(Каткырып алалы)
Калганчы јуу
Ташту-Јолдо калаҥызы јаан Чойбалсан келип јаткан деп табыш койчылардыҥ јайлузына јеткен. Амырап јаткан уулдардыҥ ортозынаҥ Сары-Молойт тура ла јӱгӱрген. «Ол ӱзӱт мени школ тужында кинчектеп, чымчып-кыйнайтан эди. Акыр ла сени, таҥ эдин јидирерим мен ого…» деп кекенип, кара казанды очокко тургузып ийбей кайтты. Кара казанга кунан борсуктыҥ эди меч эттире кел тӱшти.
Курсакка кӱӱни јаан Чойбалсан уулдардыҥ одузына једе ле конды. «Школдоҥ ло бери нӧкӧрим» — деп айдынып, Сары-Молойт кара казанын «нӧкӧриниҥ» алдына тургус ла берди. Эттиҥ ӱзин кайып, айакка уруп, «мӱн, мӱн» деп кӧкӱдип ле турды. Ӧскӧ уулдарды казанга киришпегер деп токтот ло турган.
Ай-караҥуй тӱнде Кукулкаш ойгон келзе, болчок турага та сарлык сӧйкӧнип турган, та тышкары чочок-мумпук јер тӱртӱп, ыйлап турган – аайлаар арга јок. Сереҥкезиле ӱспекчини кӱйдӱрӱп ийзе, Чойбалсан турачактыҥ полында ары-бери тоголонот, ыйламзырайт, айткыланат: «Сары Моҥыс, эдип алдыҥ ба, шилемир, ӱзӱт… Ол ло калганчы јууны јибеген болзом чы… Кайттым, кайттым… Кукулкаш најы, соок кара чай экелип берзеҥ…».
«Табыштанбай уйуктагар» – деп, караҥуй толуктаҥ Сары-Молойттыҥ ӱни угулды.
Куйру-Таш
Кеен Алтайыста аайыла, аҥылузыла адалган кобы-јиктер, кайа-таштар јеткилинче туру. Бу учурал Куйру-Таштыҥ одожында болтыр. Куйру-Ташты айландыра турган турлулардыҥ бирӱзинде Арајан эјек туку колхоз-совхоз ӧйинеҥ бейин иштеп келген. Ол бойы «передовик, активист», соцмӧрӧйдиҥ канча катап јеҥӱчили. Арајан эјек бойыныҥ куучынына орус сӧстӧр кожуп ийерге сӱӱйтен. Онойдо ок, тили келтир болгонынаҥ улам, «л» таныкты чокум чыгара айдып албайтан.
Тужууда ады кӧрӱнбесте, одоштой турган ӧзӧктиҥ койчылары болушчы болуп јӱрген орус уулды «тӧмӧнги турлуда эјектеҥ сурулап угуп ий» деп јакарып, ийгилептир.
Арајан эјек бала-барказыла кожо чайлап-чуйлап отурган эмтир. Оҥор уул эзен-амырды угужып, эјекке баштанды: «Бабушка, конь видела, нет…» — деерде, Арајан эјек «моя твоя конь на Куйлу видела, сама тоже туда же иди…» — дептир. Эјектиҥ эрмегинеҥ «р» танык тӱжӱп калганынаҥ улам, бу эрмекти уккан оҥор уулдыҥ ичип јаткан чайы тамагына «туруп калды» ошкош… Тӧӧринде кыпта та кемниҥ де тыйтылдада каткырган каткызы угулды.
«Оной айтпа, балам, айтпа…»
Бугай катуныҥ јеринеҥ база катап јанып келген туш. Болчок туразына нӧкӧрлӧр јуулыжып ла келген. Айак-казаны калырап, «перегонный завод» ижин баштап ла ийген. Анча-мынча болголокто, эжиги ачылып, айылдаш јаткан Токыраш карганак кирип келбей кайтты. «Бу кӱрӱмдер мында јуулыжып, аракы-чеген азып турган эмтир не. Бу кече ле тышкары јаткан кӧнӧгим јылыйган, слер ле оны алганар, уулдар?» — деп, тыҥыгансу айдып баштады ла. Унчукпай отурган Бугай: «Эјебис, а эјебис, эмди эртен ӧлӧҥӧр кӱйӱп калза, база бис бурулу болтоныс па?» — деп айдарга јеткелекте, карганак: «Таай, балам, оной айтпа, айтпа, јеткер сӧсти айтпайтан, балам… Ме, бу беш салковой акча јӱрӱ, ал, јӱӱлбе, балам, јаан сӧсти сен айтпа, балам…» — деп айдынды…
Сары ат
Койчы уулдардыҥ тужактап салган ады јылыйган. Эки нӧкӧр эки башка бедиреп бартыр. «Тӧмӧнги уулдар нени айдыжат, ат кӧрӱнбейтир бе ондо?» — деп, бирӱзи сураган. «Јок, бир ӧгӧӧн отурган ондо. Оҥор тилди јакшы билер эмес, ары ла унчукпадым» — деп, экинчизи айдыптыр. «Уйаларга уй уурдаган эмес. Жёлтую лошадь в наручниках не видел ле дейтен…» — деп, бирӱзи билееркеди. «Јоок, најы, жёлтый ла эмес ошкош…»
Мӧткӧ салдырганы
Кожо аҥдайтан антыгарлу ӱч најы — Эскимос, Калјан ла Сарас Тӧргӱн-Тууныҥ эдегине темир адын токтодып ла ийдилер. Мындый тымык, јараш тӱнде сууныҥ балыгын сайып тутпас па? Тӧргӱнниҥ эдегинде калјан борсукты ајыктабас па?
Кӧк јарамас, болуштоп бар да болзо, азыкту баштык ундулып калтыр. Та кемизи болбой, «чӱрче ле сакып алыгар» дейле, колхозтыҥ адару тудуп турган турлузыныҥ јерине кире ле берген. Оноҥ… Калјан ла Эскимос кӱски мӧттӧҥ бир-эки калбакты јиген де јок, туура отура бергендер. Мӧттӱ рамканы таштап ийерге карам, бар немени јип ле турбай… Баш айланат, колы-буттары тыркыражат, јӱрек оостоҥ чыгарга јеткен(!)… «Балыгы, борсугы бойсын, јанактар, уулдар» — деп, Сарас ыйламзыраган.
«Јаргы»
Аймактыҥ тӧс јурты. Јаргыныҥ байзыҥы. Куушпак чырайлу јаргычы келин агаш масказыла столдыҥ ӱстине «тырс» эттире согуп ийди. Отурган улус атпас болуп, чочыгылады. «Эмди сӧсти потерпевшийге берип јадым. Керек кату, прокурор деп эдӱ беш јыл сурайт». Кудай ла дезеҥ, оҥор тилди билер болзо, јазап јартап берер ине. Темир клетканыҥ ичинде кожо чӧӧчӧйлӧп турган најы-нӧкӧри…
Ойын-каткыныҥ ла бажынаҥ бычактыҥ миизи Сары-Айуныҥ јалмажын чийе таркан ине. Нени айдар, нени?… Јаргычы капшайладат. Учы-учында маҥзаарып, алаатыган Сары-Айу алакандарын јайа тудуп, јаргычыныҥ алдына бар тӱшти: «пожалуйста, …хоть год дайте…» деди. Араайынаҥ кӱлӱмзиренген јаргычы: «Год так год» — деди. Агаш маска столдыҥ ӱстине меч ле! Бугай сыр ла каткыда, Сары-Айуныҥ тил билбези база јакшы…