Республикан да, аймак та газеттерде алтай албатыныҥ аш-курсагы керегинде бичимелдер кепке базылат. Мен бойымныҥ каргандарымнаҥ кӧргӧнимди-укканымды база айдарга санандым.
Алтайлардыҥ курсак-тамагы аймактар сайын башкаланар. Јурттар да сайын, билелер де сайын башкаланар. Биледе кажы ла кижи курсакты башка тапсынатан эмтир. Темдектезе, адазы ак ӧҥдӱ јармасу талканды тапсынар, энези ымтак ла сары-кӱреҥ талканды сӱӱр, карган энези јармалу сары-кӱреҥ талканды јакшызынар. Озодо мал-аш сойзо озо ло баштап јаан карын оозын кичинектеде кезип, чебер арчып, јунала, ого канды уруп, тоҥурып койор. Кышкыда амтамду болзын деп кӧчӧгӧ, эттӱ кӧчӧгӧ бир суску кан кожотон. Озогы улус курсак-тамагына сӱреен кӧп ӧлӧҥ-чӧп тузаланатан эмтир. Ӱкпек чадыр бар, ондо аарчы-куруды, тазылдар, ӧлӧҥ-чӧп, јиилектер, каттар чеберлелер. Бу ла јуукка јетире чийнебаштыҥ, кадышкынныҥ, белеҥирдиҥ тазылын кӧчӧгӧ кожор јаҥжыгу ундылбаган.
Тазылды кӧчӧгӧ кожуп, кайнадала, тамзыктанар тушта чыгарып койор. Эртенгизинде ойто ло кӧчӧгӧ салар. Онойдо тазылдыҥ јыды, амтамы чыкканча тузаланар. Этке кожуп, тазылды јиир. Тазылды каскан улус кичинек тазылды, јаш саптарды ойто кӧмӱп јат. Он, он беш јылдаҥ олорды јиир кеми ойто орныктырылар деп сӱреен байланып айдып, Алтайды алкап салар. Озодо бу јерде јалама да булап тургузатан. Эмди ол јаҥ чек ундылган.
Јерлик согоно, ускум, батун, сарана, кандык, кӧжнӧ, ат кӧгӧзин, кой кӧгӧзин, ат маҥыр, кой маҥыр, туруйна маҥыр деп ӧлӧҥдӧр лӧ тазылдар болгон. Кандыкты, кӧжнӧни сӱтке кайнадар. Сарана шириктӱ болот, оны балдар кезикте кайнадарга јетпей озолондыра јип койот. Ат кӧгӧзин, кой кӧгӧзин, балтыргандардыҥ бокчыйын јигилеер. Мајалай-айу ӧрӧкӧн база каттарла, бокчыйларла тамзыктанар эмтир. Кӧжнӧни, балтырганныҥ бокчыйын сӱтке кайнадар. Кӧжнӧни отко быжырала, терезинеҥ сыга тудуп, каймакка булгаар.
Кызылкатты, бороҥотты, јыдукат-черниканы, тийиҥкат — брусниканы, кайыҥкатты агаш айакка агаш калбакла балбарып, ӧрӧмӧгӧ булгаар. Ӧрӧмӧ, тунук алтайлардыҥ тӧс курсагы ине. Мӧштиҥ бӱрин чай эдип ичетендер. Белкенчекке, тойго салатан бооросоктыҥ кулурына, теертпекке, ӧтпӧккӧ ылгый сарју кожоло, койу тунук эттире тудар. Сабарларды сарјулап, чымчым сӱртӱп алза, кулур колго јапшынбас. Ылгый сарјуга быжырган боорсок, ӧтпӧк, теертпек, оныҥ јыды, амтамы кандый јакшы… Адам айтсын! Байлардыҥ, бийлердиҥ тамзыгы. Эмдиги улус ылгый сарјуга теертпек, боорсок быжырбай јат. Ылгый сарјуны бӱгӱн ас кӧрӧдис.
Аш-курсак салатан айак-казанды алза, тепши, табак ол — јаан айактар. Тебек — чай ичетен кичинек айак. Озодо улус кайыҥныҥ тозынаҥ, урынаҥ айак-казан эткилейтен. Тос сабатта каймактыҥ, каазы-картаныҥ амтамы јакшы дешкилеер. Озогы улус фабриканыҥ айак-казанына јединип албай, база чучураган ла.
Койдыҥ эдин улайын ла јизе чырайы, эренези ак болор дежер. Уйдыҥ эдинеҥ, сӱдинеҥ эрене — кызыл-марал болор. Јылкы-малдыйынаҥ, кымыстаҥ кӱреҥ болор деп айдыжар. Кезик улус бышкан этти ӱске сугуп, сӱртӱп ийеле танзыктанар. Ол тушта кижи бырчыт, тоҥбос, семирбес, узак јаш јажар деп айдыжар. Ӧнӧтийин эт чечкелейтен тепшилӱ, курч бычакту куурдак куурза, ӧскӧ керекке олорды тузаланбас. Башка айылда јыртыгы јок аптарлу болгон. Ондо койдыҥ эдин јыдыдар, курттадар. Курттар этти јиир, учында бойы-бойын јиир. Арткан јаан куртты кижи јиир деп айдыжар. Мыны бойым кӧрбӧгӧм, јӱк ле јаан улустаҥ уккам.
Озогы улустыҥ ла эмдиги улустыҥ јимеги башка деп 100 јашту Ајий таайым айдатан. Озогы курсак кӧсти курчыдып, кулакты уккурзыдып, тишти там ла агартып, ару апагаш, бек эдер. Кижи тайгада бир де ай аҥдап јӱрзе, бир де соокко тоҥбос. Чӧркӧмӧл тӧӧлӧрлӱ јарымкалап баратан эмтир. Оноҥ сула, арба, буудай, мырчык, кырлык ла ӧскӧ дӧ аш-курсак экелгилейтен. Мал-аажыныҥ, аламалардыҥ бастыра аттары алтайлап адалатан болгон. «Тынду курсакла тамзыктанганыс, чокту эренелӱ (кижиниҥ кебери) болгоныс, узак јаш јажаганыс, Алтайды ла ар-бӱткенди ару ла бӱдӱн-бӱлее тутканыс» — деп, 100 јашту Ајий таайым айдатан. Ӧрӧкӧн ӧркӧниҥ кӱски эдин эм дейтен, ӧркӧ эм ӧлӧҥдӧр јиген деп айдар. Ӧрӧкӧн алтай да аракыны ичпейтен, каҥзалу таҥкыны тартпайтан.
Озогы улус согумга јаан ајару эдер болгон. Кышкыда согум сойылза, канды, этти карга кӧмӱп койзо, олор узак каксыбас. Ондый этти јиген кижи колдоры-буттары, арказы бек болор, карды чарбайбас, эренези сӱреен бек болор дежер. Алтай аш-курсакты јиген улус сӱреен ток јӱрер, семирбес, чыйрак ла чыдамалы кӧп болор деп айдышканы тегин эмес. Бу ла 40-50 јыл мынаҥ кайра обкомдӧӧн, облисполкомдӧӧн јуундажып јӱрген улус чарбак карынду эр улус кӧрдис деп кайкажып туратан.
***
Эмди мен алтай улустыҥ бир кезек чӱм-јаҥдарын эске алып ийеин. Кайыҥныҥ шаҥдазын јалбырак таҥкыга кошсо, јыды сӱреен јараш. Бойлулар кийимдериниҥ ортозына кургак чечек ӧлӧҥ салза, јыды сӱреен јараш болор. Саста ӧлӧҥ бар, оныла чачты улайын јунза чач кара, ээлгир, кӧӧшпӧк болор.
Бу бичимелде айдылганы бастыразы сӱреен ас тоолу экземплярла кепке базылган «От алышкан сӱмерлер» деп бичигимде бар. Бу бичик качан-бирде ак-јарыкка элбеде чыгар деп иженедим. Ондо албатыныҥ ойгор бичимелдери айдылган.