Марина Анышева узак ӧйлӧрдиҥ туркунына Горно-Алтайсктагы педагогическй колледжте ӱредӱчи болуп иштеп келди. Бу ӧткӧн јылдар туркунына ол алтай тил ле литератураныҥ кӱч ле јилбилӱ телекейинде канча кире ӱренчиктер ӱредип салды… Тоозы јаан ла болор. Оныҥ ӱренчиктери бӱгӱнги кӱнде тергеебистиҥ школдорында балдарды тӧрӧл тилине ӱреткилеп јат. Агару ла баалу иш. Ол ло ок ӧйдӧ Марина Юрьевна бойы јайалталу кижи болгонын база билерис. Ӱредӱчиниҥ куучындары ла ӱлгерлери республикан газеттерде алтай ла орус тилдерге кӧп катап кепке базылган. Јуунты белетелип турганына сӱӱнедис. Бис бӱгӱн кычыраачыларды автордыҥ јайаандык ижиле таныштырар деп амададыс. Марина Анышеваныҥ бир тизим куучындарын ла ӱлгерлерин кычырыгар…
Куучындар ла ӱлгерлер
***
АДАМНЫҤ КОЛДОРЫ
Мениҥ адам бастыра jÿрÿминде колхозтыҥ трактористи болуп иштеген. Адамныҥ сÿркÿштÿ кийиминиҥ jыды эҥ амтамду jыт деп меге билдиретен. Эҥир ле кирзе, мен адамныҥ иштеҥ jанарын сакып, чеденниҥ каалгазына чыгып алала, отурарым. Ыраакта, туку Кес-Агашта, келип jаткан трактордыҥ табыжынаҥ, тÿрген бе, токуналу ба маҥтадыжынаҥ адамныҥ эрÿӳл бе, эзирик пе келип jатканын билип ийетем.
— Эне, адам келип jат.Эрÿӳл ошкош,- деп кыйгырып ийеле, каалганаҥ тÿжÿре калып, кара тобракту jолло адамга удура jÿгÿретем.Сыр маҥда келип jаткан балазын кöрÿп, адам ӧнӧтӧйин ле ыраакта тракторын токтодор. Адамга коштой отурган менеҥ ле ырысту кижи jок болгон эмей. Кабинаныҥ ичинде тудар, тартар немем таппай турарым. Анчада ла трактордыҥ «сыгырткыжын» — ол бир узун эмикти тартарга сÿрекей сÿÿйтем. Трактор сыгырып туруп деремнеге келип кирер. Оноҥ бис jунунарыс, энемниҥ тату чайын ичерге айылга кирерис. Эриниҥ эрÿӳл jанганына, балазыныҥ суркураган кöстöрине кöрÿп, энем де араай ÿшкÿрип, кÿлÿмзиренип отурар.
Адамныҥ колдорыныҥ кири качан да чыкпайтан. Кара-боро, сÿркÿштÿ иштеҥ.Эртен тура кара кöнöккö таптал салып, от кÿйдÿрер.Оны трактордыҥ алды jаар jылдырып, изидер. Анчада ла соок кышкыда бу темирди кыймыктадып, ишке барарга не аайлу кÿч болгон. Суу тажыыр, изидер. Иштедип болбозо, бир канча оныҥ «ичи-кардына» киреле, чукчунар. Адамныҥ колдоры ол темирле кожо темир болгондый. Оноҥ соокко тоҥоло, турага кирип, колын оттыҥ ичине кийдиреле изидер.
— Ада, колор кÿйди!- деп, мен кыйгырып ийерим. Ол изÿни де сеспес болгон. Ишке кадып калган колдорлу учун. «Адагар слерди бу ла кара колыла азырап салган»,- деп, энем айтса, мен кайкап турарым. «Кара, кирлÿ колдорыла бисти канайда азыраган?»
Колхозтыҥ öскö трактористтери чыгып болбос кайыр кырларга адамды чыгаргылаар болгон. Агаш тÿжÿрер, öлöҥ экелер. Колхозтыҥ канча турлуларыныҥ чеден-кажаганын тудатан агашты адам тарткан.Тÿни-тÿжи кыра сÿрген, силос салар оролор тÿрткен.Адамныҥ амырап jатканы санаама да кирбейт.
Ол бу болуп турганча, jай келер. Колхозтыҥ ижиниҥ кийнинде бойыныҥ öлöҥин чабып, бугулдаар керек.Бу да ишти адам jогынаҥ эдип болбойтоныс эмей. Энем мени Чичке-Оозында öлöҥ чабынтуга jаантайын ла эчидип алар. Бойыныҥ чыдалы немеге jетпес те болзо, барар ла керек.
— Jÿрегиме амыр болзын, ондо барала, отурзас та керек, балам,-деер. Бис экÿ эртен тура кÿн öксöгöн лӧ тарый айылыстаҥ база бор-кар азыгысты jууп, jолой магазиннеҥ консервада балык алып, Чичкени кöстöп ийедис. Сууларды кечип, олjонго jетсес ле, бир-бир айылга кирип чыгадыс. «А не кирбейтен? Киретен jаҥду. Куучындажар, оны-мыны угужар, каймакту чай ичер. Меге, балага, ол ло керек. Карын jакшы амыраарга. Бÿгÿн бир айылга кирген болзос, эртен öскöзин айылдаарыс. Кирген айылдардыҥ изÿ чайы очоктыҥ jанында jаантайын белен турар. Jабыс болчок столдыҥ ÿстинде быжырган калаш, кайнаткан сÿттиҥ öрöмöзи, курут, öрöмöгö былгап салган аарчы. Чайды jаҥыс айак ичерге база jарабас. «Jе салотуруп, база бирÿзин ичсеҥ»- деп, база бир айак чай урар.Оноҥ газеттиҥ учына курут ороп, чыгып jатсаҥ баштыгыҥа салып берер.Куру чыгарбас.
Сууныҥ jаказында тал агаштыҥ тöзинде кече сугуп койгон кара бидоныска суу уруп, араайынаҥ öрöйлöйдис.Энем мени, jаш немени, база эш эдип ээчидетен болбой. Баштапкы одуга jеделе, капшай ла отура тÿжерис.Jоон кайыҥныҥ кöлöткöзине jакшызынып, карып турар кÿнниҥ изÿзинеҥ jажынып отурарыс. Оноҥ энем аркада четтердиҥ ортозында jажыра сугуп койгон чалгызын алып, бир толу jол тÿжÿрер.
— Бир де быгылдыҥ ордын чапсас керек ине, балам,- деп, та мени, та бойын токунада куучындаар. Мен ок тобыр буудактар jууп, от саларым. Ӱч jаан ташка эптештире чöйгöнди тургузып, ӳрӳп туруп, отты айландыра jÿгÿрерим. Чай кайнаган кийниде, кырдыҥ эдегинде бир толу тöс кычкыл амтамду кайаҥаттарды jуурым.Энемге ле бойыма.
Кезикте эҥиргери, колхозтыҥ ижи бÿткен киреде, адамныҥ тракторы Чичкени öрö келип jатса, бистеҥ ырысту, бистеҥ тыҥ сÿÿнген улус jок. Байадаҥ бери тал-табыш jок базып jÿрген мениҥ де, чалгызы мокорып, öлöҥди jулай тартып турган энемниҥ де табыжыс тыҥып, кыймыгыс та тÿргендей берер. Адам келзе, чай азатан казык та эптÿ эдилер, аскан ажыс та ток билдирер, ижис те тÿрген-тÿкей jыла берер.
Öлöҥ ижи – кату-кабыр иш эмей. Улус бу кыска öйди меҥдеп, бар- jок кÿчин ончозын бого салат. Айдарда, кезик-кезик öйлöрдö ачыныш, ööркöш тö, оҥдошпостор до болуп турган болбайдар.
Бир катап база ла Чичкеде öлöҥ ижинде энем ле адам недеҥ де улам ачынышкан. Энем чалгызын эгÿле канча ла кире курчытса, тапталбаган чалгы тÿрген мокоро берет. Адамды «Чалгыны таптап бер»,- деп айтпай, тескерлеп, кедерлеп, узун jол чаап бараткан энемди кöрöргö каткымчылу болгон. Адам мен jаар кöрÿп, билдирбес jанынаҥ кöзин имдеп, неме билбеечеҥ болот. Оноҥ кöрзöм, экÿ эки башка одуга от салып, чай кайнаткылайт.Мен бирÿзиниҥ одузына барып чай ичип, экинчизине барып унчукпай отурып, кере тÿжине ле бу экÿни эптештирип баскам, каткым келип. Биледе мындый да учурал болуп турбай.
Адам меге öлöҥдöрдиҥ аттарын адап, таныштырар болгон.
— Бу чай эдип ичерге jараар öлöҥ, балам. Jууныҥ öйинде бис бу ла öлöҥнöҥ чай эдип ичетенис.Эмдиги ле улус магазинниҥ чайын ичет. Бу кан токтодор öлöҥ, бу ичиҥ оорыза, кейиҥ тутса ичетен öлöҥ болор,-деп кöргÿзетен. Койу четтÿ аркада öскöн кажы ла тöс кызылгатты, бороҥотты билер боло бергем. Адам кöргÿскен. Эҥирлер сайын jанып отурып мешкелеерис. Олордыҥ jийтенин ле jибейтенин jартап кöргÿзер. Бир кичинек экелген мешкегисти jунарыс, эки кÿнге jибидерис, ачузы чыксын деп.Оноҥ чеснок кертип, бороҥоттыҥ jалбырагын салып тустарыс. Кийнинде чыдап, адамла кожо мешке jууп, кöп кобылар керип басканыс.
Адам меге качан да кату сöс айтпаган, колын кöдÿрип сабабаган.Кыс балазы болгон учун болбой, байла.Энемнеҥ де корып алар, сабатпас. Мен адамды jаантайын ла мындый ок jиит, jеҥил-айак, бöкö, су-кадык болор деп бодоп jÿретем. Чын ла, адам амыралтага да чыгарда, тыҥ карыбаган болгон ошкош. Jурттыҥ öскö эр улузына кöрö, эҥ эрте туруп, эҥ озо öлöҥгö чыгар. Бозом эҥирге jетире иштеп, эҥ орой jанар. Тÿште де амыр билбес. Бир болуштопко уруп алган ачыган сÿдин ичип алала, кере тÿжине ле тоҥкоҥдоп, öлöҥин чабар.
— Ада, амырап алзаар, -деп кыйгырзаҥ,
— Сен чай ас, балам! — деп, карузын jандырар.
Мынайып jылдар ээчий-деечий jылыжып öткöн. Бис бойыс та бала-барка азырап, айыл-jурт тöзöп, от-очогыс одурдыс. Jе кажы ла jай Чичке-Оозы jаар бассам, адамды, оныҥ öткöн jолын, алтын колдорын эске аладым.
***
Я БЫЛА КАПРИЗНОЙ
До самого последнего момента я была капризной…Не понимала и не хотела понимать, что мамы скоро не станет, что это были последние ее дни…А слезы катились по щекам, когда расчесывала мамины волосы, а на руках большими клочьями оставались ее некогда роскошные волосы …Они выпали… все…после химии… А слезы я облизывала… тайком, не вытирала ладошкой. И не верилось, что мама уходит…Она всегда была рядом, рукой подать…Не может так быть, она была и есть всегда…Ведь я была очень капризной.
И даже тогда, когда ее голос совсем ослаб, когда все больше времени спала или лежала с закрытыми глазами, я не верила, что это были ее последние дни. Я все еще была той самой капризной девочкой, не верившей, что мамы скоро не будет …, что это конец…девочкой, отвергавшей мысль о смерти вообще. Мама болела всегда, но была жива… И мы о чем-то разговаривали, смеялись, мечтали…
Капризной я была до последнего момента. Даже тогда, когда мама сдавленным тихим голосом размышляла о том, «больно ли умирать? И каково это умирать? Пусть бы это случится во сне…» А я не верила…не верила , что этот момент наступает. Мне казалось, что будет утро, и сквозь дремоту я снова услышу, как мама затопит печь, как трещит веселый огонек, как будет вскипать чайник, как я буду делать вид, что сплю, а мама меня поцелует и погладит шершавой теплой ладошкой. А потом мы будем пить чай с молоком и талканом, говорить о том, о сем. Проходила бессонная ночь, наступало хмурое утро, топилась печь, но мама так и лежала в своей кровати, слабая, в ней теплилась жизнь, но смерть летала рядом. Ближе к обеду заходили односельчане, молча сидели у кровати…так положено. Навещать уходящую, попрощаться. И в какой то момент мама открывала глаза, оглядывала потухшим взглядом сидящих, шепотом благодарила, что пришли и напоследок просила, не бросать ее детей, присматривать за ними, так и шептала: «Балдарымды чачпагар, кöрÿп jÿрÿгер». До последнего момента я была капризной девочкой. Материнская любовь делала меня капризной, беззаботной, ровно до последнего момента, пока ее не стало.
***
ПУТЕШЕСТВИЕ В ДЕТСТВО
Поздней майской ночью мы переезжали в это село. Это было моим первым дальним путешествием. Казалось, что дороге, длящейся несколько часов, не будет конца. Эта была одна из тихих, мягких ночей начавшегося лета. Мне было пять лет. Мама с братом ехали в другой машине, на которой везли корову, бычка и маленького теленка.
После смерти бабушки мама осталась одна с двумя маленькими детьми на руках. Брат был чуть старше меня. Отец уже год жил где-то далеко от нас. Иногда он писал нам письма и высылал большие-большие яблоки. Счастливее меня тогда не было человека на всем белом свете. Я собирала всю детвору, раздавала яблоки и хвасталась, что мой папа живет далеко-далеко и, возможно, скоро и я туда поеду. Дети с аппетитом ели яблоки и конечно же, очень завидовали мне, потому что раньше яблоки мы видели только на картинках. Но проходил день, два, кончались яблоки и вместе с ней разговоры о далекой поездке, и наша детская жизнь возвращалась в обычное русло. Я очень скучала по своему отцу. Хоть он и пил часто, но я его все равно любила. Все чаще и чаще вспоминала и скучала по нему. Вот, сидя на калитке ограды нашего дома, слышу рокот грохочущего трактора. Хочется бежать, кричать: «Папа, папа, стой, посади меня в трактор!». Но я понимала, что это не мой отец едет. И вместо этого я кричала: «Мама, мама, вот трактор проезжает, видишь, нет?».
На мои расспросы об отце мама все больше отмалчивалась. Потом я и спрашивать ее об отце перестала.
Наступала весна. Кое-где уже виднелась земля. И солнца стало много. Но этой весной заболела бабушка. Она все время лежала, а мама успевала управляться по хозяйству и ухаживать за бабушкой. Вечерами в доме стояла тишина. Было очень скучно и страшно. Бабушка почти ничего не ела, говорила, что внутри все «горит». Однажды мама купила мне игрушечный шкафчик и сказала: «Ты у меня уже большая, и будешь помогать мне ухаживать за бабушкой». Моей обязанностью было давать бабушке воду или молоко, когда она об этом просила. Я очень гордилась, что уже стала большая и теперь могу помогать маме. Бабушка со мной говорила редко. Целыми днями я «строила свой дом» и все время переставляла свой игрушечный шкафчик. Мои куклы тоже разговаривали шепотом, потому что мы боялись разбудить бабушку. Вечером приходила мама с работы. Становилось чуть веселее, просыпалась бабушка, они о чем-то разговаривали. На кухне топилась печь и мама готовила нам ужин. Я была уверена, что бабушка скоро поправится, встанет на ноги и в нашу жизнь снова вернется веселье.
Но однажды ночью я проснулась от того, что на кухне горела керосиновая лампа и тихо разговаривали люди. Я поняла, что кроме бабушки и мамы, еще кто-то есть в доме. Мне хотелось скорее узнать, кто же пришел в столь поздний час к нам домой?
Бабушка лежала на полу, кровать ее почему-то убрали, и одета она была по-другому: на ней была алтайская шапка, другой платок и другая кофта. Лежала она неподвижно, а женщины сказали мне, что бабушка теперь будет спать долго и всегда. В начале марта мы похоронили ее. В тот год на Алтае выпал большой снег. Сельчане запрягли в сани серого старого коня, положили гроб и повезли на кладбище. Я, конечно же, не понимала, что это были похороны, что бабушки больше не будет с нами. И не могла понять страданий матери, потерявшей родного человека. Вечерами стало еще холоднее и страшнее. Тишина, охватывающая весь дом, казалось, надвигалась со всех углов. Так прошли март и апрель, и наступил май месяц.
Перед смертью, видимо, бабушка наказала маме переехать в соседнее село, так, мол, ей будет легче. И вот, этой майской ночью мы переезжали в другое село.
***
МАТЕРИНСКАЯ СТЕЗЯ
Пришла в опустевший дом матери. Стою, оглядываюсь. Чувствуется ощущение холода и грусти. Миски, чашки и прочая посуда стоят в буфете будто осиротевшие. А тогда, когда я была еще маленькая…
До позднего вечера катаюсь с заснеженной горки. Тайком от мамы в аиле отрываю кусок клеенки, стены которой были обиты изнутри и катаюсь до тех пор, пока моя «лошадка» не превращалась в лохмотья. О том, что проголодалась даже не думала, просто забывала. Только с наступлением темноты усталая возвращаюсь домой.
Печаль матери
Печаль, что в груди теснится,
Кому мне излить, не знаю.
Боль, что из горсти струится,
Где мне зарыть, гадаю.
***
ЈАЖЫТТУ ЈОЛДОР
Ажып бараткан кӳнниҥ калганчы чокторы кырдыҥ бажына токтой тӳжӳп, Каруга имдеп тургандый деп билдирди. Ол бурылчыкты айланала, таштарлу кату jолдыҥ тӳгенгенине сӳӳне берди. «Бу ла сууны кечеле, боочыныҥ алдына jедип, эмеш амырап аларым. Чай да ичип алар кӳӳним бар» — деп сананып, ол бойын бойы токунадып келетти. Боочыныҥ алдында турган кафениҥ jанында Каруныҥ машиназынаҥ башка база эки машина турды. Бу, jолдо туратан кафелердиҥ бирӳзиндий ле ок, улус токтоп, узун jолдоҥ амырап, ашкарынып алатан jер болгон. Кару алдында ӧйлӧрдӧ бу кафени кӧндӳре ле ӧдӧ беретен. Jе быjылгы башталган jас Каруга кандый да кунукчылду деп билдирет. Оныҥ да учун jажытту санаалар бу эрди бӳгӳн токунатпай, саҥ башка jерге кийдиргени ол болор бо? …Ончозын ээчий-деечий кӧрӧли…
Кару одус jашка jеде берген эр. Ол калганчы jылдарга jетире колхозтыҥ гаражында инженер болуп иштеген. Jайрадылыштыҥ jылдары башталарда, ӧскӧ доӧ эрлер ок чылап иш jок артып, кала ла аймактыҥ ортозында улус тартып баштаган. Бу иш сурекей кирелтелу эмес те болзо, jе балдарын эм тургуза азыраарга jедип турган. Бӳгӳн де улузын jетирер jерге jетирип койоло, ойто отургызар улус jок болгонынаҥ, куру jанып бараткан.
Столды айландыра отурган улус тадыра ичип койгонын кирип келген Кару аjарды. Ол чайын алып, кӧзнӧктиҥ jанында турган столго келип отура берди. Кырдыҥ бажында «имдеп» турган кӳнниҥ чокторы мынаҥ кӧрӳнбей турган эмтир. Jастыҥ кӧндӳгип баштаганы кайылган меестердеҥ, кӳнниҥ узаганынаҥ, кушкаштардыҥ серижи jок эдижинеҥ, уй улустыҥ jаранганынаҥ ла сыйтылдада каткырышкандарынаҥ иле билдирип турды.
— А слер не мындый кунукчылду отурганаар, бистиҥ столго келип кожо отурзаар, — деп, бир келин Каруга баштанып, кӳлӳмзиренип айтты. Столдыҥ ары jанында отурган эр улустыҥ бирӳзи:
— Чын да, братка, че грустишь-то, келзеҥ, присоединяйся! Сени кайдаҥ да кӧргӧм не, братка! – деп, орустап – кайлыктап кӧӧрӧп отурды.Сары чырайлу jиидиркек келин Карунаҥ кӧзин салбай, сурагына кару сакып отурды. Арткан келиндер бе, кыстар ба кӳлӳмзиренгилеп, кезик тарый тыҥ каткырыжып ийип, кезикте шымыранышкылап, «jаҥы танышты» сакылталу аjыктап отурдылар. Мынайып, бистиҥ «баатыр кепту» эр сары келинле таныжып, кунукчылду кебин тура таштап, jажытту jӳрӳмин баштады. Эмди ол ажып бараткан кӳнниҥ «имдеп» турганын эске алды.
Бу кӳннеҥ ала Кару ары-бери маҥтатса, бу кафени табарбай ӧтпӧс боло берди, не дезе, Сары келин мында иштеп турган. Айылына jанза, сӳӳген ӳйи, jолго чыкса, оны кӳнӳҥ ле сайын Сары келин сакыйт. Jас там ла кӧндӳгип, jайгы кебине кирер боло берди. Бир канча кӳннеҥ агаштардыҥ бӳрлери jайымынаҥ jайканыжып, ар-бӳткен jайгы кебин алынып, токунай берди. Каруныҥ да кӳӳн-санаазы чик jок солунып калган.
Эмди Кару Сары келинниҥ айылына да барар боло берди. Сары келин jаҥы тапкан ойножын jылбыркай бӳдӳмиле, сарjу чылап сӳркӳштеп турар сӧстӧриле, кискедий jапсыгыла бойына тартып аларга бастыра кӳчин салып турганы Каруга jарап турган ба, айса jок по, ол оны эм тургуза оҥдобой турды. А чынынча болзо, оҥдоорго албаданбай да турган. Кандый да бир ӧйдӧ: «Акыр мыны ончозын токтодор керек, ӳйиме угула бербезин»- де деген санаа болгон, jе jажытту jӳрӳмниҥ татузы база сӳрекей jакшы болгоны ого бойын бойы jеҥерине кӳч бербей турган. Jолдо иштеген Сары келин Каруныҥ айылду –jуртту, билелӳ болгонын jакшы билген, jе ондый да болзо, ол бу эрге ижемjи салган. «Онызы келишпеген, мынызы келижер болор бо? Мениҥ де ырысту болор jаным бар эмес пе? Оныҥ балдарлузы, ӳйлӳзи меге не керек? А мен де бала азырап jадым эмес пе? — деп, ол ичинде сананып, бойыныҥ кара-боро керегин оноҥ ары кӧндӳктирген. Анайып-мынайып кидим jай бойыныҥ элбек тонын jалаҥдарга jайып, теҥериде изӳ чокту кӳнниҥ эркезине мылырап, ыраак-ыраак талаларга чӧйилди. Кару Сары келинниҥ айылына канча кӳндерге артар боло берди. Ол бойыныҥ айыл-jурттузын да кезик тарый ундый согот. Солун Сары келинниҥ эркеледижи де саҥ башка.Анчада ла тамакты изидип, бажы айлана берген кийнинде, jердиҥ ӳстинде не де керек: билинип ле келзе, айылында беш кӳн конбогон, ойгонып ла келзе, он кӳн jанбаган боло берди. Куу ӧҥдӳ машинаныҥ бу ӧзӧктиҥ ичиле jол-jоругы кӧптӧди. Jаҥы нӧкӧлӧрдӧҥ, таныштардаҥ Каруныҥ бажы бойыныҥ ордына jок немедий. Канайып та бу кӳптеҥ айрылып чыгайын дезе, Сары келин оныҥ бажын кууп тургандый билдирет.
-Эмди айылыма jанып, Агунаны канайда тӧгӳндеер? Баш-кӧстиҥ айланыжыныҥ учы-тӳби – куу ӧҥдӳ машинаныҥ ташка согулып, аҥданганы болды — деп, Кару Сары ойножыныҥ кирнестезинде бажын салактадып, коркойып калган отурды.
— Ачузын-ачузын, канайдайын-канайдайын! — деп, Агуна ойгонып келеле сананды. Ойгонып та келген деп айдарга jарабас. Уйуктаган ба айса jок по, ол бойы да билбей турган. Калганчы ойлордо терен амыр уйуктаганы Агунанын санаазына да кирбейт. Энези божогонынан бери алты айга шыку боло берген. Когус батпас ачула коштой кандый да кара неме бу келинге туни-тужи амыр бербей, базырып турган. Ол тожоктон туруп, ишке барарга мендеди «Кудайдын база бир куни келди, бу да кун одор, эртен база ла кун болор…А Кару эмдиге ле jок…» — деп ол сананып, уйуктап jаткан балдары jаар кӧрди. Узак ӧйдиҥ туркунына балдарын да, эш-нӧкӧрин де аjарыбай барганын эске алды. Бир канча ӧйдӧҥ бери Каруныҥ ыразыныҥ куулып калганын бу келин сезип те турза, оныҥ учурын эм тургуза оҥдобой турган. Ӧбӧгӧни калганчы айларда унчукпас, кӳркет, айылына токтобозы кӧптӧп, jол-jоруктаҥ jанып келгенде, саҥ башка чырайлу болуп калатан. Алдында ол ондый эмес болгон. Бу ла jуукта беш кӳнге jылыйала, ӳйин тӧгӳндеп, та нени де айткан. Каруныҥ jӳрӳминде ӧскӧ ӳй кижи табылганын Агунаныҥ jӳреги сезип те турза, келин бойын бойы тӧгӳндеп, ӧйди чӧйип, коп немени аjарбаска албаданган. Каруныҥ бу jолдо база ла канча кӳнге jанбаганын сананып, ишке меҥдеди. Быjылгы jайдыҥ башталганы ла оноҥ кӧндӳгип барганы Агунага бир де билдирбей турган. Ого jердиҥ ӳстинде ончо неме боро болуп кӧрӳнет. Кайда да меҥдеп бараткан улустыҥ jӳрӳми jакшы ошкош. Олордыҥ куучыны ыраакта угулып, ондо ло кайылып турган немедий. Кем де ӧдӧ конуп, jакшылажат, Агуна бодоп ло кӳлӳмзиренет ошкош, нени де айдат, кунукчылду кӧстӧри улуска билдире бербезин деп, капшай ла ары болот.
Эҥиргери иштеҥ jанып келерде, ого удура эжиктеҥ чыгып jаткан уулы туштады. Ол энези jаар суракту кӧрӧлӧ, нени де айтпай чыга конды. Отургышта ичин тудунып, коркойып калган Кару отурды. Ол кирип келген ӳйин кӧрӧлӧ, ӧрӧ турарга албаданды, jе ооруп турган кӧкси оны тургуспады. Бистиҥ алып ӳйине нени айдатанын туку ла качан сананып алган эмей. А Агуна ӧбӧгӧни ого нени айдарын база келиштире билип турган. Канча jылдардыҥ туркунына кожо jадып, кылык-jаҥын билижип, кезикте недеҥ де чайып та калган туштар болгон. Айдарда, келин бу да тушта оныҥ кӧзи jаар чике кӧрбӧскӧ албаданат. «Эмди нени айткай не?»- деп сананала, jӳреги типилдеп турганын билдиртпеске, капшай ла ары болды. Ол тӧриндеги кып jаар киреле, ӧйди чӧйип турган немедий, бир канча отурды. Бу кыска ӧйдиҥ туркунына jӳрӳминиҥ ӧткӧни ӧйлӧри санаазына эбелди: Карула танышканы, оноҥ той эткени, балдар азыраганы, энелериниҥ сӧӧктӧрин jууганы- ончозы кинодый кӧзинниҥ алдыла ӧтти. «Jакшы ла jаттыс не! Не боло берди? Бу ончозы нениҥ учун мениҥ jӳрӳмимде болор учурлу болды?- деп сананып, отурган орынынаҥ турды.Тӳней ле куучындажар керек , нени-нени сураар керек?».
— Кайда болгоҥ?
— Машинам аҥтарып алала, канча кун Кайру- Ичиниҥ эмчилигинде jаткам, телефон согуп болбогом. Машинамды ондо бир нӧкӧримниҥ айылында артыргыскам. Эртен керектӳ темирлер алала, барып экелерим, — деп, ол озодоҥ ӳренип алган сӧстӧрин айтты. Бу куучынды адазын санап калган ӳч jажы толголок кичинек кызычагы кӧндӳктирерге бербеди. Ол адазыныҥ мойнына кадалып, сӳӳнгенине эдер-тудар немезин таппай турды.
-Jе, канайдар, карын бойыҥ мынча кирелӳ тирӳ артып калгаҥ, байла, балдарынныҥ ырызы тарткан, — деп айдала, ол ӧбӧгӧниниҥ бажын кучактап, бойына jаба тутты.Машина- ол темир. Jазалза, jазалар, jазалбаза, канайдар…«Болгон неме болгон ло, ӧбӧгӧни эмди jанында, байла, токтоор эмес пе? Мынаҥ артык не керек? Балдар эзен, айылы бар, ичкери санаалар сананып, токтодынар керек»,- деп, келин учында бойын токунатты.
Эртен тура Кару керекту темирлерин алала, Кайру-Ичинде артыргызып салган машиназын экелерге барды. Бу ла кӳн Агунаныҥ эки балазы таайыныҥ айылына jайгы каникулдарга айылдап jӳре бердилер. Эмди ол айылында сок jаҥыскан арткан. Ончолорыла эзендежип, келин ӧбӧгӧниниҥ эниргери jанып келерин сакый берди. Агунаныҥ чырайы эрӳ, jаактары да кызарып калган немедий билдирет. Бу амыраар кӳнди ол тегин ӧткӳрбей, айылында бор-кар ижин эдип, кӳнниҥ ӧткӧнин де сеспей калды.
Jайгы кӳн торт ло jаш баладый.Мында ла ыйлап ийер, мында ла каткырып турар. Бу да кӳн jаҥмыр сакыбаган jанынаҥ келген ошкош. Ол эмезе быjылгы башталган соок, jаҥмырлу jайга бис ӳрениже бергенис пе? Jаҥмыр кӧндӳге берерде, Агуна тураныҥ сенегине чыгып, таайына айылдап барган балдарын, машиназына барган эрин сананып турды: «Азый энем каланыҥ эмчилигинде канча айлардыҥ туркунына эмденип jадарда, бис jаш болгоныс». Кийнинде энези мындый ла ок jаҥмырлу jаскы-jайгы кӳндерди кӧрӳп, куучындайтан: «Балдарым jаш, бойым оору. Анчада ла jаҥмыр jаап турган ӧйдӧ эмчиликтиҥ кӧзнӧгиниҥ алдына туруп, балдарымды санап, ыйлап турарым. Jаш немелеримди, туш jуртта кандый jӳргӳлери болбогой?-деп». Келинниҥ кӧкси бӧктоӧлип, энезин, онын айткан сӧстӧрин, не де токунал-амыр бербей турганын сананат. Токтобой jаап турган jаҥмыр Агунаныҥ эрикчелдӳ санааларын билип тургандый, jаайт ла jаайт.
Бу кӳн келин ӧбӧгӧнин сакып болбоды. Талтӳш киреде кенете телефон согулды.
-Алло, Агуна, сен бе?
-Эйе, мен, jакшылар. Слер кем?
-Мен Кӳмӳш, таныдын ба? Мен сеге бир солун jетирерге телефон согуп турум. Мындый немени бис, келиндер бой-бойыска айдышпазас, биске оны кем де айтпас. Кайдан кӧрӧр, кӧркий, бӳгӳн сен, а эртен -мен.
-Jе бу не болгон, кижини коркытпай айтсаҥ, Кӳмӳш?
-Сениҥ Каруҥ машиназына бойына одоштой кандый да бир сары келин отургызып алган бистиҥ jерде jӳргенин кӧрдим. Ол мени jакшы билбес эмей.Таныбай да турган, а мен jакшы таныйдым сениҥ кижиҥди. Jартын айтса, ол тегин келин эмес, а ойножы ошкош. Мында бир айылда jуулыжып, байрамдагылаган дежет. «А сен кем боло бердиҥ? –деген суракка, каткырала: «Мен бе? Мен (Каруга баштанып) оныҥ ӳйи! — деген кару jандырган дежет. Оноҥ Каруныҥ койнына отурып, сыр ла каткыда болгон эмтир. Кӧрзӧҥ, jаҥыс кӳн таныш улус эмес ошкош», — деп, телефонныҥ ол учында келин jаҥыс тынышла солунды jетирди.
— Оноҥ бери удады ба, Кӳмӳш?
— Мен бу ла кече уктым, jе ол керектеҥ бери бир он кӳн боло берген. Jе сен санааркаба, кайда барар ол? Кейтип-кейтип, jан ла келер. Ӧгӧӧдӧрди билбес кижи бар ба? Сени ле карамдап айдып турбай, кӧзиҥди ачып». Агуна куучындап турган келинниҥ оноҥ ары айткан сӧстӧрин укпады. Ол телефонныҥ трубказын кыза тудунып, тыркырап турган колдорын аjарды. Тураныҥ ичи, jер, айландыра ончо не неме караҥуй ӧҥлӧ бӳркелип, кандый да саҥ башка солун келин Каруныҥ койнына отурып алала, тыҥ каткырып турганы кӧрӳнет: «Мен оныҥ ӳйи-и-и! Ха-ха-ха!». А ол отурган кижи кем? Кару ба? Кӧстӧриҥди меге кӧргӳссеҥ, Кару?
Ӧбӧгӧниниҥ ыразыныҥ куулганынын, канча кӳндерге jылыйып, айылына токтобой барганыныҥ шылтагы бу туру не! Тышкары чыгып келген Агунага jердиҥ ӳстинде jӳрӳм токтоп калгандый билдирди. Кулагында jаҥыс ла «шыҥ» эткен телефонныҥ табыжы, кӧзиниҥ алдында – сары келин Каруныҥ койнында отурып каткырат…Агунаныҥ бажында кандый да кӧп-кӧп санаалар эбелип турды: «Нени эдейин? Канайдайын?».
Энирдиҥ тогус чазы киреде Агуна таныш келинниҥ jуртына jеде берди. Ол эмдиге ле эдип турган немезин чике ондобойт: «Бу мен бе? Айса болзо, тӳш jерим бе?» Jӳрегиниҥ типилдеп турган табыжынаҥ, кийнинеҥ кижи сӳрӳжип келеткендий угулат. Ол кайра кӧрӧт. Бу ла караҥуйда эки кижиниҥ сомы …Санаазында бу jурттыҥ улузы ончозы Агунаныҥ неге келгенин билип тургандый ошкош.
Каруныҥ ойножыныҥ jаткан jуртын, адын Кӳмӳштен угуп алала, Агуна ол ло тӳнниҥ он эки чазында бу jурттаҥ чыгып ийди. Jалдап алган кижизи орто jаштаҥ ажа берген эр эмтир. Ол чала болбой турала, «jе» деп айтканына келин сӳрекей сӳӳнген. Каруныҥ канзырап калган ӳйиниҥ ӧктӧмин эм тургуза ӧчӳрерге кӳч болгон. Тышкары jаап баштаган jаҥмыр там ла тыҥыйт ошкош. Маҥтадып бараткан машина jаҥыс jерге тургандый. Jылу машинаныҥ jайканып клееткенине келин бир эмеш мелирей берди, jе ойноп турган кӳӳ тегин де коронго бастырган келинниҥ jӳрегин там ары ӧйкӧп баратты. Кенейте Агунаныҥ бажына чек ӧскӧ: jарык па, ару ба санаалар кыска ӧйдиҥ туркунына киреле, онойдо ло ок уча берет.Ол санааларда кичинек тужы, энези… «Бу мен бе? Jок по? …Эй-эй-эй, ол ыраакта jӳгӳрип бараткан бала- ол кем? Агуна-а-а, бала-а-ам». Тӳш jерим болды ба? Кенейте ле тууjырай бергенин билип, отура тӳшти.
Кӧркий келин Агуна! Бу jаҥмырлу карануй тӳнде ол нени сананып баратты болбогой? Чырайы да кӧрӳнбейт- тышкары тӳн, оноҥ ургун jаҥмыр! Канады ӳзӳлген, кӧкси ойылган, jе ӧктӧми ӧчпӧгӧн кыпчак келин! Бу ӧйдӧ ол jаҥыскан болгоны jакшы сезилет. Кӧстӧринде тӳби jок кунук…Jанында отурган эр кижи онын ачу-коронын билбес, а билзе де, нени эдип ийер? Ого эм тургуза болушкадый кижи jок, болор аргазы да jок. А Агуна кӧркийге бу ла тушта кемниҥ де болужы, jылу сӧстӧри jетпей турган.
— Мениҥ адым Берден, сӧӧгим таҥды болор, — деп, Агунаныҥ jолдожы уур санааларды ӳзӳп, куучын сурады.
-Мениҥ адым Агуна, сӧӧгим кыпчак. Мынайып меҥдеп-шиҥдеп jӳрген керегимди слерге чикезинче айдарга да эби-jоксынадым. Тирӳ кижи jӳрӳмниҥ кандый ла jӳзин кӧрӧтӧн туру не? Бистиҥ барып jаткан керегис- Кайру-Ичинде бир Сары келинниҥ айылын табары ла ого jолугары, -деп, Агуна Берденге jартын айтты. Чыгара айтканынаҥ башка уур санаалар Агунаныҥ бажында ла артты. «Оноҥ ары не болорын кудай ла кӧрзин!» — деп ичинде сананып барадат. Оны-мыны куучындажып, Кайру-Ичине jедип келдилер. Тӳндеги jаап турган jааштыҥ токтоор кирези jок болды. Берден бу келинниҥ куучынын угуп, jетире айдылбай турган сӧстӧрди оҥдоп то турза, ого киришпей, акту кӳӳнинеҥ чыдалы jеткенче болужар ла деп шӳӳнди. Эмди, качан керектиҥ аайы кезиктей де болзо, jартала берерде, Берден оноҥ ары нени эдетенин, кайда баратанын оҥдоп турды. Бу ачык-jарык куучынныҥ кийнинде Агунаныҥ jӳреги бӳгӳнги кӳнде баштапкы ла катап jеҥиле бергендий билдирди. Кандый да болзо, бу таныш эмес кижиге ол бӳдӳп, оны ол оҥдогонына быйанду болгон. Эмди бу jӳк эмеш те болзо, jеҥил деп билдирди, нениҥ учун дезе оны Агуна кемле де ӳлежип салган.
Узак та бедирениш jогынан Сары келинниҥ айылы табыла берген. Ол Кайру-Ичиниҥ оҥ jаны jаар барган jолдыҥ учында турган эмтир. Сара одус беш jаштаҥ ашкан келин. Jерлештериниҥ куучыныла болзо, ол кыс тужынаҥ ла ала улустыҥ jуртын чачар бала болгон. Бойыныҥ да ӧбӧгӧнине блаап алган кептӳ барган эмтир. Олордыҥ канайда jатканын кем де jакшы билбес, jе качан Сараныҥ ӧбӧгӧни, Слава, бойына кол салынып, бу ак-jарыктаҥ jӳре берерде, бу келин колында эки jашту кызычакту артып калтыр. Оноҥло бери Сара балыр jӳрӳмге ӳрелип, эмдиге ле jетире токтодынып болбой jӳрет дешти. Jол кечире карган эне-адазын да тообос, байлабас болгоны jарталды. Мыны ончозын Агуна Кайру-Ичиниҥ чала кайлык келиндеринеҥ угуп турбай кийнинде. Сараны база кайлык деп айдарга jараар. Кылыгыла омок, немедеҥ айабас, ӧткӳрме, алды-кийнин шӳӳбес келин дешти.
Тӳндеги jаҥмыр оноҥ тыҥ уруп турды. Качан Берден ле Агуна бу айылдыҥ эжигине келип токтой берерде, турада от то jок, тирӳ неме де билдирбес, jаҥыс ла кынjыда ийт ӳни тунганча ла аайы-бажы jок ӳрӳп турды. Каруныҥ машиназы чын ла мында турган эмтир. Тураныҥ эжиги сомокту. Канзырап калган Агунаныҥ jӳреги тургуза ла оозынаҥ чыга конгодый. Ол бойын бек тудунып, ойто келген машинаныҥ ичине кирди.
— Мен слерге jаан быйанымды jетирип турум. Эмди слер jанар, мен мында артарым, таҥ адары узак эмес, ол jабынчыныҥ алдында машинада ла отурып, олорды сакып аларым – деп айдала, Агуна Берденге jолдыҥ баазын табыштырды.
-Агуна, сен тышкары тӳнди кӧрӳп туруҥ не? Бастыра бойыҥ ӳлӳш. Агуна кӧк мӧлт ӳлӳш болгонын jаҥы ла сезип ийди.
— Бу тирӳ кижи сени чачып ийеле, эм тургуза кандый jӳректу jанар? Отурар болзо, мен кожо отурайын, таҥ атсын –деп, Берден кату ӳнденип айтты. Бу туш тура эр кижиниҥ Агунаны оҥдоп, ого килеп, учы тӳбине jетире болужар деген кӳӳни келинди сӳрекей кайкатты. Бойыныҥ эри мында, бу таныш эмес jуртта , кандый да бир баскын балыр ӳй кижиле кожо кайда да, чычкандар чылап кирип, jажынып калган. А бу кижи ого килеп, эмди мында отурганы бу. Бир jанынаҥ Агунага эби-jок, jе экинчи jанынаҥ, ол эмди бу тӳнде jаҥыскан артпазына сӳӳнип турды.
Таҥары jуукта jаҥмыр токтоп, тышкары таҥ атканы билдирип келетти. Машинаныҥ кӧзнӧгинеҥ ыраакта туманга оролгон туулар ла солум jурттыҥ сомы кӧрӳнип баштады. Ыҥ-шыҥ… Тӳниле маҥтадып темикпеген Берден машинаныҥ отургыжына бажын кыйынынаҥ салала, тууjырай берген эмтир. Агунаныҥ кӧзин jумар да аргазы jок болды. Ол тышкары чыгып, солун jуртты туразынаҥ аjыктайт. Сананза, кече тӳндеги jол-jорукта ол турушпаган ошкош. Бу jорыкты ол туразынаҥ кино кӧргӧндий катап эске алынат… А бӳгӳнги кӳн- ол бӳгӳнги jӳрӳм, бу jажытту ба кандый jолды база ӧдӧр керек. Ол- база оныҥ jӳрӳминиҥ ӳлӳзи!
Ол кӳн Берден Агунаны Сары келинниҥ эжигине артыргызып, эзендежеле, jана берди. Агуна, сен эмди ойто ло jаҥыскан, тудун, бек санан, оноҥ ары нени эдерин сеге эмди jаҥыс ла jӳрегиҥ айдар!
Сараныҥ эжиги эмдиге ле сомокту турган эмтир. Бу кӳн сӳрекей узун деп билдирди. Агуна кере тӳжине ле jуртты керий базып jӳрген солун келинди бу jердиҥ улузы кайкап кӧргӧн болор. Баштап тарый Агуна келген керегин jажырып, эп-jоксынып турала, учында jурттыҥ сыраҥай ла талортозында турган магазинге кирип, мында jуулган келиндердеҥ озо ло баштап Сара керегинде оны-мыны сурап jӳреле, оноҥ керектиҥ чынын айдар деп шӳӳнди. Бу jолдо оныҥ уур jӳги база да бир канчага jеҥиле бергенин келин jарт сести, нениҥ учун дезе ол эмди ойто ло улустыҥ ортозында, онойдо ок мында jуулган келиндер айыл-jуртту, бала-баркалу.Олор Сарадый келиндерди jаратпай jадылар. Айдарда, Сараныҥ бу jуртта тоомjызы jабыс болгон. Карудый наjылар оныҥ баштапкы ойножы эмес болгоны jартала берди. Чынынча болзо, Агуна ол тушта бойына jеҥилте бедиреген бе айса Сараныҥ jӳзин jерлештерине кӧргӳзерге сананган ба? Байла, онызы да, мынызы да. Кару ла Сараныҥ jӳрӳми керегинде Агуна бу jердиҥ улузынаҥ ол кӳн кӧпти уккан. Олордыҥ кезиги бу солун келинге килеп те турган ошкош, кезиги кайкап та турганы билдирет, олорды jажыргандары да бар болды.
Эмди Агунаныҥ jӳреги токуналу согулып турган. Jе кандый да jеҥил немедий болзо, кӧксиниҥ тӳбин ачу уйалап алгандый… «Мени кемге толуган? Сарадый сары ойнош болгодый келиндер jердиҥ ӳстинде толтыра эмей…Тургуза ла Каруныҥ кӧзине кӧрӧр кӳӳни келип турганы недеҥ де артык болды. Ол Каруга туштаза, айдатан сӧстӧрин канча катап сананган, jерлерин солуштырган…jе…
Каруныҥ ӳйи келген деген табыш ол экӳге тӳрген jеде берген – Агуна ол тушта олорго онойдо ло туштап болбоды. Ондый болорын, байла, ӧрӧ турган кудай ӧрӧкӧн ийген болбой кайтсын. Солум jуртты керий базып jӳреле келгежин, тураныҥ эжиги ондый ок ло сомокту турды. Агуна бу узун кӳнниҥ ажып баратканын jаҥы ла аjарды.Ол нени де сананып турала, jабынчыныҥ алдында турган машинаныҥ ичине ойто ло кирди. Эки кӳнниҥ туркунына кӧзин jумуп уйуктабаганын да, курсак та ичпегенин ол jаҥы ла сести. «Эмди канайдар? Байла, jанарым…Эртен иш…оноҥ jай, оноҥ ойто ло улалган учы куйузы jок jӳрӳм, jӳзӳн онду jӳрӳм…» — деп сананала, Каруга баштанып тилим чазынга самара бичиди:
«Кару!
Меҥдебей, Сарала кожо тойгончо ло амырап ал.Эмди мени азыйгы чылап тӧгӳндеп болбозын, мен ончозын билерим. Эки балаҥды да сананбаган эмтириҥ, тенегиҥди мынаҥ ла кӧрдим.
Агуна».
Бичимелди машинаныҥ кӧзнӧгине jапшырып салала, кандый да кара ӧҥдӳ кереги jок уур jӳкти чачып ийгендий, jӳрегиниҥ jеҥилгенин сести. Келин керек дезе кӳлӳмзиренип те ийди ошкош. Ол сумказын тудунып, машинанаҥ чыгала, jолды тӧмӧн тӳрген базып ийди.
Бир конуп, Кару оодылып калган машиназын jабынчынын алдынан чыгарып алала, jолды томон мантадып ийди. Кырдыҥ бажында тийип турган кӱн бажын jайкап турган деп ого билдирди.
***
ӰЛГЕРЛЕР
Jараш jас
Jастыҥ келип jатканы
Билдирлӱзи коркушту.
Кӱнниҥ чалып турганы
Cӱрнӱккен jерге тузалу.
Jабынчыныҥ тамчызы
Тамат,тамат, арыбайт.
Jаскы кӱнниҥ jакшызы
Сӱӱндирет бисти, чылабайт.
Кеткин куштар кожоҥы
Эрте таҥнан чӧйилет.
Ӱӱрележип учкулап,
Уйа тартып сӱӱнгилейт.
Калыҥ карды кайылтып,
Меҥдеп келет jараш jас!
Карыккан кышты ырадып,
Кӧӧрӧдӧт бисти, сӱрлӱ jас!
***
Ӱредӱчиниҥ јолы
Талдаган jолым танылу
Алтай сӧзимнеҥ, айткан эрмегимнеҥ,
Эптӱ, ээлгир тилимнеҥ,
Эрикпеген ийдемнеҥ.
Талдаган jолым билгирлӱ
Ачкан эжигимнеҥ, алтаган бозогомноҥ,
Алтайын байлаган ӱренчигимнеҥ,
Чӱм-jаҥын тудунган бойымнаҥ.
Талдаган jолым jедимдӱ
Ӱреткен балдарымнаҥ,
Айылым болгон ижимнеҥ,
Jастырбаган кӱӱнимнеҥ.
Талдаган jолым jилбилӱ
Бӱдӱрген ижимнеҥ,
Jаҥы ачкан билгирдеҥ,
Наjылашкан ӱӱремнеҥ.
Талдаган jолым jарык
Теҥериде чагылган кӱннеҥ,
Кышты солый келген jастаҥ,
Тууларда jаҥыланган кожоҥымнаҥ.
Талдаган jолым ырысту
Азыраган балдарымнаҥ,
Кожо отурган эжимнеҥ,
Оды ӧчпӧс алтай айылымнаҥ.
***
Мениҥ кискем
Мениҥ кискем коркынчак,
Ады оныҥ Карычак.
Кӧбӧҥ карга ол тӱҥей,
Кылыгыла — бӱдӱҥкей.
Чычкан тудар ол аҥчы,
Балдарын ӱредер таскадаачы,
Азырабазаҥ, jарт, уурчы,
Тойу jӱрзе, уйкучы.
Балдарыма эш болуп,
Карып калдыҥ, Карычак.
Чычкан тудуп болбозоҥ,
Амырап jатсаҥ, кискечек!
***
Кӧкӱбе, наjым, кӧкӱбе
Кӧкӱбе, наjым, кӧкӱбе,
Кӧзиҥниҥ чогын чачылтпа.
Кӧӧрӧгӧн кӧӧш кӧбӱктӱ
Кайнап чыкса, коркушту.
Очокто отты ӧчӱрер,
Отурган улусты шакпырадар,
Jаанды-jашты ол тообос,
Jаман-jакшыны да оҥдобос.
Кӧкӱбе, наjым, кӧкӱбе,
Кайнаган кӧӧштий кӧӧрӧбӧ,
Кӱйген отко тӱкӱрбе,
Кӱлин былгап чачылтпа.
Кӧкӱбе, наjым, кӧкӱбе
Кӱчӱркеп уйанга тыҥыба,
Jаргычы болуп кекенбе,
Jамыркап оны базынба.
Очокто от то ӧчӧр,
Кӧӧш кайнап токтоор.
Кӧӧрӧгӧн кӧгӱс jабызаар,
«Карыдым…» — деп ӱшкӱрер.
***
Энениҥ кунугы
Кӧксиме батпас кунукты
Комудап кемге айдайын?
Карыштаҥ ашкан ачумды
Кабыра тудуп, кайдаар таштайын?
Башкы jурттаҥ азыраган балам,
«Башка» ла болуп ӧзӱп калды.
«Балдардаҥ башка кылыкту…» — дежет,
«Башка ла jӱрзе, артык» — дежет.
Амырап отурза,
«Jалку»-дешкилейт,
Эрмек айтса,
«Эби-jок ло» — уккулайт.
Ӧй ӧскӧдӧ чыдаган баламныҥ
Бурузы кайда, неде не?
Эркелеп-эптеп азыраган уулымныҥ
Балдарымнаҥ нези башка не?
Jӱрекке батпас кунукты
Jӱктенип кайда барайын?
Ууштаҥ ашкан ачумды
Угуспай, кайдаар тӧгӧйин?
***
Кару ӱӱре-jелеме Очурова Чейнеш Огошбаевнага
Быйаным сеге
Быйаным берейин кысканбай,
Аларыҥ ба, кӧркийим!
Алкыжым айдайын тудунбай,
Угарыҥ ба, кӧркийим!
Алаканда чӧӧчӧйди,
Алкап-алкап берейин,
Акту кӱӱннеҥ сӧзимди,
Амадап сеге айдайын!
Ачык jолдор кӧп болзын,
Чӧйилип, учы кӧрӱнбезин!
Акту сӧстӧр jедимдӱ болзын,
Айдылып, кыйузына jетпезин!
Быйаным берейин кысканбай,
Аларын ба, кӧркийим!
Алкыжым айдайын тудунбай,
Угарыҥ ба, кӧркийим!
***
Энемниҥ јакылтазы
Кару энемди тӱженген ошкожым…
Кайра кӧрӱп, јӱзин јажырат,
Катап ла экӱ тушташкан ошкожыс…
Кайран энем јанымда турат.
Качан да энемниҥ айткан сӧстӧри
Кенетийин бу тӱнде санаама кирди…
Мени ук, балам,-деген,
Меҥдебей, куучынын баштаган:
«Адаҥды кичееп, алып јӱр,
Jыртык-бырчык бастыртпа,
Акаҥныҥ адаанын алып јӱр,
Jаактуга оны айтыртпа.
Башкы јурттаҥ азыраган балаҥды
Башкалап бойыҥнаҥ ыратпа.
Баш билиндирип база бастыртпа,
Тилге –ооско оролтпо.
Jӱрӱмниҥ јӱзи јӱс башка
Ӧҥин оныҥ булгаба,
Jӱгӱрӱк атка минип те јӱрзеҥ,
Jойу басканды база ундыба.
Jӱзӱн ӧҥдӱ јӱрӱмниҥ
Jӱс башказын билип јӱр.
Jакшыны јаманнаҥ ылгап бил,
Jакшы эткенди баалап јӱр».
Кару энемди тӱженген ошкожым…
Кайра кӧрӱп, јӱзин јажырган,
Катап ла экӱ тушташкан ошкожыс…
Кайра баштанып, јӱре берген.
***
Чаган ай
Чаган ай, чаган ай
Чагып турар соок ло ай.
Чагылып кӱн узаган ай,
Чага байрам келген ай.
Чаган ай, чаган ай
«Чак» ла «каннаҥ» бӱткен ай,
Арга-чак берер ай,
Амыр санаа кийдирер ай.
Чаган ай, чаган ай
Чактар ӧткӱре келген ай
Ийде-чак алынар ай,
Кан jаҥыртар байлу ай.
***
Весна
Все ближе весна. Расцветая,
В каждом дне ощущаясь, ликует.
Яркое солнце блистая,
В лучах золотистых танцует.
С крыш лучезарные капли
Капают, не уставая.
Весенний денек прекрасный
Радует, не утомляя.
Песни свои распевая,
С утра перелетные птицы
Парами дружно летая,
Окрест начинают гнездиться.
Толщу снегов растопляя,
Весна торопливо шагает.
Зимы скукоту удаляя,
Радостью нас наполняет.
***