«Мен Ржевтиҥ одожында ӧлтӱрткем
Ады јок ӱлјӱ саста…
Бежинчи рота, сол јанында,
Коркышту адышта
Јеҥ јастангам…»
(А.Твардовский)
1941-1945 јылдарда болгон Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ сорбу-шырказы Россия орооныстыҥ кажы ла кобы-јигиле, јалаҥдарыла, агаш-таштыҥ ӧзӧгиле ӧткӧн. Онойдо ло ок канду чийе тартылган ис кажы ла билениҥ, уйа-сӧӧктӧрдиҥ, јурттардыҥ эт-јӱректерине јаан ис-сорбу артыргыскан.
Бу ӧткӧн кызалаҥду јылдарды база болдырпазына адалар ӧткӧн јолды биске ундыбас керек. Ада-ТТӧрӧл учун јууныҥ јалаҥдарында бойыныҥ кемиле, учурыла тӱӱкиге кирген кӧп кызу тартыжулар болгон. Бу бичимелимде мен мындый јуу-согуштардыҥ јӱк ле эки ондый учуралы керегинде айдып, темдектеп ийерге санандым.
Ржев каланыҥ одожында болгон јуу-согуш. Айдары кӧп коромјы болгоныла колбой, солдат-јуучылдар ортодо «Ржеваская мясорубка» деп адаткан. Бу јуу-согуш 1942 јылда чагаан айдаҥ башталып 1942 јылдыҥ тулаан айдыҥ учына јетире улалган. Окылу јаҥдардыҥ јетиргениле болзо, Кызыл Черӱ 776 муҥ 889 солдат јылыйткан. 272 муҥ 320 јуучыл јеҥ јастанган. 504 муҥ 569 јуучыл шыркалаткан. Бу јетирӱлирдиҥ чокым болгоны эмдиге јетире јарты јок. Кӧп саба билимчи-тӱӱкичилер бу јуу-согушта Кызыл Черӱ бир миллионноҥ эки миллионго јетире јуучылдар јылыйткан деп айдыжат. Мындый тооло Россияныҥ Президенти В.В. Путин јӧпсинген. Кызыл Черӱниҥ бажында ол тушта генералдар Г.К. Жуков, И.С. Конев, М.А. Пуркаев, М.Г. Ефремов, В. Соколовский турган болгон. Немец черӱни генерал Фон Клюге, В. Модель башкаргылаган.
Текши фронттыҥ чийӱзи 600-700 беристеге чӧйилген. Калиниский фронттыҥ башкараачызы — генерал-полковник Иван Степановитч Конев (1887-1973), Кӧнбадыш фронттыҥ башкараачызы – Армияныҥ генералы – Георгий Константинович Жуков (1896-1974). Бу јуу-согушта Кызыл Черӱ ӧштӱниҥ черӱзин 100-250 беристе јерге тескери сӱрген. Ӧштӱнлер 776 муҥ 889 јуучыл јылыйткан. 272 муҥ јуучылы корогон. Онойдо ок 957 танк, 7 муҥ 296 уй мылтыктар ла минометтор, 550 самолет јылыйткан. 1942 јылдыҥ тулаан айында ӧштӱниҥ «Центр» деген черӱчил бӧлӱгиде 54 муҥ 800 јуучыл корогон ло 120 муҥ јуучыл суруузы јок јылыйган деп јетирӱлер бар.
Ржев каланыҥ одожында болгон јуу-согуштыҥ јажытта тудатан ӧйи ӧдӱп те калган болзо, Россияныҥ коруланар министерствозы кӧп јетирӱлерди эмдиге јетире јажытта тудат.
Ада-Тӧрӧл Улу јууныҥ тӱӱкизине кирген јуу-согуштарыныҥ тоозына шибее-кала Кӧнигсберге учун 1945 јылдыҥ кандык айыныҥ 6-чы кӱнинеҥ ала 9-чы кӱнине јетире улалган канду тартыжулар база кирген. Немецтер бу шибее-каланы Совет черӱчилдер јуулап албас деп кӱјӱренгендер. Јебрен ӧйдӧҥ келген, чеберлелип арткан бу шибее-кала бастыра јанынаҥ чыҥдый чыныктаган, бек болгон. Узак ӧйлӧргӧ коруланатан, эпту адыжу јерлерилӱ, башняларлу болгон. Онойдо ок адыжу јерлериле колбу бар болгоны курсак-тамакла, суула, ок-таарыла јеткилдеер арга берген. Текши табару башталгалакта совет черӱчилдер кайуга барып, ӧштӱниҥ тӧс јуучыл бӧлӱктерин јоголтокондор. Онойдо ок текши табаруга баратан миналу јалаҥдардаҥ ӧткӱштер белетегендер. Совет черӱчилдерди башкарган генералдар, офицерлер бийик јуучыл ченемелин, билгирин тузаланганынаҥ тӧрт лӧ конуп Кӧнигсбергти Совет Черӱ јеҥип алган.
Бу јуу-согуштыҥ бажында Советский Союзтыҥ маршалы Александр Михайлович Василевский (1895-1977) турган ла ол ороонныҥ эҥ бийик кайралы «Јеҥӱ» деп ордениле кайралдаткан.
Кӧнигсберге учун јуу-согушта 9 муҥ 230 јуучыл корогон, 34 муҥ 250 јуучыл шыркалаткан. Окылу эмес јетирӱлерле болзо, 15 муҥ јуучыл јеҥ јастанган. Бу да тоолор кӧп болордоҥ айабас. Амыр ӧйдӧ девизияларда 10 муҥ кижи болуп турарда, јуу ӧйинде јуучыл дивизияда 15 муҥ кижиге јетире болот. Кӧнигсберге кала учун јуулашкан 235 јуучыл Советский Союзтыҥ Геройы деп ат-нере алган. Онойдо ок ат-нерлӱ тартышкан јуучылдар «За взятие Кӧнигсберга» деп адалган тоомјылу ла баалу медальла база кайралдаткан. Бу медальдыҥ чыдуу-бескези орденле тӱҥейлеш болгон.
Ада-Тӧрӧл учу Улу јууныҥ тӱӱкизине эҥ ле коромјылу деп кирген бу ӧрӧ адалган эки јуу-согушта мениҥ јерлежим Иркек Туткужакович Урматов турушкан. Ол 1925 јылда Каракол ӧзӧгинде чыккан. Бис огош тужыста Иркек Туткужакович адамга јаантайы кирип туратан. От-очоктыҥ јанында отурып, таҥкызын камызып, кӧп куучындайтан болгон. «Јер ле теҥери бириккен јер балдар… Ржевтиҥ кажы ла алтам јери темир окло бӱркелген, солдаттардыҥ каныла, териле сугарылган. Баш ла болзын, камык јуучылдар јеҥ јастанып јыгылган…» -деп куучындап, кӧстиҥ јажын тӧгӱп ийетен болгон. «Камык улус, камык эрјине мал кырылган, теҥери ле јер отко јалаткан. Темир сулаачыныҥ кӧрнӧзиндий от болгон… Та канай тирӱ арткам, адалар ла айтсын» — деер болгон.
Онойдо ок Иркек јестем от-јалбышту Кӧнигсберг-шибее учун јуу-согушта база турушкан. «За взятие Кӧнигсберга» деп медальла кайралдаткан. Бу јуу-согуш јууныҥ учы јаар болгон. Кажы ла солдат тынын корып аларга амадаган эмей. Је кайра базатан санаа ойрот уулда кайдаҥ келетен! Јеек фашистти јаҥыс ла јыга адар, ӧлтӱрер, Тӧрӧлин корыыр деп санаа болгон. Кӧнигсберг кала учун тӧс табаруны Иван Христофорович Баграмянныҥ армиязы ӧткӱрген. Генерал Иван Баграмянныҥ ординареци Алтайда база бар. Ол – Алтыгы Талду јурттаҥ Менди Кыпчаковч Чыбыков. Менди Кыпчаковичтиҥ Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда алган кайралдарыныҥ тоозында «За взятие Кӧнигсберга» деп медаль база бар. Бистиҥ бу эки јуучыл-фронтовик јерлештерис бир ӧйдӧ канду-калапту јуу-согушту бир јерде јуулашкандарын тӧрӧл Алтайына јангылап келеле, тегин куучын ортодо јаҥыс угужар!
Иркек Туткужакович эш-барааны Ајыс Јемшиковнала кожо јети бала азырап-чыдадып салган. Ајыс Јемшиковна 1924 јылдыҥ. Бойыныҥ ӧйинде бичикчи улустыҥ баштапкыларыныҥ тоозында болгон. Оҥдой аймакта Карл Маркстыҥ адыла адалган колхозтыҥ баштапкы трактористтериниҥ база тоозында. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында канча солок јерлерди кыралап, аш отургыскан. Амыры јогынаҥ тӱни-тӱжи иште јӱрген. Јууныҥ кийнинде јылдарда Иркек Туткужакович ле Ајыс Јемшиковна колхозтыҥ мал-ажында иштегендер. Олордыҥ иштеп јӱрген турлузы да, ӧзӧктӧ айылы-јурты да ару-чегиле аҥыланатан. Айак-казаны јайым, мал-ажы ӧҥжик, курсак-тамагы изӱ ле белен болотон.
Ајыс Јемшиковна ла Иркек Туткужакович ортобыстаҥ ыраганы удап та калган болзо, је јерлештери олорды эмдиге јетире јылу эске алынгылап јӱрет. Бу улустыҥ бала-барказы эне-адазыныҥ адын ададып, Тӧрӧлине, јерлештерине быйанду јӱргӱлейт.
(Фотојуруктарда: Иркек Туткужакович ле Ајыс Јемшиковна Урматовтор. Билелик архивтеҥ алынган)
