Jаанныҥ сöзин jанчыкка сал
Бӱгӱнги айылчыбыс – кÿзен сööктÿ Михаил (Маҥдыш) Улагашев. Ол 1936 jылда бÿгÿн Чой аймакка кирип турган Сынду öзöктö чыккан-öскöн. Бала тужы Ада-Тöрöл учун Улу jууныҥ кату öйлöрине келижип, кöп öлÿм, шыра, торо кöргöн. Jе jÿрÿмнеҥ чöкöбöгöн, бойыныҥ jолын бедиреп, jака Алтайдыҥ Буланиха jуртында механизаторго ÿренген, Ыраак Кÿнчыгышта черÿде турган. 1958 jылда Эмери (Александровка) jурттаҥ чапты сööктÿ Галина Уланкинала айыл-jурт тöзöп, 13 бала азырап чыдаткан. 48 jыл текши ишмекчи стажтыҥ 15 jылын тракторист, 27 jылын jылкычы болуп иштеген.
– Мал киштежип таныжар, кижи куучындажып таныжар…
– Таадамныҥ адаган ады Маҥдыш, jе документте Михаил деп бичилген учун Миша, Михаил, Михаил Карманович болуп чыдап калдым (каткырат). Адам Карман Улагаш угынаҥ, кайчы Муклай Улагашевтиҥ Чанчу деп уулынаҥ таркаганыбыс. Энем – Мария Улагашева, кыс öбöкöзи Акпашева…
– Михаил Карманович, ыраак jаш тужаар керегинде куучындап берзегер?
– Jаш тужымды ырысту деп айдып болбозым. Адамды jууга тургуза ла атандыргандар. Jе ол jаан шырка алып, jетире эмденбеген, jандырып ийгендер. Ол иштеп jÿреле, божогон, Кайыҥчы деп jерде. Jуу jаҥыс ла адамды эмес, кожо чыккан ÿч эjемди, акамды ла ийнимди апарган. Бÿткÿл биледеҥ энемле экÿ ле артканыс. Мындый тÿбекке чыдап болбой энем кöстöҥ отурып калган. Школдо тöрт лö класска jетире ÿренгем. Бежинчи класска ÿренерге Сайдыс барар керек болгон. Jе энемди таштаар арга jок, оныҥ учун ары ÿренип барбагам. 12 jаштуда ишмекчи jолымды леспромхозтоҥ баштадым. Буланихада ÿренеримде «грамотейкам» эмеш jетпей турган, jе ÿредÿчилерим ле мастерлерим jакшы улус болуп, аттестатты арткан уулдарла теҥ-тай ла алдым. Jе кандый да болгон болзо, jÿрÿмимде jакшы улус кöп туштаган ла олордыҥ jöмöлтöзиле, болужыла санаам jеткен, кÿÿним келген иштерде иштеп, балдарысты чыдадып, öскÿрип алдыбыс, ÿредÿ бердибис.
– Балдараар, баркалараар керегинде нени айдарыгар?
– Балдардыҥ энезиле экÿ алтан jылдаҥ ажыра jуртадыбыс, 13 бала чыдаттыбыс. Балдардыҥ бирÿзи jеткер болуп божогон. Бÿгÿн бисте 12 бала, 27 барка ла баркалардыҥ эки балазы бар. Кÿйÿлер ле келиндерле кожо текши тооло бис 53 кижи. Бастырабыс бир ле öйдö бир ле jерге jуулыжып болбой турубыс, нениҥ учун дезе, баркалардыҥ кезиги бастыра Россияла таркагылаган: Калининградта, Ростов-на-Донуда jуртагылайт, Ыраак Кÿнчыгышта служитьтагылайла, эмди СВО-до туружып тургандары бар. Балдарыстыҥ экÿзи ле тууразында – Салгандуда ла Новосибирскте jуртагылайт, арткандары бу ла Урлу-Аспакта, эки jаныста jаткылайт. Горно-Алтайск jуук болгоны балдарды, баркаларды ÿредип аларга jаан арга болгон ло болуп jат. Балдарды кандый ла ишти бÿдÿрип jÿргÿлезин, jалкуургылабазын деп таскатканыбыс. Бу амадубыс jÿрÿмде бÿтти деп айдар керек. Кöдÿрези ÿредÿлерин туускылап, бойлорыныҥ алдына иштеп jÿргÿлей бердилер. Бу ла jуук ӧйлӧрди алзабыс, Москванаҥ jаан кызыс Елена ӱредӱ министерствозыныҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла кайралдаткан, уулыс Дмитрий jуртээлемниҥ министри Дмитрий Патрушевтеҥ Быйанду самара алган. Михаил уулыс jакшы ижи учун Майма аймактыҥ Кӱндӱлӱ доскозында турган, кызыс Светлана ас тоолу тун калыктардыҥ иштеринде талдама туружып, энезиниҥ рецептериле белетеген аш-курсактарыла Чагаа ла Jылгайак байрамдарда беш-алты катап jеҥӱчил болгон. Балдарды кижи болзын деп таскадарында эне кижиниҥ ÿлÿÿзи jаан эмей. Оноҥ jаандары jаштарын кöрÿжип, кöдÿрижип jÿргени сÿреен jаан учурлу таскамал, ченемел бодойдым.
– Николай Улагашев – алтай калыктыҥ атту-чуулу кайчызы. Ол кижи керегинде куучындап берзегер, санаагарга не-не кирип ле турган болбой?
– Акамды Маҥдык, мени Маҥдыш деп таадам адаган дежер. Адам ла кожо чыккандарым божоордо, таадам энем ле мени Ойрот-Турага алдырткан. Бис бир канча öй оныҥ айылында jатканыбыс. Jаан тураныҥ бир келтейинде таадам, экинчи келтейинде Павел Васильевич Кучыйак билезиле jаткан. Ол мени бойына алып, азырап аларга сананган, jе энем бербеген. Бис ойто Сындуга jанганыбыс. Jойу эки jаны дӧӧн коркышту узак jол öткöнибис санаамга артып калган. Таадам jанынаҥ санаамга кирип турганы оныҥ чöрчöктöрин Ийт-Кулак (Кучыйактыҥ ада-энези адаган ады) бойы, оноҥ Бабадай деп атту jаанап калган кижи ле Полина Павловна (Кучыйактыҥ кызы) бичигилеп туратандары. Таадам ла Кучыйак кожоҥдойтондоры эске артып калган. Эмди сананзам, эмеш чööчöй тудала, маргышкан аайлу кожоҥдогылайтан ошкош. Таадамды Кучыйак Шаҥдынаҥ 1939 jылда кöчÿрген. Ук-тукумысла бис, Улагаштар, Ыйманак деп кижинеҥ таркаганыбыс. Ол кижиниҥ баш jуртты Бий ле Кадыныҥ белтиринде Баланак jерде болгон дежер.
– Слерле тил jанынаҥ эрмектежер кÿÿним бар. Кажы ла jуртта «местный говор» дейтен бойыныҥ тили, куучыны бар, Урлу-Аспакта ол jанынаҥ керектер кандый?
– Мен бичикчи, биликчи кижи эмезим, тил jанынаҥ нени айдарымды билбей турум? Jаан болзо, газеттер кычырадым, радио угадым, телевизор кöрöдим…
– Эмчектиҥ сӱдиле кожо энегердеҥ алган эрмегеер кайда, ол jанынаҥ сураарга турум. Темдектезе, мен Кан-Оозы аймактыҥ Экинур jуртыныҥ кижизи, бисте база бойыстыҥ куучыныс, эрмегис бар…
– Экинурда мениҥ jуук тӧрӧӧндӧримнеҥ Тася Таштамышева ла Аня Сеулекова jуртагылады. Билер ле болбойыҥ? Совет jаҥ тӧзӧлгӧниле Майма, Чой, Чамал аймактыҥ уулдары ла кыстары jуук учун Ойрот-Турада (Горно-Алтайскта) ла Бийскте ӱредӱ алгылап, тереҥ Алтай jаар иштегилеп кӧп баргылагандар. Баштапкы алтай интеллигенция олор туру. Кыс балдардыҥ кӧбизи иштеген jерлеринде айыл-jурт тӧзӧгилеп, алтай jаҥла «таш таштаган jеринде jадар, бала барган jерине jурттаар» деп анда ла артып калгандар.
– Эйе, jакшы билерим, Анастасия Парфентьевна Баркина бастыра jӱрӱмине ӱредӱчи болуп иштеди, Анна Малаевна Карындашева почтаныҥ jааны болды. Аня jеҥе кыпчактардыҥ jуртына отурган, Вася акала айыл-jурт тöзöгöн. Айдарда, алтай jаҥла бис тӧрӧӧн, куда улус турубыс не?
– Алтай улустыҥ jакшызы анда туру. Ук-тукумын, тӧрӧӧн-тӧркизин угужып келзе, кандый бир колбу тӱҥей ле табыла берер. Урлу-Аспактыҥ тили jанынаҥ айдар болзо, кече уйуктаар алдында мен эмеенимнеҥ «Эжикти караштадыҥ ба?» деп сурадым. Эмди сен Экинурдыҥ кижизи меге айдып бер: куучынымды, сурагымды оҥдодыҥ ба?
– Эжик деп сӧсти айтпаган болзоор, оҥдобостоҥ айабазым.
– Эйе, слерде «кӱрчек» болзо, бисте «караш», слерде «тоскуур» болзо, бисте «карыт». Ол ок ӧйдӧ кӱрчек ле карыттыҥ тазылы «крючок» ло «корыто» деп бодойдым. Айылдаш jаткан албатылар бой-бойыныҥ тилин, сӧзин алыжып турганы jаан ла кайкал эмес. Темдектезе, акталаган атты керелеген «мерин» деген орус сӧс моҥол тилдиҥ «морь» ло «морин» деген сӧстӧринеҥ бӱткени элбеде jарлу.
– Чындап, слер 27 jыл jылкычы болгон кижи jылкы малдыҥ ӧҥи, сӧӧк-тайагы ла ичи-карды, ээр-токымы ла ӧскӧ дӧ jепселдери jанынаҥ нени айдарыгар, бу сöс-оҥдомолдор аайынча Урлу-Аспактыҥ тилинде текши алтай тилдеҥ башказы бар ба?
– Бир де башказы jок. Орустап малдыҥ чалый, чубарый, каурый, саврасый, рыжий, бурый, соловый ла öскö дö öҥдöри текши алтай тилде кандый бисте де ондый ок. Седёлканы сöдöлкö, вожжаны моожо деп база айдып jадыбыс. Аҥ-куштыҥ аттары база тÿҥей. Эмеш башкаланып турганы öзÿмдердиҥ ле балыктардыҥ аттары болгодый: jÿрÿк – мöш, чöö – чиби, jÿрбÿт – jодро, балтабаш – балбакбаш…
– Бу jуукта Сайдыс jуртта болуп, билимде «саранка кудреватая» эмезе «лилия кудреватая» деп адалып турган ӧзӱм олордыҥ тилинде сÿреен jараш «кайтыга» деп адалып турганын уктым. Бис оны «саргай» деп адайдыс.
– Бисте база саргай. Бу сöстö «баштык» («мошонка») деген экинчи учуры бар учун, Сайдыстыҥ сöзин, кайтыганы, текши алтай сöзликке не кийдирбес? Сöзлик деерерде, бу суракта jерлердиҥ аттарына jаан аjару керек деп бодойдым. Бу ла бисте чек jастыра адалып калган jерлер бар, темдектезе, Кадырак Кара-Торбок болуп калган. Билелÿ Бирюля болуп калганныҥ ÿстине бÿгÿн алтай тилге Бöрÿлÿ деп jастыра кöчÿрилет…
– Слерле jöпсинбес арга jок. Jерлеристиҥ аттарын лапту шиҥдейтени билимчилеристиҥ jаан учурлу ижи туру. Ол ло Сайдысты алзабыс, öзöктиҥ озогы ады Сайн уус болор деген шÿÿлте бар. Ойрот тилдеҥ «сайн уус» алтай тилге «jакшы суу» деп кӧчӱрилер. 90-чы jылдарда Сибирдиҥ билимчилери Алтайдыҥ аршаан ла тоҥмок сууларыныҥ бÿткенин ле чыҥдыйын шиҥдегилеерде, эҥ талдама суу Сайдыста болгоны jарталган эди. Бÿгÿнги Сайдыс jуртка jетпей jадып, сол jаны дööн буурызаар, сууныҥ ол jанында куй-таштаҥ чыгып jаткан суучак Алтай ичинде кижиниҥ су-кадыгына эҥ jарамыкту суулардыҥ бирÿзи деп чотолот. Майма аймактыҥ администрациязы бу jуукта Кайыҥ-Сур деп jердеги тоҥмок сууга jол салып, улус токтоор, тыштанар jер jазады.
– Сайдыс jурттыҥ албатызын мен jарадып тургам. Jери-jурттын коорып аларга, алтыгы, орто ло ÿстиги Сайдыстар деп талдама иштенгилей. Мениҥ билеримле, Алтыгы Сайдыстыҥ турган jериниҥ ады байагы айткан Кайыҥ-Сур, ондо Сазон Саймович Суразаков чыккан, Орто Сайдыс – Ӱлеҥат, Ӱстиги Сайдыс – Тöҥ Сайдыс.
– Михаил Карманович, укаалу куучынаар учун jаан быйан! Су-кадык jÿрÿгер, айылда турган адаарды кöрдим, кара-керди jÿс jашка jетире минигер! Балдараар, баркалаар ла олордыҥ балдары слерди jаантайын сÿÿндири jÿргÿлезин!
