла баланыҥ једими, алтай ойноткыларла ойноп, кайлап баштаганы — сӱрекей јаан алтам, бойыныҥ кеминде једим. Ӱредӱчи кижи балала кожо сӱӱнчини ӱлежип, кӧкип турганын кандый да кемјӱле кемјип болбозыҥ. Ада-энелердиҥ быйанду алкыжы оноҥ бийик ийде берет, бу ончо бийик кӱӱн-санааны сен ӱредип турган кичинек балага берерге чырмайадыҥ.
Тургуза ӧйдӧ мен калада јадып, иштеп јадым. АР-дыҥ эл оркестринде алтай ойноткыларла ойноп, чаган айдаҥ ала балдардыҥ экинчи таҥмалу кӱӱлик сургалында балдар ӱредип јадым. Мен ӧткӱрип турган ӱредӱге сегис бала јӱрӱп јат, олордыҥ ортозында кайлап баштаган уулчактар да бар. Ӱредӱчи болгон адымда, мениҥ алдымда тургузылган тӧс амаду – бу кичинек балдардыҥ јолын ачып, бар-јок билгиримле ӱлежери. Анайда ок кӧп тоолу јайаандык ӱлекерлерде туружадым. Бу ла јуук кӱндерде улу кайчы А. Г. Калкинниҥ «Алтын эргек» деп чӧрчӧгин кайлап, бичидис. Сӱрекей јаан ӱлекердиҥ ижинде кӧп тоолу јарлу кайчылар, кожоҥчылар турушканын айтпаска болбос. Олор — Ногон Шумаров, Алексей Калкин, Мерген Тельденов, Марина Саксаева, Эркей ле Эмиль Теркишевтер, Айдар Саланханов, Николай Секирткишев. Бир сааттыҥ туркунына бу чӧрчӧкти кайладыс. Оныҥ бичидижи Барнаулда профессионал студияда ӧткӧн. Кай чӧрчӧкти соцсетьтер ажыра таап, угар арга бар.
— Кайлап, кожоҥдоп јӱрген кижиниҥ аҥылу ойноткылары бар деп билерим. Слердиҥ бойыгардыҥ узыгар база бар ла болбой…
— Кажы ла кожоҥчыныҥ, кайчыныҥ бойыныҥ ойноткызы бар деп чын айттыгар. Оны усчылар аҥылу јакылтала алканып, чӱмдеп јазап јат. Мен Кош-Агаш аймакта топшуур јазап турган усчы А. В. Енчиновло, Шабалин аймакта Беш-Ӧзӧк јуртта шоор јазап турган усчы А. Чепканаковло јуук колбуда иштейдим. Олордыҥ чӱмдеген, эткен кӱӱлик ойноткылары аҥылу ӱндӱ. Усчылар сениҥ кайлажыҥды угуп, ого келиштире јазап турганын аҥылап айдарга турум. Кандый ла јараш бӱдӱмдӱ ойноткы болор, је оныҥ јажыттары башка-башка. Мен бойымныҥ ойноткыларымды байлап јӱредим: болгон јерге салбас, туура улуска туттурбас.
— База кандый јайаандык иштеригер бар?
— Алдыста турган амадулар кӧп, бӱдӱретен јайаандык иштердиҥ бастыразын тоолоп айдып болбозыҥ. Баштап тарый кичинек балдар ӱренерине керектӱ иштер чӱмдеп чыгарар керек. Бойым белетеп јазаган кӱӱлик ӱзӱктер бар, оны методикалык иш эдип чыгарар керек. Анайда ок, Алексей Тазрановтыҥ «Энейим» деп ӱлгери аайынча кӱӱ чӱмдеп, јаҥы кожоҥ белетеп јадым. «Кӱски салкын» деп клипти белетеп чыгарганыс, алтай ойноткыларла «Ӱкектеги каан кыс» деп кӱӱ аайынча иштенгенис.
— Кычыраачыларга бойыгар керегинде куучындап берзегер?
— Чыккан-ӧскӧн јерим байлу Улаган јурт, сӧӧгим јабак болор. Адам – Гаврил Гаврилович Куюков, энем Балыкчы јурттаҥ Надежда Андреевна Чокова, јытас сӧӧктӱ. Бистиҥ биледе беш бала: 3 уул, 2 кыс, мен эҥ ле јааны. Алтай ойноткылардаҥ башка баянла, фортепианоло, гитарала ойноорго сӱӱйдим. Бош ло ӧй болзо,
тайга-таштыҥ ортозында јӱрерге чырмайадым. Ар-бӱткен меге ийде кожуп, токынадып, ару санаалар берип јат.
— Куучыныгар учун алкыш-быйаным. Јабактардыҥ адын кӧдӱрип, јайаандыктыҥ јолында эмди де кӧп ачылталар болзын деп кӱӱнзейдим.
Јаҥар
(ӱзӱк)
Кан-Алтай, бай Алтай,
Кайлап, байлап јӱрген Кан-Алтай.
Мӧш бӱткен тууларым
Мӧҥкӱлӱ кабайым.
Кай чӧрчӧк, бай чӧрчӧк,
Кайлап, байлап јӱрген кай чӧрчӧк.
Јаҥарлу Алтайым,
Јыргап, ойноп јӱрген албатым.
Јаражай кӧстӧрлӱ кыстарлу,
Јаркынду санаалу уулдарлу.
Алтайын алкаган кыстарлу,
Тӧрӧлин корыган уулдарлу.
Тамырланган аржандар,
Шоркыраган суучактар,
Агарган тууларым —
Агару Алтайым.