Улаган аймак бистиҥ тергее ичинде аҥылу аймак деп айтсам, байла, јастыра болбос. Албатызы кожоҥчы-бијечи, кокырчы-ойынчы, тили чечен, кӱӱни јалакай. Аймак ичинде јаткан эл-јон нак, бой-бойын јӧмӧжип јӱрер, уур-кӱчтерде болужып турар. Кем кандый јурттаҥ, оныҥ бала-барказы кемдер ончо ло билгилеер, оныҥ угы-тӧзин
канча ӱйеге јетире айдып берер. Бу ончо јаҥжыгу алдынаҥ бери улалып келген. Оны канайып та бузып болбозыҥ. А бир јуртта, бир оромдо јадып, кожо ӧскӧн болзоҥ, тӧрӧгӧн ошкош кару ла јуук улустый болуп каладыҥ. Олордыҥ бирӱзи јерлежим, Михаил Николаевич Тондоев.
60,70,80 јылдарда бистиҥ аймактаҥ офицер болуп черӱчил молјоозын бӱдӱрип тургандар тоолу ла болгон. Олордыҥ тоомјызы эмди де албаты ортодо артканча. Шак ла андый офицер, ончо јӱрӱмин талайла колбогон Михаил Николаевич бойыныҥ салымын јылу эске алынат.
– Талай, матрос, черӱчил служба. Бу мындый јолды Слер канайда талдап алганыгар?
– Бистиҥ јиит тужыс ӧйдӧ офицер болуп служба ӧдӧри јанынаҥ улус ас билер болгон. Мен база андый профессия бар деп билбегем. Школдо ӱредӱни тӱгезип, мен Алтайдагы јуртээлем институтка ӱренерге киргем. Эки јыл ӱренген соҥында, Чодро деп јуртта, ай-кӱӱнниҥ шиҥдеечизи болуп иштегем. Бу ла ок ӧйдӧ мени черӱге ийген. Ол 1968 јыл болгон. Мен Владивосток деп калага черӱчил служба ӧдӱп бардым. Јиит уулдар, ӧктӧм јӱректер кандый эди, бир кӱн бир-эмеш «кӱрежип» ийгенис. Мениҥ командирим мени алдыртала мынайда айтты: «Кандый јолды талдап аларыҥ – ӱредӱ бе, ол эмезе штрафбат па?» Канайдар база, ӱредӱге барган. Онойып, талайдыҥ алдындагы јӱрӱп турган лодкада 25 јыл служба ӧткӧм.
– Моряк-подводник болорго, байла, јилбилӱ болбой?
– Ӱредӱниҥ кийниненҥ јаҥы лодкага команда алып турган болгон. Мен база бичидип алдым. Мени командир эдип тургускан. Ӱредӱде алган билгиримди тузаланып, јиитте болзом, јаҥы ачылталар эдерге бардым. Је текши алар болзо, талайда јилбилӱ неде јок. Ӱч ай талайдыҥ алдында, эбире ончо суу. Аҥылу заданиени бӱдӱрген соҥында, бистерди санаторийге эмденип ийип јат. Оноҥ амыралта.
– Талайчы деген сӧсти уксаҥ кандый јараш «романтика», солун јол-јорыктар, ачылталар. Слердиҥ службада кандый учуралдар истерин артырды.
— Баштапкы јылдар кӱч болгон. Ада-энеҥди сананып јаныксаарыҥ. Је оноҥ ӱрениже бередиҥ. Ишјалы јакшы, амыралта узуун, андый ок узуун походтор. Мениҥ јӱрӱмимде андый 16 јуучыл поход болгон. Јеткерлӱ айалгалар да канча катап болгон. Андый айалгаларда јӱк ле командирлердиҥ ле бӱткӱл команданыҥ тӱрген ле јуунак болгонынаҥ арга болот. Бир катап мындый учурал болгон. Чажма деп бухтада атомный подводный лодкада реактор јарылган. Кӧп тоолу улус божогон. Арткан улус кӧп радиацияга алдырткандар. Олордыҥ тоозында мениҥ кожо служба ӧдӱп турган најыларым база болгон. Бистиҥ команда бу арария-јеткерге алдыркан лодкага болуш јетирер иште турушкан. Оныҥ шылтагында мен база радиацияга алдыркам. Кӧп айлардыҥ туркунына госпитальдарга јадып эмденерге келишкен. Бир катап уйкум аразында мындый тӱш коргом. Ол ло оорып турган ӧйлордӧ, тӱш јеримде меге коорычылдарым келген. Олор меге узак јӱрӱм берип јадыс деп айткандар (каткырат). Бу ок ӧйдӧ мен кенетийин ойгонып келеле, кӧзимди ачып ийгем. Јанымда турган эмчи-врач сӱрекей тыҥ кайкаган. Мен, байла, узак ӧйгӧ сагыш јок болгон болбойым. Онойып эмденеле, мени амыралтага ийгендер. Тӧрӧл јуртыма јанып барала, адамныҥ болужыла мен ойто бутка тургам. Адам мени аржан сууларга апарып, Алтай јеристеҥ алкыш-быйан сурап туратаныс. Кижиниҥ бойыныҥ тӧрӧл јери, ада-энези, ӧорӧӧндӧри болышпаза, кем болужар. Бу ӧй мениҥ јӱрӱмимде эҥ ле кӱч ӧйлӧр болгон. Су-кадыгым ойто кемине кирип, мен ойто служба ӧдӱп баргам.
Михаил Николаевич 1949 1ылда Улаган 1уртта чыккан ла ӧскӧн. Билезинде эки кыс ла беш уул бала болгон. Адазы Николай Александрович Улу јууныҥ туружаачызы, ишмекчи јолында јол јазаар хозяйстводо иштеген. Энези Мария Кирилловна Эл банкта бухгалтер болуп иштеген. Бу эки карганак сӱрекей кӱндӱзек улус болгон. Улу јеҥӱниҥ байрам кӱнинде айылдап кирзеҥ јуу ӧйинде болгон учуралдарды эске алынып куучындаар.
– Бойыгардын билегер керегинде куучындап берзегер.
Школдо ӱренип турган ӧйлӧрдӧ мен јӱзӱн-јӱӱр кружокторго јӱрерге сӱӱйтем. Бокс, гимнастика, јеҥил атлетика, футбол. Эмди мениҥ баркыларым андый, ончозы спорт ло тазыктырынгылайт. Мениҥ адамныҥ сӧзи бистерге, балдарына, 1асак болгон. Адам нени айдар, ондый ла болор керек. Бир катап амыралта-отпускага келеримде адам «кижи ал» -деп, айткан. Мен адамныҥ сӧзинеҥ туура барбай кижи алып, айыл-јурт тӧзӧгӧм. Мениҥ ӱй кижим Оҥдой аймактаҥ, бойы ӱредӱчи кижи. Бис эку ӱч бала азырап, чыдадып салдыс. Мениҥ ӱйим, балдарым меге алтыннаҥ баалу. Мен бойымды ырысту кижи деп бодоп јадым.
Михаил Николаевич јетен јашты алтап ийди. Сӱӱген ада, тайдак, улдак. Тургуза ӧйдӧ Горно-Алтайск калада јадат. Ӱйи Анна Николаевнала кожо баркыларын кӧрӧт. Јуучыл моряк, отставкадагы мичман. Учы-тӱби кӧринбес талайга кӱӱнин салган, талайдыҥ олјозына алдыркан офицер. Јуучыл службаныҥ ветераны, ветеран-подводник, Россия Федерацияныҥ талайдагы аҥылу подразделениезиниҥ ветераны, талайдагы соок (холодный) јууныҥ ветераны, 16 ыраак јуучыл походтордо турушкан, Вьетнамда ӧткӧн јуучыл керек-јарактарда јуучыл талайчы-туружаачы подразделениениҥ ветераны, ветеран-интернационалист, иштиҥ ветераны ла Алтай Республиканыҥ кӱндӱлӱ кижизи. Бу ончо кайралдар М.Н.Тондоев керегинде бойлоры ла айдып салат. Адакыда. Михаил Николаевичке эҥ ле озо бек, бек су-кадык кӱӱнзейдим. Бала-барказыныҥ коручылы болуп јӱрзин деп кӱӱнзейдим. Јерлештеригер Слерди јаантайын тооп, Слерле оморкоп јӱредилер.