Кӧксинде  оныҥ бӱткӱл телекей

    — Тамара Михайловна, ээлӱ кайчыныҥ јайаандык ижи, кайкал чӱмдемелдери, олордыҥ ийдези керегинде кӧп бичилген де, айдылган да. Јайалтазыла телекейди кайкаткан кижиле Слер јуук колбуда иштегенер. Айдарда, Алексей Григорьевич јӱрӱмде кандый кижи болгон?

         —  Алексей Григорьевичти баштапкы ла катап билим-шиҥжӱ институтка келерде, кӧргӧн эдим. Ол бир канча ӧйдиҥ бажынаҥ институтка келип туратан. Келзе, мен мындый чӧрчӧкти бичидерге келдим деп айдатан. Ээчий ондый јоругында танышканыс. Ол тушта мен јиит болгом, билим ижимди јаҥы-јаҥы ла баштап тургам. Кайчыныҥ келгени биске јаан солунга бодолду. Ады-јары чыккан, бойы јаан тоомјылу кижи келгенде, биске де јаан сӱӱнчи эмей. Билимчилер Алексей Григорьевичти ууй тудуп, эбире курчап, оныҥ куучындаганын тӧкпӧй-чачпай бичип туратан эди. Мен ондый учуралда тыҥ камалашпай јӱретем. Је бир катап институттыҥ ол туштагы башкараачызы мени алдыртала: «Бу кижиле кожо јӱрӱп, ого јӧмӧжип, болушчызы болорыҥ»  — деген. Јууктада анайып таныштыс.

Бир кӱн, ӧй тал-тӱшке једе берерде, ол мени: «Јыгнатка барак!» — деп, айтты.  Игнат Иванович Ортонуловты оной адап турган болтыр. Јурукчыныҥ  мастерскойын  кӧстӧп, базып ийдис. Ол ыраак јокто, тӧс тепсеҥ кечире турада. Јарлу јурукчыла тушташкан кийнисте, бу сениҥ акаҥ болор деп, бисти таныштырды. Саал сӧӧктӱ учун акаҥ деп айдып турган. Игнат Ивановичле ол тушта кандый куучын ӧткӧни сагыжыма јакшы кирбейт. Алексей Григорьевичле дезе јолойын барып јада, ол  мени кажы јердеҥ деп сураган.

  —  Јодроныҥ — деп, каруузын јандырдым.

Тӧрӧл јуртым — Јодрого — ол учурал келижерде токтогоны, ондо адамга туштаганы керегинде эске алынды. Оноҥ бери кӧп ӧйлӧр ӧткӧн. Кайда да, ӧткӧн чактыҥ 50-чи јылдарыныҥ бажы болор керек. Је адамныҥ чырай-бӱдӱжин, баскан базыдын чокум айдып берген. Айлына кычырып, чайлатканын куучындаган. Мениле танышкан ла кийнинде адамды эске алынып, ол керегинде кечеги ле болгон керектий элбеде куучындаганына кайкаган эдим.

Алексей Григорьевич бир кӱн айдат: «Баркачагыма барарга турум!». Ол јаан уулы Евгений Алексеевичтиҥ уулына — Мергенге, туштаарга сананган эмтир. Мерген ол тушта национальный школдо 8-чи класста ӱренген болор керек. Јаҥыс сӧӧктӱ эјеҥ болор деп баркачагыла таныштырган. Оныҥ кийнинде база бир баркачагы, Элбек Алексеевичтиҥ уулы  — Булатка барарга јазанган. Је мен бойым једе берерим деген. Автобуска отургузып ийгем. Анайып, ол город келгенде, бойыныҥ билер улузына, баркаларына јаантайын јолугып, олорды јӧмӧжип јӱретен. Баркаларын кичееп, акча берип турар. Бойы дезе ачык-јарык, шулмус, ӧктӧм кижи болгон эди.

— Кайчы, байла, кӧп јол-јоруктарга јӱрген,  солун улусла тушташкан, мындый учуралдарда бойын канайда тудунган?

— 1985 јылда Новосибирскке јаан фестивальга јӱргенис. Сибирьдиҥ калыктарыныҥ јайаандыгына учурлай ондый фестиваль-байрам ӧткӧн туш. Алексей Григорьевичле, Турачак аймактаҥ кожоҥчы-сарынчы Мария Васильевна Кастараковала кожо ээчижип бардыс. Бийскке једеле, оноҥ ары поездке отурып алдыс. Мария Васильевна бойы ачык-јарык кижи, ӱзӱги јок куучындап отурза, Алексей Григорьевич дезе мен куманды мындый кожоҥ билерим деп, удура кожоҥдоп турар. Новосибирскте конор турада токтодыс.

Консерваторияда ӧткӧн туштажу-байрамга туружарга Ыраак Кӱнчыгыштаҥ, Саха-Якутиядаҥ кӧп улус келген болтыр. Новосибирскте јуртаган Евгений Модестович Чапыев биске кожулды. Анайып, Туулу Алтай автоном областьтыҥ јайаандыгыла таныштырдыс. Алексей Григорьевич сценада кайлаган. Кайлаарга кыска ӧй берилерде, ого тыҥ ла јарабай туратан. Кӧндӱгип ле бараадала, кайы ӱзӱлзе, кайчыга кайдаҥ јарайтан эди. Евгений Модестович дезе алтай бијелерле таныштырган. «Каза бијени», «Койонныҥ бијезин»  бијелеген. Кийнинде калмыктардыҥ «Ойраты» деген ансамблиниҥ бијелерин кӧрӧлӧ, Евгений Модестовичтиҥ бијелери санаама кирген. Калмыктар озогы ойрот бијелердиҥ ончозын орныктырып алгандар. Ол ло каза бијени, казалап, буттарын элий-селий тургузып, бијелеп турганын. Мария Васильевна дезе кожоҥдогон.

Фестиваль экинчи кӱнде паркта улалган. Туружаачылар башка-башка толуктарда бойыныҥ кӧргӱзӱлериле таныштырды. Кӧп јерлерде фотосогоочылар јӱрген. Алексей Григорьевич кайлап ла баштаза, ончо улус јуулыжып келетен. Олор кайчыны ууй тудуп, эбире курчап ийетен Улайын ла фотојурукка согор. Алексей Григорьевич арбанып турар: «Калганчыда кижини јатыргызала, соктырар болбой!».

Ойын-концерт тӱгенген. Ээчижеле, паркла барып јадыс. Јолой јопон археологтор туштады. Бисле куучындажарга умзангылайт. Орус тилди јазап билгилебес. Бис дезе јопондоп билбезис. Је ондый да болзо, эрмектежерге чырмайдыс. Олор Алексей Григорьевичти таныгылап туру. Бис бу кижиниҥ кай чӧрчӧгин кӧргӧнис деп айдыжат.

— Кайда кӧрди не?

 —  Оныҥ кайлаганын Јопондо кино аайлу кӧргӱскен деп айдышты ошкош.  Кожо фотого тӱштис. Кийнинде, Осака городтоҥ кемиле јаан эмес самара институтка келген эди. Соктырткан  фотојуруктарлу.

Алексей Григорьевич јол-јорукта јӱргенде улусла ачык, текши тилди тӱрген табып ийетен. Консерваторияныҥ улузы келип, кай чӧрчӧктӧрин бичидип те туратан. Кӱӱчи келиндер сурактарыла баштангылаган. Ол кижи кӧпти куучындап бараадала, учында кокурлап, айтпас јажыттарын оной бӧктӧп салатан.  Онойып, Новосибирскке јӱрген эдис.

— Алексей Григорьевич јаҥыс ла кай чӧрчӧктӧриле јарлу эмес, оныҥ кӧп куучынары, соојындары, айлаткыштары бар дезер?

— 1986 јылда Алексей Григорьевич мени айлына келип барзын, бичидер  иш бар деп айтырткан. Једип барзам, Алексей Григорьевич айдат: «Мен сеге кай чӧрчӧк бичитпезим. Элегендалар бичидерим. Јаҥыс ла кай чӧрчӧктӧрди билер эмезим, куучындар, элегендалар билерим, је онызын улус оҥдобой турган». Бир неделениҥ туркунына иштегенис. Эмди дезе А.Г. Калкинниҥ айтканын билим-шиҥжӱ  институт ажыра белетеп, кепке базар деген амаду турат. Текши јарлу кай чӧрчӧктӧрлӱ, ондор тоолу репертуарлу кижиниҥ тегин чӧрчӧктӧри, кеп-куучындары кепке ас базылган. Ол тоодо таштар, сӧӧктӧр, аракы, кайдыҥ табылганы, Быркан јаҥ керегинде јилбилӱ  куучындары бар. Калганчыда тӱӱкилик учурлу, Ойрот каандык јайрадылып турарда, баатырлар керегинде куучындары, кайчыныҥ тегин де куучындары кӧп.

Јӱрӱмде дезе ол тегин ле кижи ошкош јӱрген. Је ол ок ӧйдӧ теп-тегин кижи бӱткӱл телекейди кӧксинде канайып алып јӱрген?  Онызы эҥ ле кайкамчылу. Айлында ол  улу кайчы эмес, тегин ле кижидий. Кожо отурып, курсак белетеерис. Картошко арчып, эт кертер. Суп кайнадарыс. Эш-нӧкӧри Евдокия Яковлевна ӧрӧкӧн, база болужар. Тӧринде кыбында уйуктадар. Онызында соок. Соокко тоҥбозын деп тере јууркан экелип берген. Айлыныҥ јанында јаан огородту. Ол ок ӧйдӧ ол кижи алтай калыктыҥ сӱрекей јаан байлыгын, эҥ учурлу, эҥ байлу кӧгӱс-байлыгын алып јӱрген. Кӱчи јеткенче, бар-јогын бичиткен, кӱчи јеткенче кайлаган.

— Кӧгӱс-байлык ого ары јанынаҥ јайалган деп айдар арга бар ба?

  — Кайлайтаны ары јаныла колбулу. Кайчыныҥ айтканыла, ого баатырлар, Оочы-Бала келгилейт, олор керегинде куучындазын деп айдат. Белетенип алала, келип јадылар. Куучындап баштаза, онызын ӱзерге, токтодорго јарабас. Ӱзӱги јогынаҥ айдар керек. Фольклорчылар оны бӱдӱн кӱнге бичийтен. Ӧрӧкӧн кабинеттиҥ ичиле ары-бери баскындап, куучындаар ла куучындаар. Эмеш амырадып ийер, ары-бери чыгып келер. Орой эҥирге јетире куучындайла, айдар: «Ол ондо калганчы сӧсти сананып ал, бала!». Эртен тура келеле: «Кайда токтодыс?» —  деп, сураар. Мен калганчы бӱткӱл јолдыктарды кычырарым. «Јок, калганчы сӧсти сананып ал дедим не!» — деп, айдар. Ол ло сӧсти эзедип ийзеҥ, оноҥ ары тутак јок кӧндӱге берер. Ол  оны канайып оноҥ ары улалтып турганын озо баштап оҥдобой туратам. А Алексей Григорьевичке калганчы  сӧзи сӱреен јаан учурлу болгон. Онызын эзедип ийзеҥ, оноҥ арыгызы санаазына кирип келетен.

— Онызын саҥ башка кайкамчылу учурал, јаан кайкал, феномен деп айдарга јараар…

       — Ол ончо јетирӱлерди, бӱткӱл чӧрчӧктӧрди эс-санаазына канайып сананып турганы эмдиге кайкал. Бӱткӱл чӱмдемелдер ого канайып келип турган? Ол ок ӧйдӧ  уйгаштыруныҥ ээжилерин, ӱлгерлик бӱдӱмин ол буспай јат. Ол ло бойыла куучындайт. Куучыны, суучак чылап токтоду јок, тӧгӱлип, тӧгӱлип тургандый.

   Је бир канча ӧйдӧҥ јаан иш тӱгенген, куучындаганы ончо бичилген. Мени ээчидип, Ткацкий токтодуда «Сельскохозяйственный» деген  магазинге апарар. Ондо колбасалар садып турган. Меге: «Эҥ ле јакшызын, эҥ ле баалузын, эҥ ле јуулузын ал!» — деп, айдар. Ого кичинек гонорар аайлу акча тӧлӧп тургандар. Ол ло гонорарына барала, магазиннеҥ биске курсак алар. «Краковская», «Армавирская» деген колбасаларды алып, ойто ишке келерис. Улусты чайладар. Онызы биске байрам бодолду билдирер. Арткан-калган акчаларын баркаларына ӱлештирер, олорго айылдап јӱрер.

— Кайчы чӱмдемелдери учун јаан акча да албаган ошкош ине. Олор авторлор эмес, информаторлор болгоны учун деп уккан эдим.

— Эйе, олорды јӱк ле јетиреечи-информатор кирези кӧргӧндӧр. Мынаҥ улам кайчылар автордыҥ тап-эриктериле качан да тузаланбагандар. Бир јанынаҥ, ол калыктыҥ энчизи. Кӱӱнзеген улус кепке базып чыгарар аргалу. Экинчи јанынаҥ, ол кайчыныҥ бойыныҥ байлыгы, санаазы, кӱӱни, ийдези, јаан јайалтазы. Је јадын-јӱрӱмин јарандырарына, оныла бала-барказы тузаланарына качан да ууландырылбаган. Тегин ле улустыҥ јӱрӱмиле јӱрген. Алексей Григорьевич јӱрӱмде дезе сӱрекей чек кижи болгон. Сӱрӱк узун  плащы, костюмы бар, олорды кийип алала, келер. Байрам тужында капталын кийетен. Курч тилдӱ кижи болгон.  Ачыгынча ла кӧстӧҥ кӧскӧ айдып ийер.

   В.И. Эдоковтыҥ куучындаганыла, бир катап кӧргӱзӱ тужында, И.И. Ортонулов бойыныҥ энезиниҥ сӱрин «Јер эне» деп јурайла, тургускан эмтир. Јамылу улустаҥ кемизи де сонуркап сураган: «А не, Јер-эне мындый карган болор бо?». Алексей Григорьевич каруузына: «А сен не деп бодогоҥ? Оозын помадала будуган, каблуктарлу сопожколорлу бас јӱрер  деп пе?».

— Ээлӱ кайчыныҥ эземине учурлай оныҥ юбилейлик јажында ого кереес тургузар деген шӱӱлте бар. Је ондый кыймыгу канча јылдар кайра башталган эмес пе?

— 2010 јылда культураныҥ министерствозында иштеп турарымда, Алексей Григорьевичтиҥ 85 јылдыгына учурлай ого кереес тургузар деген шӱӱлте болгон. Башкаруныҥ јакааны да јӧптӧлгӧн. Ого тайанып, оныҥ ӱлекер-эскизин јӧптӧӧри јанынаҥ конкурс јарлалган, документтери белтелген. Ондо туружарга јурукчылар бойлорыныҥ иштерин де экелип туратан эди. Ол тоодо В.И. Кергилов, В.П. Чукуев. Јакаан чыккан да болзо, је акчазы бюджетте салылбаган. Ол ӧйдӧ оныҥ баазы 7 млн. салковойго једип туратан. Кереести  кайда тургузар деген сурак болгон. «Туулу Алтай» кинотеатрдыҥ јанында паркта тургузар деген шӱӱлте айдылган. Чокум алтамдар болгон ло. Је кийнинде акча јок деп ол сурак јабызап калды. Эмди бу суракты кайчылар бойлоры, спортчылар, јондыктыҥ улузы кӱйбӱредип, јаҥыдаҥ эскиз јазап, кереести тургузар кӱӱндӱ. Бу баштаҥкайды Башкару чынынаҥ јӧмӧшсӧ, јакшы туру, јӧмӧшпӧзӧ, шоры туру. «Элдиҥ мойны јоон» дегендий, улу кайчыбыс деп, кӧдӱрилип чыксаас, кайчыбыстыҥ быйанын ычкынбайтан турус. 

   Кайчылардыҥ курултайы ӧдӱп башталарда, А.Г. Калкинниҥ адыла адалган премия-сый тӧзӧӧр деген шӱӱлте чыккан эди. Анайып, ӱч ууламјы аайынча ондый сый тӧзӧлди. Јиит кайчыларга, билимчилерге ле оос јайаандыкка јаан јӧмӧлтӧ јетирип турган улуска. Ол сӱрекей јаан ла тоомјылу јӧмӧлтӧ болор. Бӱгӱн ол ло кемиле барып јат.  2011 јылдаҥ бери оны алган улус кӧп. Је јайалталарды оноҥ ары ӧҥжӱдери, узын бийиктедери јанынаҥ, оос јайаандыкта иштегендерди бириктирип,  оноҥ ары кӧндӱктирип апаратан  јаан эп-арга болор эди.

— А.Г. Калкинниҥ юбилейлик јажына учурлай Јабаганныҥ јалаҥында јаан байрам ӧткӧни кӧп улустыҥ эс-санаазына јакшы кирип турган болор. Кайчыны онойып бийик кӧдӱрген баштапкы байрам болгон эмес пе?

— Алексей Григорьевичтиҥ 70 јажы кирип турарда, Таныспай Боксурович Шинжинле кожо јӱргенис. Бисле кожо анайда ок Аржан Кӧзӧрӧков ло Эдуард Мечешев барган. Ол тушта јолын јаҥы ла баштап турган кайчылар. Чын, јараш ла элбек байрам ӧткӧн эди.

 Валерий (Тожула) Енчинов оны сӱрекей јилбилӱ эдип ӧткӱрген. Јаҥы бӱдӱмдер кийдирип, Алексей Григорьевичти каан чылап, ширееге отургызып алала, экелгилеген. Кийнинеҥ баатыр кийимдӱ аттарлу улус келгилеген. Јабаганныҥ јанында јалаҥда ӧткӧн. Ол тушта кере ле тӱжине јааш јааган. Алексей Григорьевичти экелгениниҥ кийнинде, байрам ӧткӧн јердиҥ ӱстине булуттар аруталала, ол ло јерге тегерийте јаш јаабай токтоп калганы сӱреен кайкамчылу болгон. Теҥериде солоҥылары да кӧрӱнген. Улус, јааш јаай бербезин деп чочыгылап турза, Алексей Григорьевич, јааш јаабас деп, токыналу отурар. Бойына теҥерини ачып, јӧптӧжип  алгандый. Байрамда тергеебистиҥ ол туштагы Башчызы В.И. Чаптынов база турушкан. Ол тегин ле улусла кожо јалаҥда, јерде отурып, байрамды кӧргӧн эди. Кайчыны  бийик  баалап кӧдӱрген ондый учурал болды. Кайчы: «Айылга кирбей барбагар» — деп, бисти јакыган. Айлына токтоп, барганыс. Ол бойынча кижини коркышту кичеер болгон.

Бис оны кӧзи уйадаган, јажы јаан кижи деп кичеерге чырмайып туратаныс. Ол ло Игнат Ивановичтиҥ мастерскойына барзаас, ондо подъезди караҥуй. Мен Алексей Григорьевичти озолоп ӧткӱрерге, эжикти ачып алала турзам, ол айдат:

— Озолоп  бойыҥ бас!

— Мен слерди ӧткӱрерге турум.

— Кыс балага једектенип јӱретем, мен не мында?!

— Ол ӧйдӧ ол бойы сӱрекей сезиҥкей, билип-кӧрӱп салган турар. База бир кайкамчылу учурал. Прибалтикага јӱреле, садып алган чаҥкыр-кӧк ӧҥдӱ, јаан торко арчуулым болгон. Бир кӱн айдат: «Сен билериҥ бе, чоокыр ӧҥниҥ башка-башка 36 кире јӱзӱндери бар». Мен бӱтпей турум.  «Је, кайда бичиктер!» — дедим. Бичип ле јадым, ондо тарлан чоокыры бар, кӱреҥ чоокыры бар. Чоокырлары коркышту кӧп. Тооломолдыҥ ортозынаҥ бир ӧҥди оҥдобой турум. «Кандый ӧҥ бу?» —  деп кайкаганыма, «туку ол сениҥ арчуулыҥ ошкош ӧҥ не ол!» — деп, каруузын јандырган эди. Кайчы толукта илген арчуулымды та качан кӧрӱп салганын ол тушта кайкагам. Бойы коркышту ајарыҥкай, кӧргӧнин чокум темдектеп алатан.

 Айлында радио угатан. Эртен тура алтай берилтелерди улайын ла јилбиркеп угар.  Кызы Надежда Алексеевна келзе, «Алтайдыҥ Чолмонын» кычыртар. Телекейде, тергееде болуп турган солундарды ӱзе билип отурар. Бойы сӱреен јилбиркек кижи болгон. Тегин јӱрӱмде оныҥ јӱрӱми ле коштой баатырлык телекейде јӱргени эки башка. Оныҥ учун  кайчы ол телекейлердиҥ ортозында бойын бескелеп јӱретен.

 1995 јылда, орооныста политикалык јӱзӱн башка кубулталар болуп турган тушта, курсак-тамакла кӱч ӧйдӧ, Алексей Григорьевичтеҥ сурап јадым: «Мынаҥ ары улус канай јӱрер, канай аргаданар, оноҥ ары не болор?». «Јуу-чак ла болбозо, бис канайтпазыс та, — деп каруузын јандырган. — Картошкодоҥ јазап отургызып, уй-малдыҥ куйругынаҥ салышпас керек. Ол бистиҥ аргаданатан эп-аргабыс. Алтайда јаткан улус мал азырап, картошко салып, бойына тура тудуп алза, јакшы јадар. Анаҥ ӧскӧ неле де байыбас».  Оныҥ мынайда темдектеп, айладып айтканы кӧп. Тегин јӱрӱмнеҥ айрылбай, бу ӧйдиҥ, јонныҥ, калыгыныҥ јӱрӱмиле јӱрген кижи. Ол ок ӧйдӧ ого кандый улус келип туштабаган, кандый улус оныҥ айтканын бичибеген. Бойы да кӧп јоруктаган, Москвага, Ленинградка јӱрген. Јарлу профессорлорло, билимчилерле тушташкан. Ӱзӱги јогынаҥ ады-јарлу билимчи, профессор С.С. Суразаковло иштеген. Је бойы ол ло ок керсӱ, ойгор кӧгӱстӱ кижи болуп арткан. Качан да тыҥзынбаган, мактанбаган, тӧжине согунбаган. Ол ло бойы орток кемјӱле јӱрген кижи деп айдарга јараар. Кайды ӱзӱлбес деп темдектеп салган. «Алтайда эмди де тӧртӧн кайчылар болор» — деп, биске јаан ижемји берген эди. Кайдыҥ учурын тӱжӱрбезин, кай ӧзӱмдӱ деп, келер ӧйгӧ јакыган айас онойдо айдып салганы јаан учурлу болор.

— Куучын-эрмегер учун јаан быйан Тамара Михайловна...