Лидия Чекурашева: «Энениҥ сӱдинеҥ тӱшкен тилибис…»

Чекурашева Лидия Романовна кöбöк сӧӧктӱ. Чыккан-ӧскӧн јери Улаган, jyртаган jyртты — Шабалин. Эмчи болуп 40 jылдаҥ ажыра иштеген, эмди амыралтада. Амыралтага чыгала, бойына öcкö joлдор ачып кöрŏр кÿÿнге алдыртып,тӱндӱк базытла јилбиркеп баштаган. Эмди спорттыҥ бу бӱдӱмиле маргаандарда туружып, кӧп јол-јорыктарда јӱрет. Ого Алтайыстыҥ ичинде болбогон кӧп јерлерде болорго келижет. Арка-сындардыҥ, кырлардыҥ кеен ле сӱрлӱ јаражына, кеендик эзинине алдыртып, ӧзӧктӧги кӱӱн јолдыктар болуп чыгарда, бу кӱӱниле ӱлгерчи эпши эл-јоныла ӱлежерге амадайт.
Алтай поэзиныҥ јолында угулган јаҥы ӱлгерчиниҥ ӱлгерлериле бӱгӱн таныжып ийеектер. Лидия Романовна алтай бойыстыҥ алдыста турган курч сурактарды ӱлгерлери ажыра чыгара айдарга сананганы учурлу болгонын мында темдектеп ийер керек.
******

Тöрöл jуртыс

Jыш агашту кырларга курчаткан,
Канча öзöк бириккенинде,
Толгойок кырдыҥ эдегинде,
Тöрöл jyртыбыс jaйылган.
Ынаарлу бийик тууларлу,
Öлöҥ- чöптÿ кобы-jикту,
Аҥ-кушту тайгалу!
Агаш-тажы эжиктеҥ ары…
Тегин сени байлар-jaйзаҥдар
Талдап jyртаган эмес пе?..
Мактап айткан эмес пе…
Кандый ла öйлöрди öдöргö келишкен,
Канайдар сени, кайран jyртыбыс…
Кырларда őскöн jÿзÿн агаштый,
Кобылардаҥ тÿшкен суулардый,
Канча башка укту албаты
Кару ла нак jyртайдыс!
Кайдаар да узакка барзабыс,
Кайра бурылып, туштаарга келедис.
Кузуктап jÿрген туй тайгалар,
Катап баскан jaлаҥдар, аркалар,
Кожо ойногон нöкöр балдар,
Кемниҥ де сÿÿшке алдырткан öйлöри
Сениле кожо – бистиҥ jуртыбыс.
Канатту болзобыс, кайып учар эдис,
Кöҥкöрö тöмöн кайкап кöрöр эдис…
Келишпестеҥ кoрыйтан аргалу болзoбыс,
Канадыс jaйып, аргадап алар эдис…
Кару jyртыбыс, байлык Алтайыс,
Качан да сени ундып болбозыс.
Карузып, тартылып jÿрерис,
Кару кÿÿнисти катап экелерис…
******
Кара башту алтай эрлер

Канча чактарга Алтайын корыган,
Казыр ӧштӱни jеҥип чыгатан.
Албатызын баштап jÿрген,
Айыл jурттыҥ бажы болгон,
Алтай чӧрчӧккӧ ады калган,
Баатыр кептӱ эр улузыс…
Недеҥ улам ачуга бастыртып,
Ӧштӱге jеҥдиртип, jыгылбаган бойыгар
Ачуга jеҥдиртип jадыгар…
Кемниҥ де алдына jалынбаган бойыгар
Тизеге тÿжÿп, алаканаар jaйып,
Jaйнап, ачуга сурайдаар?
Айса болзо ада-энелер,
Бис буруулу болорыс па?
Ачу jогынаҥ jыргал баштабас,
Айдынайын дезе, тидинип болбос,
Кожоҥдойын дезе, ӱни чыкпас,
Биjелер дезе, буды ээлбес,
Ачу jогынаҥ ачылып болбос
Канайып калдыс, кайран албатым…
Jыргалда ичкен ачу ажыбыс
Jакшыга jeтирерине балдарыс бÿдет.
Jаан улузыс ачу табарбай,
Кыйып ӧдӧрине карандыра иженет.
Кемjип ичерине кÿjÿркейт…
Ачу ажыстыҥ ийдези тыҥ,
Кемjÿни ажыра бастырат,
Кемди аларын бойы талдайт…
******
Крымла колбулу санаалар

Самолетко отурып,
Семфиропольго уч келдис.
Алтайыста соой берзе
Jаҥыс куштар учар ба…
Бис те кожо учала,
Jылу jeрге jeт келбей!
Самолеттоҥ кöргöндö:
Чöлдöр, кырлар, jалаҥдар —
Алтайыска тÿҥейин!
Jерге тÿжÿп келгенде —
Jылу, кипарис, Кара талай.
Ай-Петри кырлары…
Кара талай учы jок,
Теҥериле бириктир.
Толкулары тоолонып,
Jаратарга торгылтыр.
Ай-Петри кырлары
Бийик, кайыр болуптыр.
Алтай кырларга тÿҥйин
Кöп улустар кайкаптыр…
Кырларыс бистиҥ карындаш
Кырлар болгон болор бо?
Тÿÿкиниҥ jолында ыраакта
Артып калган болор бо…
Кандый тыҥ ийде-кÿч
Кырларысты апарды?
Недеҥ болуп бу кырлар
Талай кырында арт калды?
Jeрлериниҥ де аттары:
Кара-Кöл, Учан-Су, Айу-даг.
Бистиҥ тилге тÿҥейин,
База катап кайкадым…
Jерлерин адап салала
Албаты jÿре берген бе,
Тилин ундуп салган ба?
Талай jанында jÿреле
Ондый тилле бичилген
Jaкылталар кöрÿнбейт.
Ондый тилдиҥ табыжы
Кулагыма илинбейт…
Оныҥ учун албатым,
Туулган тőрőл jeристи
Öcкÿзиреп артыспайлык.
Кудай берген тилисти
Öcкö тилге солубайлык.
Jaйаган jараш jеристи
Туура улуска сатпайлык!
******
Аргымак аттыҥ ачу киштежи

Аргымак аттыҥ киштежи
Торгулып туратан тууларда!
Аттарын уулдарыс минеле
Учуп jÿретен jeринде!
Сакыбаган тÿбек тÿжерин
Кем де билбеген болор
Каруузып чыдаткан уулдарыс
Каранга короп, астаарын
Кандый да эне сеспеген болор…
Кÿйбÿреген санаалар энеге
Уйуктаарга бербейтен эмтир.
Кöстиҥ jaжы ижемjиле кожо
Jÿректи оорыдып, сыстадатан эмтир.
Аргымак аттар киштежи
Ачу эмди торгулат.
Ээзи joкто чакылар
Ээнзиреп калган тургулайт.
Эне коркийлер ыйлап-сыктап,
Уулдары келерин сакыйт
Эзен-амыр jанып келер деп,
Уйкузын jылыйтып, иженет…
******
Алтай тилис
Энениҥ сӱдинеҥ тӱшкен
Энедий кару тилибис.
Аданыҥ кӧзиниҥ чогынаҥ алган
Ададый агару алтай тилибис.
Шоркырап аккан суулар табыжы,
Шуурганныҥ сыылтту шуулажы,
Эрте jаскыда кучыйак кожоҥы,
Ээзин соккон сыгырты,
Агаштаҥ тӱшкен jалбырак шылырты,
Ат маҥтаган тибирти —
Бистиҥ тилдиҥ ӧзӧги, ӱни!
Эненеҥ чыккан эрке тилистеҥ
Эби-jоксынып турган болорыс па?
Аданаҥ тӱшкен алтай тилисти
Ажыра базып, астыгып jӱргенис пе?
Jе канайттыс, алтай албатым…
Канча да кӧп тилдер билгенде
Ончо ло кирези jакшы эмес пе?
Бойыстыҥ тилисти ундыбай,
Баалап, кичееп jÿрзебис
Оноҥ до артык болбос по?
Энедий кару алтай тилисти
Карамдап, корып jӱректер!
Ададый агару алтай тилисти
Артыргыспай, öзÿмге келектер!
******
Jÿрÿмниҥ joлдоры

Jÿрÿмниҥ joлдорын
Jaйаачыс jaйайт.
Jÿретен jÿрÿм
Jaкшылу, jaманду.
Jaкшызын да оныҥ
Jÿрер ле керек.
Jaманын да оныҥ
Őдöр лö керек.
Кезик öйдö
Jaйым куштый
Канадыҥ jайып,
Бийиктей учадыҥ.
Кайып, ÿcтÿнеҥ
Тöмöн кaрайдыҥ.
Коолодо кожодоор
Кÿÿниҥ келер.
Кезик öйдö
Балкашка бадалып,
Будыҥ кöдÿрип
Болбой турадыҥ.
Буудактар буузы
Тыҥ ла эмей,
Кородоп, ыйлаар
Кÿÿниҥ келер.
Кажызы ла оныҥ —
Сениҥ jÿрÿмиҥ.
Бийиктей учсаҥ
Бийиркебе, нöкőр!
Балкашту joлдор
Бар ла эмей.
Балкашка бадалзаҥ
Бажыҥ кöдÿрип,
Балкаштаҥ чыгарга
Албадан, кööркий!
Бийик yчуштар
Учурар ла эмей…
******
Кожо ӱренген ӱӱре-jелелерге

Кичинек болчомдор тӧс тергеебиске
Ӱредӱ аларга, келгенис.
Айлыста арткан улусты сананып,
Ыйлап, jаныксап jӱргенис.
«Кушать» дегенде, чыга конуп
Тепкиштер айланып, тӱже jӱгӱретенис.
Ажанып алала, калаш экелип,
Jастыктыҥ алдына сугуп jийтенис.
Кайран ӧйлӧрис, ӧткӧн jылдарыс,
Слерди буруулар кӱӱнис jок.
Кандый да болзо ӧткӧн ӧйлӧрис
Эске алынып, jÿредис…
«Отбой» дегенде jарыткыш алып,
Jабынчы алдына кычырып jадатаныс.
«На зарядку» дезе, jабынчы тутканча,
Шифоньерге кирип, уйку улалтатаныс.
Ӱредӱчилер биске билгирин берерге
Чырмайып, албаданып туратан эди.
Бис айылдыҥ ижин бӱдӱрбей
Бой-бойыстаҥ кӧчӱрип бичийтенис.
Кожо ӱренген ӱӱре-jелелер,
Баштак тужыбыс, ӧткӧн ӧйлӧрис…
Кандый да болзо, карып та барзас,
Эске алынып, сананып jӱрерис.
Маймадаҥ бери арып-чылап,
Таштаган темирлер jууп базатаныс.
Тапкан темирди уурдатпас болуп,
Jерге чогуп, каруулчык артызатаныс.
Зарница ойында карга кӧмӱлип,
Jеҥӱ аларга тыҥ тартыжатаныс.
Ойто келип, ӱлӱш кийимди
Орынныҥ будына кургадып, илетенис.
Кайран jылдарыс, ойногон балдарыс,
Слерди ундыйтан бисте арга jок.
Ойлӧр дӧ ӧтсӧ бой-бойысты
Суражып, кӧрӱжип, айылдажып jӱредис.
Каникул jетсе «билет» аларга,
Тӱниле уйуктабай отуратан эдис.
Айылдаҥ экелген солун курсакты
Ӱлежип, берижип, jип туратаныс.
Шулмус уулчактар «Сӱӱдим» — деп,
Jараткан кыстарла нӧкӧрлӧжип jӱретен.
Кемзинчек кӧӧркийлер тидинбей,
Сӱӱжин бойында алып јӱретен.
Бир турада карындаш болгондый
Öзӱп-чыдаганыс.
Jаандай береле куштыҥ балдарындый
Салым бедиреп, уча бергенис
Jаш тужысты, ӧткӧн ӧйлӧрди
Кайра бурыйтан арга jок эмди…
Кандый да болзо, кару ӧйисти
Эске алып, санан jӱргейис эмди…