Любовь Бабина: «Арчын јыды јытанган Алтайыстыҥ јаражын…»

Любовь Бабина (Мендешева) Экинур јуртта чыккан-ӧскӧн. Тӧрӧл јуртында иштеп-јуртайт. 2015 јылдаҥ бейин Экинур јурттыҥ эпшилериниҥ вокально-фольклорлык ӧмӧлигиниҥ туружаачызы. Ӧмолик јаҥарлап, эстрадалык кожоҥдор кожоҥдоп, Чага байрамда, орус калыктыҥ Масленица байрамында, аймак ла республикан кеминде Эл-Ойындарда, Кӧксуу-Оозы аймакта «Родники Алтая-Алтайдыҥ аржандары» деп албатылык јаан байрамда канча јылдарга улай эрчимдӱ туружып келди. Онойда ок тӧрӧл Экинур јурттыҥ јайалталу јерлештерин уткып, олорло оморкоп, юбилей-байрамдарына, ол эмезе јарлу улусты эзеткен керектерде јаҥарлап, ойын-јыргалын кӧргӱзет. Коштой турган јурттардыҥ байрам-јыргалдарында база туружат. Экинурдыҥ јаҥарчы эпшилери аймак, республикан кемдӱ кӱндӱлӱ грамоталарла, быйанду самараларла кӧп катап кайралдаткылаган. «Јаҥар кожоҥ јаҥылгазы» деп кӧрӱ-фестивальда ӧмӧлик туружып, «2 -чи степеньду лауреат» деп адаткан.
Любовь Михайловна бойы кожоҥчы-јаҥарчылардыҥ республикан кемдӱ кӧрӱзинде «2 чи степеньду дипломант» деп, ӧткон јылда јаан јаштулар ортодо ӧткӧн «Серебряный возраст» деп кӧрӱ-конкурста “3чи степеньду дипломант» деп адаткан. Кожоҥчы эпшиниҥ кӱӱни кӱӱ-кожоҥдорло кожо ӱлгерлерге база салынган. Санаа -кӱӱнин јеҥилтип, јоруктап, амырап, кожоҥдоп, кӧрӱ-байрамдарда туружып, амыр ӧйдӧ бичиирин, кычырынарын сӱӱйт.
******

Јаскы аркада

Туулар курчаган турлуда ӧзӱп,
Таҥдак јыдын таҥында алатам.
Тӧнӧзӧктӧр алтай калып, јӱгӱрӱп,
Тоскышту тонмок суунаҥ амзайтам.
Кар кайылып, актары ачылза,
Эреҥис јогынаҥ јасты сакыйтам.
Кандык айдыҥ кандык чечегин,
Јаш бойымга јылу тӱҥдейтем.
Койлоп јорткомдо кӧк-таман , кандыкты
Айлы -турлумга меҥдеген экелетем.
Очок кырында кӱпте чегеннеҥ
Чӧчӧйгӧ уруп, ичерге меҥдейтем.
Кызылгат, чейнелу аркалар керип,
Ургун учушту јааштарга табартатам.
Чийӱлей тартылган кӧк теҥери тӱбинде
Кӱзӱрт унчукту јалкыннаҥ коркыйтам.
Кӧктӧр јыды јайылган јалаҥда
Кӧкӱп, сӱӱнчиде кожоҥым чӧйӧтӧм.
Арка-туулай атту шуҥудып,
Салкын кептӱ ийдемди сезетем…
******
Јас

Ак кобӱ кышкы кар
Арайынаҥ јоголды.
Тыйрыҥдашкан јарышту
Суучактарга кубулды.
Кӱндер јылып, јас келди,
Кӱӱнис сӱӱнип, кӧдӱрилди.
Кӱнниҥ чогы бийиктеп,
Айлар узап, чӧйилди.
Арка-тууны шыбаган
Кыштыҥ карын сенделтти.
Соок тыныжы сыныгып,
Тӱштер јылып, јарыды.
Айландыра ачылып,
Кар кӱрттери кайылды.
Балкаш-суулар чейилип,
Јер телкемге јайылды.
Калыҥ тошторы јиилип,
Агын суулар шоркыраар.
Келген јаска сӱӱнгендий,
Кушкаштар кӱӱлерин сыйлаар.
Јабынчынаҥ јалтырашкан
Тамчылар калып тӱшкилеер.
Кӱнниҥ јарык чогынаҥ
Кылбыккылап, јажынгылаар.
Јаскы кӱнниҥ јылузына
Јалаҥдар јайым тынгылаар.
Јарышкандый суучактар
Ӧзӧкти тӧмӧн аккылаар.
Јер-Алтайыс ойгонып,
Тазыл-тамыры тынданар.
Јаан удабай кандык, таман,
Јаш ӧлӧндӧр кӧгӧрӧр.
Эртелеген таҥды ээчип,
Кӱӱк эдерин сакыырыс.
Кан -Алтайдыҥ јажарып,
Јаранганын кӧрӧрис.
Узун кышты ундыган,
Чырайлар ээрӱ јаранды.
Корон соокко кородошкон
Кӧркийлер санаазы јарыды.
Мал-ажыстыҥ одоры
Араайынаҥ ачылды.
Анда-мында аҥырдыҥ
Таҥ алдында табыжы.
Кӧк-теҥери айаста
Турна кыйгызы угулар.
Уйа базып тартарга
Алтайындӧӧн чубажар.
Талаҥ-келеҥ јӱктенчиктӱ
Ӧркӧлӧр кыймырт маҥтажар.
Ичегенинде содойгон,
Тыҥдаланган отургылаар.
Чегедектер — јараш ол кебин
Эпшилерис кийгилер.
Јаҥарларын јайгылап,
Салкын кептӱ учураар.
Чечектери јайылган
Јараш јайыс эжикте.
Јаҥмыр-јаажы, сугадыла
Маала-ажысты ӧскӱрер.
******
Алтайым

Арка-туулу јеристиҥ
Агаш ӧскӧн тайгазы.
Айанынаҥ сызылып,
Арбындап ӧскӧн албатызы.
Кайа-ташту јеристиҥ
Кобы-јиктӱ тайгазы.
Колтыгына сыгылып,
Корболоп ӧскӧн калыгы.
Арчын јыды јытанган
Алтайыстыҥ јаражын.
Албаты-јонды кайкадар
Ар-бӱткенниҥ байлыгын.
Кырчын агаш јытанган
Кеен Алтайдыҥ сӱрлӱзин.
Калык-јонды бактырган
Кан-Алтайыс ӧҥжӱгин…
Эрте јастыҥ чечеги
Кееркемел кептӱ јайылар.
Эдил кӱӱктиҥ эткени
Аркада ӱнгӱр торгулаар.
Јайыла ӧскӧн чечеги —
Алтайыстыҥ кайкалы.
Арчын јытту тууларлу
Артырган биске кайралы.
******
Јаҥыс кайыҥ

Ӧлӧҥ ӧйи, кааҥ јайгы кӱндер,
Јолдой чабылган јалаҥ чабындар.
Эдектери јайылган ээчий-течий бугулдар,
Толкудый јайканган ӧлӧҥдӧрлӱ јалаҥдар.
Кобыда турган сок јаҥыс кайыҥ,
Коо ӱнденип, нени айдадыҥ…
Шуҥутту салкын ийдези алдына
Шылырап, кожоҥду кӱӱҥ баштайдыҥ…
Јайгы јаашту јут алдында
Јабылагым болуп, кӱлӱмјип киретем.
Јиген чокту кӱнниҥ кӧзинеҥ
Јайым корып, кӧлӧткӧҥ бӧктӧйтӧн.
Бозомтык кӱн кыр баштай айланза,
Быйаным айдып, турлуудӧӧн алтайтам.
Бӱрӱҥкий тӱн тымыгыла ороп,
Јаҥыс кайыҥды јайкап артатан.
Ачу таҥныҥ аалга јаркыны
Айлабас јанынаҥ тийип, ойгозор.
Бозорып, араай чалынын тӧгӱп,
Арт ажыра чокторын аткарар…
******
Тӱш амыры

Карануй койу јаскы тӱн…
Ӱӱрелерим амырда.
Тыштангылайт тӧжӧктӧ,
Уйку тату јайымда.
Најыларды кычырат
Тӱштӱ јараш телекей.
Эбиреде учурар
Куулгазын кайкал сӱрекей.
Экпиниле ооройло
Сӱӱжине де табартар.
Тӱш кеендиги телкемиле
Курчаар, јайкай кучактаар…
******
«Чарактар» кожоҥы

Таҥ јаркынындый јарыган,
Кӱндий чоктор јайылган, Најылар!
Чедиргени чачылып,
Одычак одын камыскан, Најылар!
«Кӱн-Чарагыс» чалыган,
«Чадыр чатта» чогулган, Најылар!
Кӱӱн -санаалар биригип,
Корбо-ӧзӱм алынган, Најылар!
Кӧк теҥери алдында
Кеендик јолыс ачылар.
Ак тумандар ӧткӱре
Канаттарыс јайылар!
Элкем-јайым Алтайга
Кӱйбӱрезин «Чарагыс»!
Эли-1оныс ортодо
јайылзыын!
«Кӱн-Чарагыс» јаркындап,
Јылдыс -Чолмон јарыган, Најылар!
Уламјы-толку алынып,
Јилбӱлерис тыҥыткан, Најылар!
Кожоҥ-јаҥар јайылып,
Јердиҥ ӱстин айланар, Најылар!
Чӱмдемелдер тизилип,
Јайалталар ачылар, Најылар!

(«Кӱн -Чарак» — ӱлгерчилердиҥ чат-кӱреезиниҥ ады)
******
Кӱс

Эҥир јылдыс эртелеп чыгарда,
Теҥери тӱби кӧгӧрип јарыган.
Эртенги кӱннеҥ эзенди сураарга,
Телекей тымып, энчикпей сакыган.
Сары айдыҥ сӱӱнчилӱ јаркыны,
Јердиҥ ӱстин ширтеп, јарыдат.
Санаалар эжинген бу тымыкта
Кӧгӱс јажыттар мында ачылат.
Кӱски салкынныҥ эрикчил кожоҥы
Комус кӱӱзиндий ыраакка апарат.
Кайа-капчалдыҥ јаҥылгазы болуп,
Јаҥарлар јердиҥ ӱстин айланат.
Серӱӱн соккон орой эзиниле
Бӱрӱҥкий булуттар чубажып баргылайт.
Боромтык сары кӱстиҥ ӧҥиле
Јердиҥ ӱсти арайын јуралат.
******
Адамныҥ турлузы

Санаама кирет адамныҥ турлузы,
Эчкилер кабырган Быргасты ӧзӧги…
Солдаттар кыры, ӧлӧҥ чабыны,
Кузуктап јӱрген ташту кырлары…
Кызылгат терген Ойбок-ичи,
Јиилектеп баскан меестер эдеги…
Куу-туманы койылган,
Јалкын-кӱкӱртте томулган,
Ургун јаажы јааган,
Шабрай кулузунду арка јерлери…
Кӧкип јӱгӱрген, кӧбӧлӧктӧр сӱрӱшкен,
Тыркыруштар учурган,
Агаш-аразындагы адамныҥ турлузы…
Санаамга кирет, јойу басканыс,
Сельпого тӱжӱп, курсактап јӱргенис.
Эркелеген ийнимди јӱктенип, ээчидип,
Арыган-чылаган турлуга јеткенис.
Сайгактып маҥташкан уйларды ӱркӱдип,
Кӱнниҥ чогына арып-чылаганыс.
Чечектер ӱскен, јарыжып ойногон,
Чейнелер тискен јакшы ӧйлӧрим…
Чымалы тоскурган , чойлошкондор теерген ,
Кӧӧлмӧккӧ эжинген айланбас јылдарым…
******
Кыш

Арка-јалаҥ агарып,
Кӧбу карла јабынды.
Кӱндер, айлар кыскарып,
Соок тӱжери билдирди.
Ак кары айланып,
Алтай ӱстин бӱркеди .
Агаш-тажын јылулап,
Ак некейин кийдирди.
Акар тонын јабынган,
Алтайыс амыр уйкуда.
Калыҥ кардыҥ алдында,
Койу тӱш-амырында.
Айаҥдардыҥ баштары,
Кажайган сӱрлӱ јалтырайт.
Ӧрӧ–тӧмӧн маҥташкан,
Аҥ истери јаткылайт .
Кырлаҥ меестер одоштой,
Томыртка токпогы јаҥырайт.
Айландыра тымыкта
Ончо табыштар јаҥылайт.
Кыштыҥ корон соокторы
Каарып јалайт јыбарыла.
Куйундалган шуурганы
Шыбалай согот карыла.
Соогын тартынган јаҥар ай
Сыныгып кӱнге јылыгай.
Тӱндер сайын толун ай
Тийип, јаркыны јарыгай.
Кӱндер, тӱштер араайын
Узап баштаар макалу.
Болчойто чоккон кӱрттери
Јукаарып јилер табылу.
Узун кышты алтаган
Албатыбыс Чагаалап байрамдаар…
Јылды чыккан мал-ажыбыс
Одоры ачылып, јайылар…
******
Кыстарымныҥ ойыны

Кӱлӱмји толгон кӧстӧрлӱ,
Кыстарым мениҥ ойында.
Кемизи де бӧстӧрлӧ
Наадай ороп божобойт.
Кемизи де бичинип,
Качы болуп арбанат.
Кызу тийген кӱн алдында.
Арыган-чылаган кийдире јӱгӱриште.
Аштаган-суузаган, кургакка ажанып,
Калаш тудунган, чыгара јӱгӱриште.
Кӱн ӧксӧгӧн соҥында
Концерт кӧрӱш башталат.
Кожоҥ-комут чӧйилип,
Кийим-тудум ташталат.
Јӱкпелери јайылган
Шык биједе секирлейт.
Кобулуктар табыжына
Кӧзи-бажыс айланат.
Калыҥ уйкуга кӧмӱлген
Кыртыштанат адазы.
«Кайткан балдар бу эди» — деп,
Чала кизирт арбанат.
Кыстарымныҥ кулагына
Кыҥыс та јок табыжы.
Кожоҥ-кокыр, каткыда,
Кыстарым сыр ойында!
Кӧк торко бӧстӧрди
Кодоро тартты чемоданнаҥ.
Кӧк ийнени кӧҥкӧрӧ тудуп,
Кӧктӧй сокты чамчанаҥ.
Качы болоочы арбанчак кысынак
Кожуп-айрып баштады.
Контораныҥ чодыла кычылдада
Чотонды.
Кандый солун кӧрӧргӧ
Кыстарымныҥ ойынын…
******
Мӱркӱт
Ай канады јайылып
Мӱркӱт учат айаста.
Тӧмӧн кайып тӱжӱп келип,
Эбире соккон шуҥутта.
Кей ару, ару суудый
Кӧрӱп турзаҥ, јӱзӱп тургандый.
Ӧрӧ-тӧмӧн сайрашта
Соот ойында немедий.
Теҥери тӱбинде айланып,
Јайым араай кайкалайт.
Курч оймокчо кӧзиле
Ӧткӱре ширттӱ ајыктайт.
Јайа чӧйгӧн канадын талбынза,
Баатыр-Кезердиҥ кеби кӧрӱнет.
Јердеҥ тебинип, таларкап учканда,
Маадай-Кара ийдези сезилет.
Кара тобракты каза тебинип,
Кӧк айаска кӱчтӱ кӧдӱрилет!
Бадай баскан тырмактар илмегиле
Јер кыртыжы кодоро тартылат.
Бийикте учар јӱрӱмдӱ,
Кыйгы кожон чӧйиттӱ,
Кайа-ташту туу бажында
Уйа тартар салымду…
Кӱн тийген чогы алдында
Канады јалтырайт кайыырда.
Кызыл книжке бичикте
Корыыр-јакару таҥмада.
******

Расул Гамзатовтыҥ «Журавли» алтай тилле
(кӧчӱриш)
Меге билдирген
ол ӧйдӧ јуучылдар,
Канду
јалаҥдардаҥ айланбаан.
Јерибисте бистиҥ
Јеҥ јастанып,
Ак турналар
болуп кубулган.
Бу ӧйдӧҥ ары
Ыраак ӧйлӧргӧ
Учуп, ӱнденгилеп,
Јаҥылгылайт.
Оныҥ учун
Улайын кунукчылду
Ајыктайдыс
Арайын тымыкка .
Учат, учат ӱстисле
Чылаганду,
Элбек туманга
Ороткон куштар.
Ол ӧткӧн турналардыҥ
ӱӱриле,
Кайдаҥ билер,
Айса ол меге
Јууктаган кӱн…
Турналардыҥ ӱӱриле
Мен эжинерим.
Мындый тымыкта
Ачу, ару куштардый
Кыйгырарым —
«Слерге, эзен
арткандар бу, 1ерде!»
******

«Деревня моя» кожоҥ алтай тилле
(кӧчӱриш)
Элбек 1уртым
Элкем јалаҥдарлу.
Кӧзим кылбыгып,
Ајыктай кӧрӧдим.
Јеҥил, коо булуттый,
Јаҥыйдыҥ арчулыҥ ла.
Чоокырайган јодролор
Суу јараттай тургылайт.
Кару јурттымды
Эҥчейген кырлары курчайт.
Кӱлӱмји-јажыдыҥла
Мени «ӧртӧйдиҥ»…
Тартылат јӱрегим,
Јол сурайт амадуум,
Је ойто ло ижим
Јолымды туйуктайт…
Јылу талайга
Мен бир де јӱткӱбейдим,
Ӧйкӧлбӧйт ӧзӧгим,
Јажырбай айдадым.
Ады-ӧбӧкӧҥлӧ
Сени байлайдыс,
Агару ла кару
Мениҥ јуртым!
******