Светлана Шатровна Катынова — Алтайыстыҥ јарлу эпшизи, билимчи-литературавед. Јирме јылга јуук коммерциялык эмес тӧс јерди башкарып, кӧп ӱлекер-проекттерле иштейт. Тургуза ӧйдӧ, бу эпшиниҥ баштаҥкайыла кӧп солун ууламјылу иштер јӱрӱмде эрчимдӱ бӱткенин темдектеер керек. Ол Алтайы, калыгы, чӱм-јаҥдары, келер ӧй ле ич-бойындагы культура керегинде јаантайын сананып, бу јанынаҥ кӧп иштеп ле бедирениште јӱрет. Бӱгӱн Светлана Шатровнаныҥ јилбилӱ проект-иштери, келер ӧйдӧги амадулары керегинде бис ортодо ӧткӧн куучын-эрмегисле таныштырып турубыс.
— Светлана Шатровна, Слер једимдӱ кӧп ӱлекерлердиҥ бӱдӱреечи-авторы, баштапкы једимдӱ ӱлекерлер керегинде эске алынып ийектер…
— Мен башкарган «Культура ла тӱӱкилик, музей иштиҥ тӧс јери» калганчы беш јылдыҥ туркунына калык культуралык ууламјы аайынча эрчимдӱ иштеп туру. Бойым да бу калганчы јылдарда јилбилӱ јолго чыктым. Калыктыҥ алкыш, ӱредӱлӱ, укаа, модор сӧстӧриле, кеп-куучындарла, чӧрчӧктӧрлӧ иштейдим. Олор ажыра јаан ӱлекер иштер база кӧндӱккен. Учурлу ижистиҥ бирӱзи — «Туу-Кайа кырдыҥ мифопоэзиязы» деп адалган эди. Улустыҥ куучындарына, кеп-куучындарга тайанып, Туу-Кайа кыр керегинде кеп-куучын бичигенис. Бу кеп-куучынды автор јазаган литературалык жанр болор. Мындый јаан ууламјылу ишти, бистиҥ тӧс јерде, филология билимдердиҥ докторы Тамара Михайловна Садалова апарып јат. Ол јаҥыс ла билимчи эмес, анайда ок, бичиичи-поэт кижи болор. Бистиҥ ижисте јаантайын ла јииттер база эрчимдӱ туружат. Ол тоодо јурукчылар, кожоҥчылар, артисттер. Туу-Кайа керегинде бичикти јайалталу Айсулу Семендеева кееркедип јазаган. Сӱрекей јилбилӱ, кемге де тӱҥей эмес иш болды. Кажы ла ӱлекер бой-бойынаҥ аҥылу. Ӧзӧгинде — бойыстыҥ кӧрӱмис, санаа-кӱӱнис, ӧбӧкӧлӧристиҥ айдып салган укаазы, ойгор сӧзи. Олорды ончозын бириктирип, јаҥыдаҥ ойгортып, јаҥы кӧрӱм берип јадыс. Мифопоэзия дегени – ол бар байлыкты кӧндӱктирип, эмезе ӧскӧртип, јарандырып, бӱгӱнги кӱнге келиштире јазаганы болор. Туу-Кайа керегинде ижис бу јанынаҥ бедиреништердиҥ баштапкы кереечизи болуп јат.
Оноҥ ары — «Ирбис. Прыжок над вечностью» деген бичикти белетеп, чыгардыс. Ирбис — Алтайыстыҥ байлу аҥдарыныҥ бирӱзи. Анайда ла ок кеп-куучындарга тайанып, бар материалдарды јууп, бу бичикти белетеп, чыгарганыс. Ондо база ла јаҥы ӧйдиҥ мифопоэзия тӧзӧлгӧн: «Ирбис. Теҥериниҥ кайра бурылбаган јуучылы». Бичиктерде салынган материалдар тургуза ӧйгӧ келиштире јазалганын аҥылап темдектейин. Текши улуска, оноҥ балдарга кычырарга, айдылган учурын оҥдоорго јеҥил болзын деген амадула. Мифопоэзияныҥ ичинде салынган кажы ла сӱр-кебер бойы алдынаҥ бӱдӱн телекей, ӧйлӧ каталыжып, ӧдӱжип калган. Айдарда, олордыҥ учурын аҥылап, кайдаҥ келген, кандый чактардаҥ, айса болзо, эмдиги ӧйдиҥ јаҥы кебери бе деп билерге арга берип јадыс.
Је кандый да болзо, санааларым јаантайын мындый шӱӱлтеге экелет. Алтай албаты кӧп чактар ӧткӧн сӱрекей байлык энчилӱ, байлык кӧгӱс энчилӱ. Кажы ла чак бойыныҥ кирелтезин эткен. Айдарда, бис те, 21-чи чактыҥ улузы, јаҥыдаҥ нени тӧзӧп, бу байлыкты јарандырар, элбедер, тазыл-тамырын тыҥыдар кандый аргалар бар — деп. Бӱгӱнги отурган бала-баркабыска нени берерис, келетен ӧйлӧргӧ нени артыргызарыс – деп. Оныҥ учун јаантайын кожо иштеген нӧкӧрлӧримле бис бедирениште, ачылталардыҥ јолында.
— Бойыныҥ ӧйинде Пазырыктыҥ корумдарынаҥ табылган јадаганды орныктырарыла колбулу Слердиҥ јаан ӱлекер ижеер кӧп улуска сӱрекей солун болгон эди…Ол керегинде куучындап берзеер?
— Ол ӱлекер «Реконструкция древней музыки и музыкального инструментария скифская «арфа» деп адалган. Мында кӧп бедиреништер де, табынтылар да болгон. Ойноткылардаҥ башка, бу ӱлекер ажыра бис Пазырыктыҥ культуразына учурлай электрон бичик тургусканыс (Э.М. Кокпоева белетеген). Т.М. Садалова јадаганныҥ јолына учурлай «О чем молчит дьадаган?» деп кеп-куучын јазаган. Мындый ок атту, кумактаҥ мультфильм јуралган (јурукчы С.Н. Кокосова). Анайып, ундылып барааткан јебрен байлыгысты ойто кайра јандырганыс. Проектле иштеп тура, јадаган биске тирӱ деп сезилген. Оныҥ учун оны ӱндендирип, ол эмдиги ӧйдиҥ улузына нени айдарга сананганын, оныҥ санаазын јӱрегиске јуук алынып, эл-јон ортодо элбеде таркатканыс. Јадаганды Алтайына јандырганы, орныктырганы керегинде јетирӱни соцсетьтер ажыра јарлап ийеристе, бир ле уунда 2 муҥга јуук улус јилбиркеп кӧргӧн эмтир. Бӱгӱнги кӱнде кӧргӧн улустыҥ тоозы алты муҥга јетти. Айдарда, бу јилбилӱ ле сӱрекей керектӱ иш деп оҥдоп турус.
— Бӱгӱн кандый иштер бӱдӱрӱп, кандый солун ӱлекерлер аайынча иштеп турганыгарла ӱлежип ийзегер?
— Солун иштер бар ла. Калганчы ӧйлӧрдӧ менде кай чӧрчӧктӧргӧ, оныҥ сӱр-кеберлерине јаан јилбӱ боло берди. Билимчилер кай чӧрчӧктӧрди шиҥдеп, олорды белетеп, кепке базып, чыгарып јадылар. Је олорды јиит ӱйе, бистиҥ ӧйдӧги чылап, тыҥ јилбиркеп, кычырбайдылар. Анда-мында јилбиркегендери бар эмей. Је текши алза, «Алтай баатырларды» кычырарына јилбӱ астады. Јииттердиҥ јилбӱзин кӧндӱктирерге ӧскӧ иштер ӧткӱрер керек, бӱгӱнги некелтелерле, культураныҥ ӧскӧ коолдорыла колбулу. Кай чӧрчӧктӧрдӧги эҥ ле јилбилӱ сӱр-кебер — ол баатыр бойы. Кезик чӧрчӧктӧрдӧ, баатырдыҥ бир бӱдӱми болуп турган, Тастаракай деп сӱр-кебер бар. Бу сӱрекей учурлу кебер. Бир канча ӧйгӧ кубулган баатыр ӧштӱлериниҥ јерине барат. Угатанын угып, кӧрӧтӧнин кӧрӱп, билетенин билип, оноҥ ары сананган ла амадаган керектерин бӱдӱрет. Јӱрӱмде ончоло неме теҥ-тай: ак ла кара, тӧгӱн ле чын, јаман ла јакшы. Тастаракай мыны ончозын булгап, бисти тереҥжиде санандырып, айладып, шӱӱп јӱрерине ӱредет. Бӱгӱнги јииттеристи кай чӧрчӧктӧрдӧги кандый сӱр-кеберле јилбиркедер арга бар? Бедиренип, сананып турала, Тастаракайдыҥ сӱр-кеберине токтодым. Бир јанынаҥ ол сӱрекей экпиндӱ кебер. Тили чечен, ол шоодып та, ыйладып та, каткыртып та, тӧгӱндеп те ийер аргалу. Је ӧзӧгинде – ол баатыр, бийик санаалу, агару јӱрӱмдӱ. Тастаракайдыҥ тыш-бӱдӱми уйан, минген ады да арга јок. Је балдарды Тастаракайдыҥ тыш-бӱдӱми карын да сӱреен јилбиркедет.
«А ол кем ондый?» — деп, улайын ла сурагылаар. «А ол кем болгонын, слер чӧрчӧктӧҥ кычырар, оныла јууктада таныжар» — деп, каруузын јандырадым.
Кай чӧрчӧктӧрди балдар тӱгезе кычырбазы учун, Тӧс јерде иштеп турган улусла, ол тоодо Тамара Садаловала јӧптӧжӱге келгенис. Тастаракайды ойгор кижи эдип, оныҥ адынаҥ, јӱрӱмдеги кӧп сурактардыҥ аайы-бажына чыгарга, ол сурактарга каруулар берерге јаҥы жанр тӧзӧӧр керек деп. Орустап айткажын, литературалык притчалар бичиир керек. Тастаракайдыҥ айтканы — баатырдыҥ ӧзӧгинде алып јӱрген ал-санаазы, јӱткӱгени, амадаганы, эткен јаан учурлу керектери. Кажы ла притчада бойыныҥ сурагы ла ууламјыланган коолы болор. Улус бойлорыныҥ јилбиркеген сурактарына карууны оноҥ кычырып, билип алар аргалу.
— Је Светлана Шатровна, Тастаракайдыҥ сӱр-кебери эл-јон ортодо элбеде таркай берди, анчада ла кӧрӱ-конкурстарда кӧргӱзип турган сӱр-кебериниҥ учуры чек тӱжип бараатканы керегинде кӧп улус јаратпай айдыжат.
— Ол аайынча культураныҥ ишчилериле де, билимчилерле де куучын-кумый ӧткӱргенис. Кӧп улустыҥ темдектегениле, мындый кӧрӱлер ажыра Тастаракайдыҥ кокурчызын, чечен тилин тузаланарга амадагандар. Чын, Эл Ойындардагы ондый кӧрӱ-маргаандарда бис нени кӧрӱп јадыс? Кезик учуралдарда ол мындый балыр кемине тӱжип калары деп кем де сананбаган. Оныла колбой кандый да кирлӱ, јаман кокурлар чыгып баштады. Кӧп сабазында, эпшилер та кандый да саҥ башка сӱр-кеберлер ойноп, ол ажыра эзирик, шал-мал, кӧзи кӧк, аракычы, јаман сӧстӧр айдып турган, балыр бӱдӱмдӱ улусты кӧргӱзедилер. Ары-бери јалбыраган, ары-бери чачылган. Мен кезикте онызын чыдажып, кӧрӱп албайдым. Анайып, Тастаракайдыҥ сӱр-кебери араайынаҥ кандый да јабыс кокур кемине кӧчӱп, тӧгӱнчи, јаҥжыгуларды бузып турган трикстер-кеберге тӱже берет. Билимчи Аркадий Конуновтыҥ кокыр ажыра айткан сӧстӧри чек ундылбас: «Бис эр улузысты Тастаракай эделе, ойто кайра баатыр кебине кийдирбегенис». Оныҥ учун Тастаракайдыҥ чындык сӱр-кеберин ойто кайра јандырар деген ижис ол болор. Тастаракай — ол тегин кижи эмес. Ол меге тӱш јеримде эзин болуп, кубулып та, каткырып та келет. Кижини ченеп те турар. Ого учурлай кӧп иштер, ӱлекерлер белетегем. Је кажы ла катап оноҥ кезедӱ алып јадым.
— Байла, оныла колбулу иш тегиндӱ эмес болор бо?
— «Чудеса Тастаракая» деп ӱлекер јазайла, президенттиҥ грантында турушканыс. Проектиҥ учуры мындый болгон: притчалар бичиир, олорды бичик эдип чыгарар, оноҥ кумакла (песочный анимацияла) кинолор јураар. Анайып, 72 баллды ойноп алганыс. Ол угузу-заявка ӧткӧдий балл. Је проект конкурсты ӧтпӧди. Оноҥ тӱженип јатсам, Тастаракай ӧрӧкӧн ойто ло келди. Кандый да тунгак каткылу. «Меге ойын керек!!!» — деп, айтканы санаама артып калды. Эртен тура ойгонып келеле, акыр, бу менеҥ кандый ойын сурап турган деп кайкап санандым. Оноҥ ло селт эдип, санаам јарыды — ого јаан кӧрӱ-ойын керек туру не! А мен дезе оны кандый да ӱлекерге кийдиреле, орустап айткажын, рамкалап-чедендеп турган эмтирим. Сананып турала, притчаларды театрлардыҥ сценаларына ойноор арга тӧзӧӧр керек деп билдим. Ойын ажыра оныҥ сӱр-кеберин јымжада чыгарар арга бар. Ол керегинде јаантайын ла сананып, шӱӱп јӱредим.
— Батаазын, кандый саҥ башка, кажы ла иш, ӱлекер ээленип калгандый, сӱрекей јаан учур некеп тургандый…
— Эйе, кажы ла ишке коркышту кӧп санаа-кӱӱн, ийде-энергия керек болуп јат. Кажы ла ууламјыны бир де кӱн эмес, јылдар сайын сананып, ээлгеп, келишитирип јадыҥ. Ол ло «Пазырыктыҥ јадаганы» деген ууламјылу ишле тӧрт јылдыҥ туркунына иштедим. Арткандарына да кӧп ӧй барды. Санаа-ийде келген де болзо, је јӱрӱмде ол ондый ла тӱрген бӱтпей јат. Оны канча тӱндер сайын сананарыҥ, айдынарыҥ, шӱӱриҥ, куучындар ӧткӱрериҥ, улуска јартаарыҥ. Оноҥ ӧйи једип келзе, ол келиже берет. Је јаантайын ла иженип јӱрериҥ, качан бирде јӱрӱмде ол тӱҥей ле бӱдер учурлу. Ол амаду-иш бӱтпегенче, мен учы-тӱбине јетире туружарым деп айдынып, бӱдӱп ле јадыҥ. Чаазындарын белетеп, он катап бичиир керек болзо, он катап бичиирим, јирме катап керек болзо, јирме де катап белетеерим. Је учы-тӱбинде кажы ла баштанкай тӱҥей ле келижер, тӱҥей ле бӱдер.
— Проект бичиири, байла, јеҥил ле иш эмес. Бойыныҥ каруулу некелтелери, бойыныҥ ээжилери…
— Тӧс јердиҥ башкараачызы болуп, некелтени озо ло баштап бойыма эдедим. Проект-ӱлекерди бичийтени дезе ол туку ӱчинчи бе, тӧртинчи бе керек болор. Ишти баштаар алдында, озо баштап мениҥ ижимде эҥ ле учурлузы неде деп шӱӱп јадыҥ. Ишти чала-была, јӱк ле акчага болуп, калай отчеттор тургузып, ондо ло токтодып саларга чек јарабас. Ӱлекерлерим бой-бойлорыла тудуш, бой-бойлорына тизилижип барып јаткандый. Ич-бойымда быжып, белен боло берзеҥ, јӱк ол тушта ӱлекер ишти бичип баштайдым. Кандый конкурс-кӧрӱге берер аргам бар, кандый грантка турушса артык, кандый улусла куучындажып, эптеп чыгар арга бар дегенин эртеледеҥ ле шӱӱп, сананар керек. Јолыҥды озолодоҥ белетеп аларыҥ, иш јаҥыс ол тушта башталат. Келишпей де калат. Је баштаган иш токтобой, оноҥ ары кӧндӱгип, тӱҥей ле барат. Кудай берген јажымды јажап, кӱчим јеткенчеле иштенерим. Чӧкӧштиҥ, бойыма бӱдӱнбестиҥ, ижемји јогыныҥ јолын туку качан ӧдӱп салгам. Эмди санаалар быжу, ол јанынаҥ алаҥзыш јок. Су-кадык ла болзын.
Јылдарла кыймык јок јаткан ӱлекерлер база бар. Је ӧйлӧр ӧткӧн сайын, олор тӱҥей ле тынданып, чыгып келет. Ол тоодо: «Амыр јурт», эмезе «Он эки јылдыктыҥ паркы», болзын ба — јирме јылдыҥ туркунына кыймык јок јаткан. Олордыҥ ӧйи јаҥы ла келген. Улус ајаруга алып, тузаланарга эмди сурап јадылар. Темдектезе, алтай чайлашты да алза…
— Светлана Шатровна, чындап та, Слердиҥ «Алтай чайлаш» деген куучын-туштажуларыгар база элбеде јарлу боло берди…
— Чын, бӱгӱнги кӱнде база бир јаан ууламјылу ижим — алтай чайлашла колбулу. Ол база канча јылдар туркунына улалып келди. Бис оны ас та улус ортодо, бу ла тӧс јердиҥ улузыла, эмезе 400 кире улус јуулган јерлерге — библиотекаларда, театрда, музейлерде, аймактарда эл-јонло туштажып, чайлаш ӧткӱрип, ол јанынаҥ элбеде куучын ӧткӱредис. Туризмде иштеп турган јииттер чайлаштыҥ эҥирлерине туружып, таскаду алынып, эмди ижинде чайлаштыҥ јаҥжыгуларын элбеде тузаланып, кӧндӱге бердилер. Онызы эҥ ле учурлузы. Айдарда, бу иш туйукталып, бир јерде туруп калбас. Билериҥле канча ла кире кӧптӧдӧ ӱлешсеҥ, ол анча ла кире элбеде таркаар, анча ла кире ийделӱ болор. Јииттер айлыма да келип, билгирлерди алат. Келгилезе, олорго чай азып, кожо калаш тудужып, боорсоктор быжырып, чайга кожотон сӱтти канай кайнадарына, аскан чайды канай собуратанына, сарјузын канча кире салатанына ӱредип јадым. Алтай чайлаш — јаҥыс ла ажанатаны эмес. Кажы ла чайлашта јаан учурлу бойыныҥ куучыны бар. Кажы ла чайлашта аҥылу куучын ӧткӱргедий. Темдектезе, бӱгӱнги куучын «Телекей — чай ичер айакта» деп адалат. Бистиҥ куучын-кумый Јер-Јеҥистеҥ ала јылдыстарга, Орчылаҥга јетире ӧдӧт. Бир ӧйдӧ јер канай тӧзӧлгӧнин, јылдыстар керегинде, алтай баатырлар теҥериге учуп, јылдыс болуп кубулганы керегинде чай ичип, ол јанынаҥ куучындажатаныс. Эмезе куучыныс бӱгӱнги кӱнде биледе келин кижиниҥ учуры керегинде ӧдӧт. Келиниҥ чайы, атаныштыҥ чайы… Кажы ла учуралда бойынын куучын-эрмеги. Куучын ажыра балдарга билгир берилет. Ол бир јанынаҥ јаан таскаду, экинчи јанынаҥ ӧзӧк-кӧрӱмин бийиктедетен арга.
Айлы-јуртында билезиле, бала-барказыла чайлайтаны ол база бир јаан культура. Бӱгӱнги кӱнде телефон, интернет ичкери ӧзӱм алынарда, мындый чайлаш сӱрекей керектӱ. Биледеги улус бой-бойлорынаҥ там ла там ыраап, куучындашпай баргылаган. Балдар эне-адазынаҥ ыраайт. Технологиялык јаҥыртулар келерде, бистий кичинек калыкка ол јакшы да, јаман да салтарын јетирет. Бӱгӱн биске канча ла кире јииттерисле јуук болуп, олорго байлыктарыстыҥ учурын, јаражын кӧргӱзип, билерисле ӱлежер керек.
Балдарыс чайлашла колбулу кыдаттардыҥ, јопондордыҥ солун ла јараш јаҥжыгуларыла таныш. Чындап айтса, алтай чайлаш бойыныҥ учурыла сӱрекей бийик ле байлык. Алтай чайлаш — ол бӱдӱн телекей. Бис бир айак чайысты от-очогыстыҥ јанында амзап, куучындажып отурала, ончо телекейди айланып келедис. Алтай чайлаш сары таҥда башталала, бозом эҥирге јетире улалат. Кажы ла ӧйдӧ, кажы ла чайлашта бойыныҥ учуры. Сары таҥда јаҥы ла ойгонгон эне-аданыҥ чайлажы, олордыҥ табылу куучындашканы. «Эйе, јок адазы, акыр чай кайнаганча, мал-ашты барып кӧрӱп кел…». Кӧп не-немениҥ бажы сары таҥда башталат: кӱн чыкканында, чай кайнаганында, кижи ишке барганында. Сары таҥ канай башталар, бӱдӱн кӱн ондый ла болуп улалар. Тал-табыш, чугаан-чуркураш јок болзо, кӱн де ондый једимдӱ ӧдӧр. Бозом эҥирдиҥ чайы дезе, ончо иштер бӱткен, эҥирги ажаныш ӧткӧн кийнинде, табылу отурып, чай ичкенинде. Энирги чайлаш – санаа чайлаш. Бӱгӱн кандый иш эдилген, келишкен бе, келшипеген бе, эртен нени эдер… керек деп. Алтай чайлаш – ол бӱткӱл философия.
Бистиҥ билгенисле, чайлаш ол кӧп сабазында – чайды урган, сӱтти кошкон, талканын, сарјузын салган. Ол ло. Је алтай чайлаш — бӱдӱн телекей, бӱдӱн философия. Бу керегинде бичик белетеп чыгарар кӱӱндӱ јӱредим.
— Калганчы јылдарда тергеебисте туризм јаан ӧзӱм алынып, јаҥжыккан јадын-јӱрӱмиске јаан камаанын јетирет. Кезик улустыҥ темдектегениле, биске оныҥ тузазы да, ол ок ӧйдӧ салтары да бар. Мындый јаан толкуга јаҥжыккан культурабыс јылыйып калбазын деп оноҥ канайып коруланар арга бар?
— Туризмди биске керек јок деп эмди оноҥ мойножып албазыс. Оныҥ экпини, толкузы јӱрӱмиске кирип калды. Туризм — ол база бис. Оны биске айылдап, јоруктап келген улустыҥ кӧзиле јӱк кӧрбӧс керек. Туристтерле иштеп баштагандар, олорло база јуук колбуда боло берет. Куучынысла, санаа-кӱӱнисле олорло кожо база јол-јорукка чыгып, олорло камаанду иш-тошту јӱредис. Туулу Алтайыска келип турган ал-камык улусла бис бойыс бийик кеминде иштеп билер ле чыҥдый иштеерге ӱренер учурлу. Бойыстыҥ билгирлеристи, јаҥжыгуларысты, кӱндӱзегисти бийик кеминде кӧргӱзер, тоомјылу тудунар ла онойып ок јӱрер.
Алтайыска келген улусты јадын-јӱрӱмисле, јаҥжыгуларысла, культурабысла элбеде таныштырарга аҥылу јерлер болор учурлу. Темдектезе, ол ло алтай чайлашла колбулу чӱм-јаҥды алза. Јарт, јаҥыс айак чайла акчаны иштеп албазыҥ. Туристтерди дезе јӱк ле боорсокту чайла кӱндӱлеп, сооттодып болбозыҥ. Мында башка-башка ууламјыларлу иш болор учурлу. Айдарда, оныҥ тӧс учурын элбедип, ол тоодо јилбилӱ куучын-кумый, јартамалду туштажулар, јайаандык эҥирлер, фестивальдар ӧткӱрзе, кайдар?
Темдек эдип, алтай чайлаштыҥ аш-курсагы — сарју болзын. Ол јаан изӱ айдыҥ курсак-тамагы. Оны улус јайдаҥ ала орой кӱске јетире белетеер аргалу. Келер јаска јетире једишсин деген амадула. Анайып, сарјуга учурлай јаан фестиваль аайлу байрам ӧткӱрерге јараар. Эмезе ак сӱттиҥ, талканныҥ байрамдары. Кӱскиде, аш-курсак јеткил-бӱткӱл ӧйдӧ, олорго учурлай јилбилӱ мындый байрамдарды не ӧткӱрбес.
Јайалталу поэт, литератор, драматург Караҥ Кошевти кычыраачыларыс јакшы билер. Айлаткыш санаалу, јайалталу, кӧксӱ ойлу кижи болгон. Ол бойыныҥ ӧйинде меге «Алтын аш» деген бичигин сыйлаган. Аш, талкан, баспак керегинде бӱткӱл поэма-туујы! Оны кычырып тура, оҥдогоным — баспак-талканга учурлай байрамдар ӧткӱрер керек! Оноҥ улам бу темага учурлай байрам-фестиваль ӧткӱргем. Ого келген улус куурган ашты баспакла баскан, талканын булгап, чай азып, айылчыларысты кӱндӱлегенис. Јиит биле келип, бойлорыныҥ бијезин кӧргӱскен. Баспакты бедиреп, оны канайып тапканы керегинде куучындагандар. Јарагадый ташты табары база тегиндӱ эмес, онызы јаан учурлу. Тоҥмок суудаҥ чай азып, одуланган јерге конуп, сары таҥда јолго чыкканы керегинде солун куучын болды.
— Слер јилбилӱ куучындар ӧткӱрип, чӱм-јаҥдарыска учурлалган аҥылу јерлер болор керек деп айттыгар. Ол кандый бӱдӱмдӱ болор учурлу?
— Ак кийис, ак байкан деген оҥдомол бар. Озогыда башчыларыс, јайзаҥдарыс јуулыжып, ак байканныҥ алдында отурып, бой-бойлорыла куучындажып, јаан учурлу, керектӱ сурактарын шӱӱшкендер. Онызын албатылык куучын, дипломатия деп айдарга јараар. Ак байкан — ол ак сӱттӱ чайды ичип, аш-курсактаҥ амзап, куучын-кумый ӧткӱретен, ак кийистеҥ эткен јер. Бӱдӱмиле учуп бартаакан керепке тӱҥей. Бастыра јанынаҥ ачык, је бӧктӧнип те алар аргалу болзын. Бӱгӱнги кӱнде јайалталу устарыс бар. Эптештирип, белетеп ийер аргалу. Кош-Агаш аймакта 12 толукту агаш айыл тутканын ајарып кӧрдим. Је ондый айылды тудуп алала, айылдыҥ бойына тын-ийде берер, айылдыҥ ээзи кижиге кӱннеҥ кӱнге, айдаҥ айга иштенер керек. Оныла колбой бӱдӱн кӧрӱм-концепция болор учурлу. Улус чайладар, олорды уткуур амадулу болзо, айдарда, алтай чайлаштыҥ церемония-јаҥжыгуларын бажынаҥ ала ӧткӱрер: аш курсагы, оны белетейтени, куучыны, байрамы. Эмезе ээлӱ кайчыларысты алза. Алдында ӧйдӧ кайчыларыс маргышса, олорго аҥылу кызыл чай азатан. Ондый чайды ичкен кижиниҥ кејири јымжап, јӱреги токунап, кӧкси кеҥиир. Эмезе кӱрешчилеристиҥ маргаан ӧйдӧ тыштанатан ак байканы, јеезези болгон. Олорды база чайладып туратан.
Монгол ороондо, Тыва тергееде аҥылу ондый јерлер бар. Бисте дезе ол јаҥжыгуларыс јылыйып калды. Ирбизек баатырысты эске алзабыс, ол калка монгол баатырла кӱрежерде, оны тыштандыратан, амырадатан, чайладатан јери болгон. Изӱ кӱнде кайнадып салган соок чайды јудуп, јудуп ичип алала, эди-канын сергидип, удурлаачызын јеҥгени, байла, оныла база колбулу.
Айдарда, бӱгӱнги кӱнде бистиҥ баатыр, кӱрешчи уулдарыста база ондый јерлер болор учурлу деп амадайдым. Олор телекей ичиле јоруктап, јаан учурлу маргаандарда туружып, ондо бийик јеҥӱлер алып, јанып келгилейт. Олорды уткуурга, кӱндӱӱ-кӱреезин јетирерге аҥылу јер болор керек эмес пе? Бис олордыҥ јеҥӱлерине сӱӱнип, баатыр уулдарыс деп оморкоп јадыс. Је олорды кӧдӱрип, тын-ийдезин кайра јандырары јанынаҥ сананбайдыс та, керектебейдис те. Бӱткӱл телекей ичинде тартыжуныҥ јолын ӧдӱп, јанып келген алыптарысты изӱ уткуп, эрјине аттыҥ ӱстине отургузып, чектеп кӧдӱргени кандый јаан учурлу. Куучынын укканы, арчынадп аластап салганы да сӱрекей керектӱ. Ол чӱрче ле кийдире јӱгӱреле, меҥдей-шиҥдей тамзыктанып, чыгала јӱре беретен јер болбос учурлу. Ол эрјинелӱ, байлу јер. Балдарысты канча ла кире кичееп, коруп аларыс, олор анча ла кире ийделӱ, арга-кӱчтӱ болор. Јииттеристи ол байкан айылга амырадып, тыштандырып, кӱндӱлеп, кӧдӱрип салзабыс, олор база ончо ло кире тыҥытту, ийделӱ јӱрер. Анайда ок балдарыстыҥ учурлу јаштарыныҥ байрамын да ондо ӧткӱрерге јараар. Олордыҥ јолын, салымын алкап, кӧндӱктирип саларга.
Јебрен ле байлык јаҥжыгуларысты эмди ундып салала, чек ӧскӧзин бойыска јууктадарга турганыс. Је та нениҥ де учун ӧскӧзи ӧзӧгиске тереҥ кирбей јат. Бӱгӱн дезе эҥ ичкери, элбек, озочыл кӧрӱмдӱ јииттерис бойыстыҥ јаан учурлу јаҥжыгуларысты јӱрекке јуук алынзын деп биске иштеер, ол јанынаҥ тереҥ сананар керек. Јӱк ол тушта олорды эҥ артыгы, «элита» деп айдар эдис. «Элита» дегени јӱк ле карманы калыҥ ла аргалу, бай болгонында эмес. Олор озочыл кӧрӱмдӱ ле кӧгӱстӱ јииттерис. Оныла колбой ӧрӧ темдектегеним, 21-чи чактыҥ ижин баштаарыла, культуразын тӧзӧӧриле колбулу.
Эмдиги ӧйдӧ бис меҥдей-шиҥдей ле јӱредис. Балдарыстыҥ салымын, келер јолын јазап сананбайдыс. Бӱгӱн ол јанынаҥ иштебезеес, олор јолын таппай, ойто ло буудакталар. Ондый ла јолды бис бойыс база ӧткӧнис. Айдарда, олор ондый ла ок јолды такып ӧтпӧзин деп билгирлерисле ӱлежип, билеристи кӧргӱзип, олорды ӱредип салар учурлу. Тамчыдаҥ да болзо тамчыладып апарар керек.
Оныҥ учун мениҥ санаам, бӱдӱрген ижим мындый амадуларла, јӱткӱмелдерле колбулу. Ӱлекерлерле иштеп алган акча-манатты дезе ойто ла јаҥы ӱлекерлерди јӱрӱмде ичкерледерге ууламјылайдым. 21-чи чактыҥ культуразын бар байлыгыска, энчибиске тайанып, оны оноҥ ары ууламјылап апарары дегениле јӱредим.
— Светлана Шатровна, јайалталу, јеҥӱчил јииттеристи уткуп, аҥылу тӧс јерлер болор дегени шӱӱлтегерди сонуркап ла јарадып уктым. Је ого ӱзеери сураарга турганым: аҥылу јуучыл керектерде турушкан јерлештерис Алтайына бурулып јат. Олорды тайга-ташка амырадып, токунадып, ӧзӧк-санаазын орныктырып, болуш јетирер деген шӱӱлтелер бар. Слер бу јанынаҥ нени сананып туругар?
— Бу кире ӧйгӧ јетире ченелтелӱ јолды база ӧттим ле. Јуук улузымныҥ мӧҥкӱлерин кӧдӱрерге келишти. Јуу-согуштыҥ јеринде јылыйган, јеҥ јастанган тӧрӧӧн балдар бар. Оныҥ учун ол јанынаҥ јаантайын сананып јӱредим. Јуучыл јерлештеристиҥ су-кадыгын орныктырар јерлерде алтай тын-ӧзӧк болор учурлу. Уулдарыска бойындыйы керек. Јуучыл јерлештеримле туштажып, куучын бажында кезигиниҥ айтканыла, јӱрӱмде неге де бӱтпей јӱрген јииттерис кызалаҥду ӧйдӧ арчын тудуп, арутанып, коруланып јӱрет. Тӧрӧл тилин билбес бир уулдыҥ куучындаганыла, јуучыл керектерде туружып тура, арчынныҥ ийдезине бӱдӱп баштаган. «Оны кайдаҥ сестиҥ?» — деген сурагыма, «бис кажы ла јуу-согуш алдында арчынла аластанып турганыс» деген. Уулдарыс бойлорын јеткердеҥ онойып коруланып турган деп тыҥ иженип јӱргӱлейт.
«Бӱгӱнги кӱнде сеге не јетпей турган?» — деген сурагыма — «Меге ачык-јарык куучын, улус мени оҥдогоны јетпей јат» — деп, айткан эди. «Је сениҥ јуук улузыҥ, ада-энеҥ, карындаш-сыйындарыҥ бар» — деп, токунадып айтканыма, — «Ол чек ӧскӧ — деп каруузын јандырган. «Ондо нени кӧргӧнимди, канай јӱргенимди энеме айдып болбой јадым. Ӧзӧгимде тӱӱлген санааларымды ачыгынча айдарга меге бӱдӱп турган кижи керек. Ол тушта ончозын чыгара айдынар эдим…» — деп каруу болгон.
Чындап та, уулдар ӧзӧгинде тӱӱлип калганын чыгара айдынып болбой јадылар. Кижи јаантайын санааркашка алдыртып, айдарга јарабас, кемге де куучындабас, јарабас, јарабас деп јӱрзе, су-кадыгына кандый тыҥ салтарлу. Канчазын тудунып, туйуксынып јӱрер? Јаантайын ла оной јӱрерге јарабас. Оныҥ учун ачу аш да ичиш болуп турбай. Олор амыр уйуктагылап та болбой јадылар. Јаан табыштаҥ чочыгылайт. Тыым болуп отургылаар, оноҥ кайда да трактор-кӧлӱктиҥ кӱлӱрт-калырт табыжы угулза, «Бу не?!» — деп чочыган айас сурагылаар. Эне-адазы, эш-нӧкӧрлӧри база санааркашта. Алтайыста билези бек, санаалу, кӧгӱстӱ эр улузыс, адалар мындый учуралда балдарын атка отургузып, тайгаладып апарат. Ондо барып, Алтайынаҥ суранып, токунап јадылар. Олор санаторий-курортторго барып, база јакшы амырап болбойт. Санаазында јаҥыс ла капшай јанар керек. Эмдениш те керек јок. Кызалаҥ, јуу-согушту јерде кайра јанар керек дегени олордыҥ меезине кирип калган. Эмеш ле ыраак јерге амырап барала, санаазында — Алтайына капшай ла јанар керек.
Оныҥ учун эмдеништиҥ, су-кадыкты орныктырарыныҥ ондый тӧс јерлери, айса болзо, кажы ла аймакта болгон болзо. Ого ээлӱ кайчыларыс келип, чӱмдӱ кайын айдып, олордыҥ јӱректерин токунадар эди. Кай кижиниҥ кӱӱнин кӧдӱрер, санаазын сергидер, јӱрегин токунадар, оморкодор, јаан ийде берер. Бойыныҥ ӧйинде мен Тӱҥӱр јуртта кай чӧрчӧклӧ эмденер тӧс јер ачкан эдим. Ондо јарлу јииттерис Виктор Малчинов, Байым- Сур Тадырова, Самыр Рыков иштегилеген. Јаан калалардыҥ тайга-ташка јӱрген туристтери тӱжӱп келеле, ол тӧс јерге кирип, кайды угатан. Оноҥ кайдыҥ куулгазынына алдырып, кӧкси чечилип, кезиги ыйлап та туратан эди.
— Быјылгы јыл Билениҥ јылы деп јарлалды. Ол јанынаҥ Слерде ууламјылу иш темдектелди бе?
— «Умай-Энениҥ кабайы» деген ӱлекер-иш бар. Ол энениҥ ле баланыҥ јӱрӱмиле, учурыла, бӱгӱнги кӱнде эне кижи кандый болор керек дегениле колбулу. Умай-Эне — энеликтиҥ, эпшилердиҥ коруучыл Кудайы. Оныҥ адын адап, бис кандый јолго чыгар аргалу деген сурак тургусканыс. Бӱгӱнги јондыкта эҥ јаан ла курч сурак — ӧскӱстердиҥ тоозы кӧптӧгӧни. Алдында, кандый да кӱч ӧйдӧ, алтай эл-јон ӧскӱстерин таштабайтан. Тӧрӧӧн-туугандары бой-бойлорына јӧмӧжип, ӧскӱс балдарды чыдадып салатан. Бӱгӱн бис јеткил-бӱткӱл, јайым, акча-манатту ӧйдӧ јуртайдыс. Је ол ок ӧйдӧ интернатта ӧскӱс балдар сӱрекей кӧп. Кӧп сабазыныҥ эне-адалары эзен, олорды «јондык ӧскӱстер» деп адайдылар. Оныҥ учун бу курч сурактарды чечерге «Умай-Энениҥ кабайы» ишти орныктырганым ол.
База бир курч сурак — эпши кижиниҥ, энениҥ учурын кӧдӱрери. Алтай эпшилерис сӱреен эрчимдӱ, чыдамкай, бӧкӧ, албаданчак. Је кезик учуралда ажыра конуш база бар. Эр кижиниҥ учурын кӧдӱретени, уулдарын чыдадатаны, оноҥ до ӧскӧ јаан учурлу сурактар кӧп. Чайлап, ачык-јарык не куучындашпас? Ачу аш ичип турган келиндерди кирелендирип, балдарына кайра јандырары јаан учурлу. Оныҥ учун мындый кату сурактарды биске, јондыкка јымжадар, ордына кийдирер керек.
Умай-Энеле колбулу ӱлекер јанынаҥ иштеп тура, јииттер алышкан ӧргӧӧдӧ ондый тӧс јер ачарга јараар деп темдектегем. Јаҥы алышкан јииттер от-очогын одурып, чӱм-јаҥдарды ӧткӱрип, јаан јаштулардыҥ алкыжын алар эди. Ондый јерде таскаду иш те ӧткӱрерге јараар. Јаҥыс ла јӱстӱктерин кийдирип, фотојурукка тӱжип, јӱре беретен эмес. Ӱй кижиниҥ, энениҥ, эш-нӧкӧрдиҥ, айыл ээзиниҥ учуры керегинде куучындарды база ӧткӱрерге јараар. Је тургуза ӧйдӧ ол ӱлекерди јӱрӱмде бӱдӱрерге арга јетпей туру. Качан бирде тӱҥей ле бӱдер деп иженип турум.
— Светлана Шатровна, сӱреен јилбилӱ, ачык-јарык куучынаар учун јаан быйаным. Јондыкка керектӱ ле тузалу ижигер једимдӱ болзын, алкы бойыгарга бектеҥ бек су-кадык, ачык, јаан турулталу узун јолдор!
