Ороондо ло тергеебисте санитарно-эпидемиялык кӱч айалга тура берди. Эҥ ле баалузы кижиниҥ су-кадыгы, јӱрӱми деп база катап чокым оҥдоп, јип турган курсагыска, кажы ла кӱн эдип турган ижиске јаан ајару эдип баштадыс.
Covid-19 деп каршулу оору бастыра улустыҥ јӱрӱмин ӱренишкен кеминеҥ «силке» тартып, чочыдулу айалгаларга экелди. Эмчилердиҥ јетиргениле болзо, кижиниҥ эди-каныныҥ коруланар кеминеҥ, иммунитединеҥ, бастыразы эмди камаанду. Иммунитеди тыҥ кижи ооруларды јеҥил ӧдӱп чыгар, уйан имунитеттӱ кижиге оорула тартыжарга кӱчке келижер. Бу мындый кӱч санитарно-эпидемиялык айалгада кижиниҥ јип турган курсагынаҥ база кӧбизи камаанду деп эмчилер темдектейт.
Калганчы ӧйдӧ алтай албатыныҥ јажына белетеп, азыранып јӱрген аш-курсагы су-кадыкка сӱреен тузалу болгонын кӧп угарга келижет. Ӧткӧн тӱӱкини эске алзабыс, кандый да каршулу оорулу, торо, тӱбектӱ јылдарда алтай улус ол ло чеген-быштагын, аарчы-курудын, јарма-кӧчӧзин белетеп, азыранып, бастыра шыраларды ӧдӱп келген. Бӱгӱнги кӱнде алтай аш-курсактыҥ су-кадыкка тузазын медициналык билимдер ажыра чокымдап јартап койгонын эске алып ийер керек.
Алтай аш-курсактыҥ су-кадыкка тузазы керегинде озоодоҥ бейин айдылып келген. Бистиҥ јаана-таадаларыс албатыбыстыҥ аш-курсагыла колболу јаҥжыгуларды бӱгӱнги кӱнге јетире тӧкпӧй-чачпай чеберлеп экелгени недеҥ де баалу.
Јаандарыстыҥ энчизин оноҥ ары улалтып, куруттыҥ, талканныҥ, чегенниҥ су-кадыкка тузазы керегинде суракты билим кеминде тургузып, шиҥжӱлӱ ижин алтай албатызына учурлаган кижи — Лидия Чаҥкышевна Букачакова.
Лидия Чаҥкышевнаныҥ ады-чуузы Алтай Республикада јакшы таныш. Ол бойы эт ле сӱт промышленнстьтыҥ Москвадагы институдын божоткон ло тергеебистиҥ аш-курсак аайынча предприятиелеринде узак ӧйлӧргӧ иштеген. Кийнинде јылдарда Лидия Чаҥкышевна партияныҥ да ижинде, экономиканыҥ министерствозында да база иштеген. Ӧзӱмниҥ јолына чыккан тергеебистиҥ једимдеринде бу кижиниҥ ӱлӱӱзи база бар. Ижиниҥ тӧс ууламјызы аш-курсак болгон алтай эпшиниҥ санаазы ла амадузы алтай албатыныҥ сӱреен амтамду ла ток, озоодоҥ бейин чеберлелип келген байлу аш-курсагын билимге тайанып шиҥдееери болгон. Госстандартка келижип турзын деп билимдик некелтелерди корып алар керек дегени оны јаантайын санааркаткан. Оныҥ учун, јӱрӱм келижерде, Лидия Чаҥкышевна бастыра билим иштерин јууп алып, Санкт-Петербургтагы национальный билим Университетке једип барган ла алтай аш-курсакты шиҥдеер ижин баштаган. Билимчи элдеҥ ле озо алтай албатыныҥ јажына ла белетеп-ичип јӱрген чегеннеҥ баштаган.
«Азыраган малыныҥ ачыткан сӱдинеҥ јаҥжыккан аш-курсакты кӧп албатылар белетейт: башкирлер, татарлар, казахтар, моҥголдор, кыргызтар… Кажы ла албаты бойыныҥ эп-аргазын, јаҥдап келген јаҥжыгуларын тузаланат. Бистиҥ чеген деп суузынысты билим аайынча кем де шиҥдеп кӧрбӧгӧн. Чеген ич-карын јакшы иштеерине јӧмӧлтӧлӱ, ӧкпӧниҥ ооруларына болушту болгонын, этке-канга каршулу бактерияларды јаба басканын шиҥжӱӱлер кӧргӱскен. Темдектезе, чеген чемет ооруныҥ, золотистый стафилакокктыҥ, јерде-сууда бар листериялар, тегин бактериялардыҥ, кишечный палочканыҥ ӧзӱмин јаба базат. Онызын ӧткӱрилген шиҥжӱӱлер керелеген. Алтай албатыныҥ сӱӱген бу суузыны кижиниҥ эди-каны јакшы иштеерине, ооруларга чыдамкай болорына керектӱ аминокислоталарла, витаминдерле бай болгоны јарталган» — деп Лидия Чаҥкышевна куучындаган.
Билимчи чегенди шиҥдеп, 2017 јылдыҥ јазында Информационный технологиялардыҥ, механиканыҥ ла оптиканыҥ билим-шиҥжӱӱ ӧткӱрген Санкт-Петербургтагы национальный университединде (ИТМО) билим ижин једимдӱ корулап, технический билимдердиҥ кандидады атла деп адаткан. Чегенге учурлалган шиҥжӱлӱ билим ижи аайынча диссертацияны корулап алганы бу алтай аш-курсакты элбеде, прромышленный кеминде, чыгарып-белетеерге аргалар ачылган.
Чегенниҥ кийнинде арткан да алтай аш-курсакты мынайда ок шиҥдеп, окылу ТУ аайынча корып алар деп амаду билимчиниҥ алдында канай турбайтан? Курутты, аарчыны, талканды, быштакты билим аайынча шиҥдеер ишти баштаарга ла ӧткӱрерге Лидия Чаҥкышевнага Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозы болужын јетирген. Каруулу ла албатыга керектӱ ижин билимчи профессионал кеминде бӱдӱрип, ӧрӧ адалган алтай аш-курсакка ТУ-ны окылу корып алган. Айдарда, алтай албатыныҥ јажына азырап јӱрген ак малыныҥ сӱдинеҥ белетелип турган байлу-чуулу аш-курсагыс — чеген, курут, быштак, аарчы, талкан, чарак, јарма, боорсок, чок-чок — эмди билимдик шиҥжӱӱлерди ӧдӱп, госстандарттыҥ бастыра некелтелерине келижип турган деп документ-чаазындарлу болуп калган. Эмди алтай аш-курсакла иштеп турган ээлемчилер бойыныҥ продукция-курсагын элбек садуга чыгарар аргазы бар.
2019 јылда Алтай Республиканыҥ су-кадык аайынча министерствозы тергеениҥ улузыныҥ су-кадыгын шиҥдеп, кандый оорулар кӧп болгонын, кандый улус бу ооруларга тыҥ алдыртып турганын кӧрӱп, статистика аайынча тӱп-шӱӱлтелер эткен. Мында албатыныҥ тӱӱкилик менталитеди, озоодоҥ бейин јаҥдап келген јаҥжыгулары база ајаруга алынган. Бу иште Лидия Чаҥкышевнаныҥ алтай аш-курсакты шиҥдегениниҥ уч-турултазы јаан болужын јетирген. 2020 јылда пандемияныҥ ӧйинде бу тӱп-шӱӱлтелер албатыга чикезинеҥ керектӱ болуп калды.
Эмди оору кӧптӧп турарда, эм-тусла кожо кандый аш-курсак јиир, эди-каныныҥ коруланар эп-аргаларын (имунитет) канайда тыҥыдар деп сурактарга карууларды бастыразы јуугы улус бедиреп јат. Бу айалгада јартамал берип, албатыныҥ бойыныҥ «генетикалык санаазында» арткан јетирӱлер чактар да ажыра јоголбос деп эмчилер темдектегилейт. Албатылар ӧс аш-курсагын муҥдар тоолу јылдардыҥ туркунына бойында бар болгон сырье-курсагынаҥ тӧзӧгӧн. Айдарда, ол ӧйдӧ, бӱгӱнги кӱндеги чылап ӧскӧ талалардыҥ курсагыла кожымактыш ла колбожыш болбогон, «химия» јок болгон. Ару ла су-кадык аш-курсак керегинде «санаа» ДНК кеминде канда артып калган деп эмчилер айдыжат. Јебрен ӧйдӧ алтай улус канайда азыранганы, нени јигени кажы ла алтай кижиниҥ канында салынып калган деп. Бӱгӱнгидий кӱч айалгада албатыныҥ су-кадыгына бойыныҥ тӧс аш-курсагы сӱреен болушту болор деп эмчилер чокым темдектегилейт!
Эмди алтай аш-курсактыҥ тузалу болгонын ајаарып ийели. Чеген кижиниҥ ажанар кӱӱнин бийиктедет, карынныҥ оозыныҥ ооруларын, ӧкпӧниҥ ооруларын (туберкулезты, пневманияны, бронхитти) эмдеерине болужат. Чегенниҥ су-кадыкка болушту болгоны белокторло, ӱстерле (жиры), углеводторло, витаминдерле, минеральный тустарла, база бир јанынаҥ молочный кислотала, углекислоталарла бай болгоныла тӧзӧлгӧлӧнгӧн. Чегенниҥ пробиотический статузы (10* КОЕ/гр, бир грамм чегенде кижиниҥ су-кадыгына керектӱ 100 миллион (!) микроорганизмдер бар) бастыра некелтелерге келижип јат (лактобациллалардыҥ кеми). Бу суузында бар болгон аминокислоталардыҥ ла витаминдердиҥ кеми, онойдо ок билогиялык баа-чуузы кижиниҥ су-кадыгына сӱреен јарамыкту. Анчада ла коомой экологиялык ла оору-јоболду айалгаларда чегенниҥ тузазы јаан.
Талкан — алтай албатыныҥ база бир сӱӱген курсагы. Талканда белоктор, клетчатка, фосфор, магний, кальций, В группаныҥ витаминдери толо. Бу микроэлементтер атеросклерозты, диабетти, ишемияны, јӱректиҥ ооруларын јоголторго болужып јат. Јаантайын талкан јигени эт-канды шлактардаҥ айрыырга, «обменный процесстерди» оҥдолторго болужып јат. Чокымдап айтса, макроэлементтердеҥ талканда калийдиҥ кеми
— 543 мг/100 гр, кремний — 1000 мг/100 гр, фосфор — 353 мг/гр, магний — 153 мг/гр. Микролэлементтердеҥ — железо — 10030 мкг/100 гр, марганец — 2460, цинк — 2710. Онойдо ок талканда зерновой культураларда ас учурап турган титан — 141,7 мгг/100 гр, селен — 22,1, олово — 7,2 бар.
Курут — аҥылу аш-курсак. Курутта, шиҥдегениле болзо, молочный белоктор, углеводтор, ферменттер, микроэлементтер, В группаныҥ витаминдери толо. Кальцийдиҥ кеми курутта сӱреен јаан эмтир. Айдарда, курутты јаантайын јигени кижиниҥ сӧӧк-тайагына, костная ткань дегенине, тиштердиҥ ӧзӱмине ле су-кадыгына, јӱректиҥ ижине сӱреен болушту. Эт-канныҥ коруланар кемин курут база тыҥыдып јат. Курутта С группаныҥ витаминдери база бар. Бу витаминдер кижиниҥ сӧӧктӧриниҥ, эт-канныҥ клеткаларыныҥ, тамырларыныҥ ойто такып орныктырыларыныҥ ижинде сӱреен баалу. Курут онойдо ок вирусный ла бактериальный инфекцияларга удура јаан болушту.
Бу айдылганы Лидия Чаҥкышевна Букачакованыҥ шиҥдеп ӧткӱрген јаан ижиниҥ уч-турултазы. Бӱгӱнги кӱнде билимчи-микробиолог, инженер-технолог, технический билимдердиҥ кандидады Алтай Республиканыҥ су-кадык аайынча министерствозыла јуук колбуда иштейт. Алтай улустыҥ су-кадыгына бу кӱч ӧйдӧ тӧрӧл алтай аш-курсагы сӱреен тузалу болоры ло јаан болужын јетирерин база катап темдектейт.
