Алтай Республиканыҥ Олимпий Совединиҥ президентти Александр Тöлöсов кандык айдыҥ учында Моҥол jеринде болуп, спорттыҥ олимпий ле национал бÿдÿмдерин öскÿрерине ле тÿÿки-культуралык колбулар тударына ууламjылалган иштер ӧткӱрери аайынча бир канча jöптöжÿлер тургускан. Бӱгӱнги эрмек-куучыныс ол jол-jорыктыҥ турулталары керегинде ӧдӧт.
– Александр Егорович, солун jорык, jилбилӱ туштажулар болгоны кыска jетирӱлердеҥ ле сезилет. Оныҥ учун Моҥол jеринде ӧткӱрген иш-тош керегинде эмеш элбеде куучындап берген болзогор? Тушташкан улустыҥ тоозында jаҥыс ла jондык ишчилер эмес, а эл jаҥныҥ сайыттары болгондоры солун, темдектезе, аймактыҥ губернаторы департаменттериниҥ jаандарыла кожо?
– Бу jол-jорык бир кӱнниҥ ижи эмези jарт, ого бис узак белетенгенис деп айдарга jараар. Моҥол jеринде мынаҥ озо мен эки-ӱч катап болгом. Национал олимпий комитеттиҥ ишчилериле ол туштарда jолугышканыс. Туштажар керек, ӧмӧ-jӧмӧ иштеери аайынча эрмектежер керек деген баштаҥкай ол ӧйлӧрдӧ моҥолдордоҥ эдилген. Jе сакыбаган jанынаҥ COVID-19 башталып, колбулар кезек ӧйгӧ ӱзӱлген. Экинчизинде, Олимпий Советтиҥ Кош-Агаш аймактагы турчызы Моҥолдыҥ бисле кыйулажып турган аймактарыныҥ ла Эре-Чуйдыҥ спортчылары маргаандажарын быжу тӧзӧп алган болгон. Пандемияныҥ кийнинде бой-бойлорысты маргаандарга кычырар ууламjыда эҥ jаан турнир былтыр кӱчӱрген айда Улалуда волейболло ӧткӱрилди. Олимпий Советтиҥ Кубогы учун марганда бистеҥ педагогикалык ла медициналык колледжтердиҥ, Горно-Алтайсктагы ДЮСШ-ныҥ ла 3 таҥмалу школ-гимназияныҥ командалары ла Гоби-Алтай аймактыҥ медицина университединиҥ волейболчылары турушкандар. Кызу тартыжуларда jеҥӱни айылчыларыс алган эди.
Моҥолдор чÿм-чам jок албаты, бийлерин де, байларын да, госслужбада да, jондык иштерде де иштеген улузын кöрзöҥ, олордыҥ ортозында сайыркаган, бийиркеген, байыркаган кижи jок. Темдектезе, Байан-Ӱлгий аймактыҥ губернаторы Зангар спорт ло культура аайынча департаменттериниҥ jаандарыла бисти эҥирдиҥ 20 саадына jетире сакып алган. «Очередь jаан учун таможняда эмеш турарга келишти jаманысты таштагар» деген сурагыска, «кем jок, jолдо не ле болуп jат» деп каруу болды. Экинчизинде, моҥолдор наjылык колбулар jÿк ле эл jаҥдар ортодо эмес, а тегин jон, кара албаты ортодо база öтсин деп кÿÿнзегилейт. Олордыҥ ороонында ондый политика тем алынган. Моҥолдыҥ национал олимпий комитетединиҥ вице-президентти Наранбаатырла туштажу амыраар кÿнде, чокымдап айтса, субботто болгон. Ол база тöрт-беш ишчилериле, ол тоодо тилмешчизиле бисти офисинде jылу уткып, ижи-тожыла таныштырган, сÿреен чÿмдÿ jазалган олимпий музейин кöргÿскен. Бруней jаар командировка барып jаткам, эртен jолугып болбозыс деп айдынган. Гольфтыҥ тегин улус ойноор эттире jазалган бÿдÿмин öскÿрерине, элбедерине jаан иш öткÿрип турган кижи эмтир. Бис гольфты бай улустыҥ спортты деп темигип калганыс, jопондор ло моҥолдор оны текши jон ойнозын деп албадангылайт.
– Слердиҥ тургускан jöптöжÿлерде jаҥыс ла спорт ло олимпий кыймыгу эмес, а тÿÿки-культуралык колбулар керегинде база айдылат. Ол jанынаҥ элбеде айдып берзегер?
– Мында эрмек-куучын албатылардыҥ байрамдары керегинде öткöн, темдектезе, бисте – Эл Ойын, олордо – Наадым. Бу байралдарда кÿреш, ок-jаа ла ат jарыш аайынча, öскö сöслö айтса, спорттыҥ национал бÿдÿмдери аайынча jаан маргаандар öдöт. Бу бой-бойыстаҥ ченемел алыжарга сÿреен jаан арга болуп jат. Экинчизинде, бис, ук-тукумыс бирлик ле мал азыраган албатылар. Оныҥ учун бистиҥ культурабыс jуук. Jаҥы Jылды да уткуурын алзабыс, олордо – Цаган Сар, бисте – Чагаа байрам, бир ле öйдö, бир ле чÿм-jаҥла öдöт. Оныҥ учун мындый jаан байрамдарыска jаҥыс ла спортчыларысты эмес, а кожоҥчыларысты ла биjечилеристи, кайчыларысты ла jаҥарчыларысты кычырыжары jаан учурлу иш, керек болуп jат.
– Александр Егорович, ук-тукумыс бирлик ле мал азыраган албатылар деп айтканыгарды эмеш jартап ийген болзогор?
– Азияда кундар, хундар, Европада гундар деп адалган албаты тÿрк, моҥол ло тунгус-маньчжур калыктардаҥ турганы элбеде jарлу. Олор мал туткан кöчкÿндер болгон. Бÿгÿнги бисти ле моҥолдорды алзабыс, эмдиге мал кабырып jадыс, оныҥ учун иштеген ижис те, тудунган-кабынганыс та, jиген аш-курсагыс та jаҥыс. Кылык-jаҥыла бÿгÿнги монолдор ло алтайлар база тÿҥей. Башкаланган неме – тил, jе ол öйдö бÿгÿнги алтай ла моҥол тилдерде угулыжы ла да, учурыла да тÿҥей сöстöр ас эмес. Тазылы jаҥыс, jе эмеш солунып калган сöстöр оноҥ кöп. Темдектезе, «река» деген орус сöс бисте «суу» болзо, моҥолдордо – «уус». Тÿÿки jанынаҥ алзабыс, бистиҥ ада-öбöкöлöриске 1206 – 1368 jылдарда Моҥол империяда, 1635 – 1755 jылдарда Ойрот (Соҥкар) каандыкта jуртаарга келишкен,
– Ачык-jарык куучынаар учун jаан быйан! Амадаганыгар бÿтсин, Моҥол ло Алтай Республика ортодо спорттыҥ национал бÿдÿмдерин öскÿрерине ле тÿÿки-культуралык колбулар тударына баштап алган ижигер öмö-jöмö лö эптÿ-jöптÿ öткÿрилзин!
– Слерге быйан! Бу jол-jорыкты белетееринде ле öткÿреринде jаан камаанын jетирген Олимпий Советтиҥ Кош-Агаш аймактагы турчызына Jалтанбас Керексибесовко ло тискинчибис ле тилмешчибис болгон Ерболатка jаан быйаным jетиредим. Олордыҥ талдама ижи эмес болзо, jол-jорык ла jöптöжÿлер тузалу ла турулталу öдöри алаҥзылу.
