(Бичиичиле куучын-эрмек 2013 јылда ӧткӧн болгон. Быјыл «Алтайдыҥ Чолмоны» газедистиҥ юбилейлик јылында јарлу журналистти, алтай албатыныҥ јайалталу кызын эзедип, оныҥ кӱӱн-санаазын эске алдыбыс. ..)
Кажы ла элде бойыныҥ кӧгӱс-байлыгы деп чотолгон улузы бар. Олор бастыра jӱрӱмин, кӱӱнин jайалган jолына берип, бу ӱлӱӱзинеҥ бир де кыйбай jӱредилер. Бу jол кӱч болзын, jеҥил болзын – мындый улус оны бастыра бар jӱгиле кожо ӧдӱп чыгадылар. Гӱзел Кыпчаковна Елемованы алтай албатыныҥ мындый кылык-jаҥду кызы, тӧрӧл албатызыныҥ байлыгы, энчизи деп адаарга jараар. Кандык айдыҥ 7-чи кӱнинде алтай ӱлгерликтиҥ классиги, Россияныҥ Бичиичилер Бирлигиниҥ турчызы, канча тоолу бичиктердиҥ авторы, алтай журналистиканыҥ мэтри Гӱзел Кыпчаковна Елемова алтанынчы алтын ажузын темдектеп jат. Бичиичини бу байрамдык кӱниле акту кӱӱнистеҥ уткып, бӱгӱнги кӱндеги кӱӱн-санаазыла сонуркадыбыс.
— Акту кӱӱннеҥ Слерди чыккан кӱнеерле, алтын ажугарла уткыйдыс…
— Алтан jаш бастыра jӱрӱмиҥде эткен-тутканыҥныҥ тӱп-шӱӱлтезин эдетен ӧй деп айдыжат. Алтай албатыныҥ ойгор бичиичизи Бронтой Янгович Бедюровтыҥ айтканыла, кӱнчыгыш кижиге алтан jаш санаа-сагыжы кемине jеткениле тӱҥейлеш. Алтанjылдык тегелик тололо, курчу боло берет. Оноҥ ары ол — ченемели jаан ойгор кижи. Бичиичи кижиниҥ кемjӱӱзин алзабыс, бу кире jашта тереҥ шӱӱлтелӱ, ойгор сагышту бичиктер бичийтен ӧй деп айдыжат. Оныҥ учун, бойым бойыма кандый да тӱп-шӱӱлтелерди эдип ле jадым. Бӱгӱн эжигисте кату ӧй туруп турганы санааркадат. Jӱрӱм эл-jонды кыза тудуп койордо, поэзия, литература керек jок керек болуп калганын кӧрӧргӧ, билерге ачу. Ада-Тӧрӧл учун Улу Jууныҥ да ӧйинде бичиичиниҥ ижи мынайда jабызабаган болгон. Фронтто jуулажып турала бичиген бичиичилердиҥ бичимелдерин эмдигенче ле кайкап кычырадыс. Кандый jаан энчини олор албатызына артыргызып салгылаган. Бӱгӱн экономикада болуп турган кызу тартыжулар улустыҥ ич-кӱӱнине тыҥ табарган. Кӧгӱсти ойгозотон, кӧсти ойлу эдетен бичиичиниҥ ижи кереги jок болуп калды. Россияда да, ӧскӧ талаларда да, алтай элде де jоон дейтен бичиичилер бӱгӱн бар да болзо, олордыҥ кезем сӧзи база угулбай барды. Кара ла ак тартышкан, кандый да ӧскӧ ӧй эжигисте тура берди. Оныҥ jакшы сомы эмди тургуза билдиргелек.
Jайаан иш ак-jарыкта эҥ ле кӱч иштердиҥ бирӱзи. Бӱгӱн оны бӱдӱрип, ак-чек тудунып, айлаткыш, ойгор сӧс айдатан улус jокко jуук. Jиит улус мындый jӱкти алынганча, jеҥил jол, акча-манат керексигилеп, туура jӱре бергилейт. Олордыҥ алдында акчазы jок jайаандык иш пе, ол эмезе акча иштеер бе деген талдаш туруп jат. Кӧп улус бичиништи соот эдип алган. Баазы ла кеми бийик эмес бичимелдерин кепке базып jадылар. Бис кемдер? Кайда барып jадыс? Бу сурактар бичиичиниҥ алдында jаантайын турган, ого карууларды ол jаантайын бедирейтен. Эмдиги балдар бу сурактар jанынаҥ сананбай да jат. Кӧрзӧӧр дӧ, курч сурактар сӱреен кӧп. Олор jӱректи кемирип-кемирип, анчада ла мындый учурлу тоого jеткен чыккан кӱниҥде санааркаш кемдӱ чыгып келет.
— Эмди ойто кайра кӧрӱп, литературага Слердиҥ jолоор канайда башталганын эске алып ийеектер бе?
Литературага jолым «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттеҥ башталган эмей. Бистиҥ тӧрӧл «Чолмоныска» 1972 jылда келип, ишти баштагам. Газеттиҥ баш редакторыныҥ ордынчызы jаан алтай бичиичи, тоомjылу Иван Васильевич Шодоев болгон. Jууныҥ jолдорын ӧткӧн бойы биске, jашӧскӱримге, адабыстый болгон. Ол jылдарда «Алтайдыҥ Чолмонында» Лазарь Кокышев, Василий Самык, Кӱӱгей Тӧлӧсӧв, Бронтой Бедюров ишегилеген. Бу бичиичилер меге теҥериге чыккан улустый билдиретен. Ол ӧйлӧрдӧ мен ӱлгерлеримди озо баштап орус тилле бичип туратам. Лазарь Кокышевке колбичимелдеримди кӧргӱзеримде, ол ойын айас бир канчазын алтай тилге кӧчӱрип берген эди. Алтай тилле бичизин деп сураганы jаҥы jолго ачылта болгон. Редакцияда да ченемелдӱ, jаан jашту журналисттер иштегилеген эди. Олордыҥ ончозыныҥ jаан планеталардыҥ jаркынындый камаанынаҥ иштей бергем. Бу улус мени журналистиканыҥ, литератураныҥ jолына jединип туруп апарган деп айтса, jастыра болбос. Олорло кожо коштой jӱрӱп, ӱлгерликтиҥ, литератураныҥ jилбилӱ ле бийик телекейине учуп чыкпас арга jок болгон. Олордыҥ толкузына учурабаган болзом, айса jолым чек ӧскӧ ууламjыла барар эди. Анайда ок ол ӧйлӧрдӧ «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте сӱрекей jилбилӱ ле jайалталу jииттер табылып, туштажып иштеген ӧйлӧр болгон. Уулдарды алза, Владимир Амургушев, Владимир Бабрашев, Владимир Кыдыев, кыс улустаҥ Татьяна Бочкина-Туденева, Светлана Петешева-Кыдыева, Анна Ептеева-Торбокова, Валентина Муйтуева, Людмила Бабаева, мен… Ол ло Амургушев Черӱниҥ jолын jеҥӱлӱ ӧдӱп, Свердловск — эмди Екатеринбург — калада юристтиҥ ӱредӱзин алар академияга бойы, кемниҥ де болужы jогынаҥ кирип алала, ӱренип турган тужы. Кару энезине ле сыйнына болужарга болуп, заочный дейтен бӧлӱкке кӧчӱп, ол ло ок ӧйдӧ «Алтайдыҥ Чолмоны» газетке иштеп турбай. Бистиҥ билгирлеристи ченеп, оок улусты ол картанаҥ кажы бир jерди кӧргӱссин деп, эпчилисти шиҥдеп, ойноор. Булгалала таап болбогонды маҥдайына чертер. Муйтуева маҥдайына чертиреле, типографияныҥ цехинде уйалып калган арай базып туратан. Мени, кыпчак таайым каруузып, тыҥ анай экзамендебес. Володя Кыдыев кандый керсӱ, jалакай кебеделдӱ кӧчӱреечи, бӧлӱкте тыҥ ла иштенер. Бабрашев бойы ӱлгерлер бичиир, иште jаан эр улусла теҥ, ончо немени оҥдоор, ишти сӱреен ӱстигип бӱдӱрер. Бӧкӧзи, сӱӱнчизи ӱзе бар ӧҥжик jиит болгон эди. Бистер, кыстар, олорго jедижер аргабыс jеткелек болгон эдис. Jе бистерди олор ончозы кичееп, таскамал алып, ӱредӱге баратан деп чике иле ууламjылап, ачыгынча jӧмӧгӧн. Ол jолуккан, кожо jӱрген улуска эмдиге jетире jаан быйанду jӱредим. Анчада ла газеттиҥ эки редакторына: Н.Н. Барантаевке ле И.В. Шодоевке. Ол jерде сӱнеелери сӱӱнзин! «Алтайдыҥ Чолмоны» тӧрӧл кабай ол бийик учурын jылыйтпай, келер ӧйгӧ туузылбай, jалтанбай jӱзип барааткан сок jаҥыс кереп кебеделдӱ алтай культурада энчи болуп артканча. Орт jалбышту ӧйлӧрдӧ калапту адалардыҥ тӧзӧгӧн газеди, канча ӱйениҥ салып кӧҥжиткен от-очогы, кӱйдӱрген, эргискен чолмоны… Азыйдаҥ келген энчи быжу, учурлу ла база, ол ло бойын чеберлеп алып jӱретен белек кептӱ. Бистер, бичиичилер, озогы издательствобысты, jаан ӧрӧкӧн тӧзӧп берген «Алтай телекей» деп энчизин удатпай ла ӱзе кубултыпр, энчикпей билечиркеп турала сӱрекей тапчы айалгага кирип калганысты эмди унчыгыжып та болбой, jӧпсинип jӱретен jаҥду болуп калдыс.
Москвада Литературный институтта ӧткӧн jӱрӱмимди эмдигенче ле эҥ ле ырысту ӧйлӧрим деп эске аладым. Бастыра ороонноҥ эҥ ле сагышту улус бу институтта jуулган деп билдирген. Jаан jашту, укту-тӧстӱ профессорлор кандый тоомjылу ла санаа-сагышту, ич-кӱӱни тыҥ улус болгон эди. Коркышту тыҥ педагогтор. Олор бисти, ороонныҥ бастыра толыктарынаҥ келген, канаттары тыҥыбаган jиит бичиичилерди, ол кӱч ле jилбилӱ, некелтелӱ ле кӱчтӱ литературалык ороонго таскаткан ла ӱреткен. Былардыҥ колынаҥ канча ӱйе бичиичилер чыккан не. Москва кӱчтӱ таскаду, тазыктыру, ӱредӱ, ченемел берген. Орооныстыҥ тӧс городыныҥ театрларыныҥ, кинотеатрлардыҥ, балеттиҥ, музейлердиҥ эжиктери биске ачык болгон. Бичиичи кижи бастыра jанынаҥ бийик кемдӱ ус болор учурлу дегени Литинституттыҥ эҥ ле jакшы jаҥжыгузы болгон эди. Москваныҥ кийнинде мен ойто ло такып алтай бичиичилердиҥ ортозына кайра jанып келгем. Кандый jилбилӱ ӧй болгон… Алтай литературада иш кайнап jадатан. Бичиичилер Аржан Адаров. Эркемен Палкин, Паслей Самык, Борис Укачин, Шатра Шатинов, Бронтой Бедюров кандый экпинле ишенгилейтен… Бой бойыла маргыжып, бой-бойын ченеп. Jаҥы ачылталар эдип. Ол ӧйлӧрдӧ кандый jилбилӱ бичимелдер бичилген ле кепке базылган… Мен бойымды бу jаркынду поэттердиҥ кийнинеҥ барып jаткан кижи деп чотойтом, олордыҥ ууламjызын толтырып, олордыҥ башкартузыла барып. Бу бойы-бойыла тудуш ӱйелердиҥ кожо эткен ижинеҥ, литературада эдилген ачылталардаҥ, алтай литературабыстыҥ алтын ӧйлӧри туулган деп айдар эдим. Бу ла jылдарда кандый кӧп бичимелдер бичилген, кандый кӧп бичиктер кепке базылган. С.М. Каташев, В.И. Чичинов деп критик-литературоведтер кандый экпиндӱ иштегилеген. Алтай литератураныҥ ӧзӱминиҥ алтын ӧйлӧри чике мениҥ де jӱрӱмимде алтын ӧйлӧр болгон деп айдар эдим. Бӱгӱнги кӱнде кандый кӧп санаа-сагышту, албатызы учун айдынатан, ойгор сӧсти айдатан улус бистиҥ ортобыстаҥ jӱрӱп калды. Кезикте jӱре-jӱре, коркымчылу боло берет. Мынаҥ ары не болор? Бистиҥ ижисти улалтар ӱйе кайда? Jе тӱӱкини кӧрзӧбис, jаан ӱйени солып, jиит ӱйе келер jаҥду. Олор кандый салымду болор? Олор кандый ийде-кӱӱнди тӧс амадузы эдип апарар? Эл бу jаҥы ӱйеге канайда баштанар? Алтай литература ойто такып канатталып чыгар ба? Бу сурактарга карууны кем берер?
— Кажы ла албаты бойыныҥ келер ӧйи керегинде санааркап-сананып jат. Бичиичи улус элдиҥ кӧгӱс-санаазы учун каруулу деп чотолып турарда, алтай литературада бӱгӱнги jиит ӱйе керегинде нени айдарыгар? Улу алтай поэттердиҥ ӱйезиниҥ кийнинде мындый ок кӱӱн-тапту бичиичилерди таскадып алар арга бар ба?
— Бӱгӱнги кӱнде ӧзӱп-чыдап келген орто jашту бичиичилер jок деп айтпазым. Олор бар. Кажызы ла бойыныҥ алдында иштенип jӱрет ошкош. Онызы коомой. Бис jииттерле тушташпай jадыс. Куучын-эрмектер чек болбой jат. Бичиичилер Бирлигинде алдындагы ошкош jайаандык туштажулар ӧткӱрилетен jаҥжыгулар ас. Оныҥ учун ӱйелер колбулары ӱзӱлген деп билдирип турганы ол. Jе мен сананзам, jииттерге кандый да алтамдар эдип, ижин ле jайаандыгын тӧзӧӧргӧ Бичиичилиер Бирлигине удура барар керек. Олордыҥ jаш ич-кӱӱниниҥ кӱчиле, ӧктӧмиле мындый иш бӱдер аргалу. Бичиичиниҥ ижи – сӱреен кӱч иш деп темдектегем. Нениҥ де учун jаан jайалталу jаҥы ла кӧрӱнип келген балдар ӧзӱп болбой, бар ийдезин бадырып албай, сӱреен эрте jӱрӱмнеҥ jӱре бергилейт. Кезигиниҥ салымы ачу аштаҥ улам ӱзӱлет. Байла, бичиичи кижиге салынган кош-jӱк мындый кӱч болгонынаҥ улам. Кезикте поэт кижи ондый jаан депрессия-кеминге кирер аргалу, оны jеҥерге кӱчи jетпей де калат. Бу – jӱрӱмниҥ кандый да jаҥжыгузы деер бе, кату закономерность-ээжизи деер бе. Ол ло Айастан Чынатты да, Руслан Чиндакаев деген jиит уулды да алзаар. Бу тоого кӧп аттарды кожорго jараар. Олордыҥ ортозында эпшилер де бар. Айса, бис бичиичилерле ижисти ӧйдиҥ некелтелерине келиштире тӧзӧп албай турганыс па? Айса, бичинип турган чын jайалталу улуска ӧйи-ӧйинде болужысты jетирип, айдатан болушту ла керектӱ сӧзисти айтпай турганыстаҥ улам ба… Мындый айалга jаҥыс ла бисте, алтайларда эмес, бастыра jондордо туруп jат. 1970-80 jылдарда литература государствоныҥ политиказы болгонынаҥ улам бичиичиге jӱткиирге, иштеерге jеҥил болгон. Оныҥ кийнинде ӱйеге jайрадылыш-jаҥыртылыш деген кӱч ӧй келишкени бускалаҥын jетирген. Бу бускалаҥныҥ кийнинеҥ кандый да ӧскӧ толку болотон, литературага кандый да ӧскӧ улус келетен болгон.. Jе ижемjибис калас болуп калды. Бис кандый да тамыга киреле, эмди оноҥ чыгып болбой jадыс. Мен сананзам, бу тамы бистиҥ кӱӱн-санаабыста, ич-кӱӱнисте. Jе ондый да болзо, алтай литература, алтай тил, тӧрӧл культура керегинде санааркайтан ӱйе ӧзӱп чыгар деп мен иженип jадым. Албатыбыстыҥ алдында турган ол ӱргӱлjик сурактарды та кем де тӱҥейле апарар учурлу.
— Слер jайаандык иштӱ кижиниҥ, бичиичи кижиниҥ, ижи сӱреен jабыс баала баалалып jат дегенер. Jе бичиичи кижиге чындык бааны албатызы ла тӱӱкизи берер деп айдыжат…
Бу база чындык санаалар. Ондый да болзо бичиичи кижи кижи болгонын ундыбаактар. Ол айыл-jуртту, бала-баркалу, азыранатан аргалу болор учурлу. Оныҥ алып турган ишjалы орто кемиде jадынга jедер учурлу. Оноҥ ӧскӧ «кӧскӧ кӧрӱнбес, колго тудулбас» баа-чуулар учун иштеп турган jайаандык иштӱлердиҥ jӱрӱминиҥ бу учурлу келтегейи керегинде кӧп айдарга сӱӱбей jадылар. Бистиҥ де тоомjылу ойгорлорыс «тойу поэт нени де бичип албас» деп айтканын уккам, jе бу шӱӱлтеге чек удура болгонымды jетиредим. Тӱӱкини алзабыс, орус та литературада ондый jокту-jойу бичиичилер болгон. Аргалу-чакту, нек-сакту да дегедийи болгон. Кажы ла бичиичиге jӱрген айалгазы, арга-чагы, «быт» деген сурактары кандый болгоны jайаандык ижине камаанын jетирген. Кӧп бичиичилер ол ло кирер ӱйди jогынаҥ, акча-манады jедишпезинеҥ аракыга кирип, база берип турганы ол болор. Бойыныҥ бу айалгазын тӱзедип болбой, аайына чыгып болбой турганынаҥ улам. Айла бу ла мындый улус сӱреен jакшы бичип jат, jе албаты-jоны оҥдоп, болужып бербезе, салымы кыска болуп калып турганы ол. Jайаандык иштӱлерде комыдаарын билбес деген кодекс-ээжи бар не. Кандый да кӱч болзо, комыдап-суранып баспас дейтен. Мында jаҥыс ла бичиичилерди эмес, онойдо ок журналисттерди, артисттерди, jуркчыларды адаарга jараар. Бистий ас jонго бу айдылган сурактар jаан учурлу деп бодоп турум. Республика jайаандыкта иштеп турган улузын корый алар учурлу. Оныҥ учун бис бойыныҥ ӧйинде Эл Курултайга jетире базып, jайаандык иштӱлердиҥ jасагын jӱрӱмге кийдирер керек деп тал-табыш кӧдӱрген jогыс па. Бӱгӱнги кӱнде бу jасак иштеп турган ба, jок по — билбезим.
— Слер журналистикада база кӧп иштегенер ле эҥ ле бийик jедимдерге jеткенер…
— Газеттиҥ ле телевизион дейтен журналистикага кӧп jылдарым бергем деп айдарга jараар. «Туулу Алтай» ГТРК-а тӧзӧлгӧнинеҥ ала иштегем. Чикезинеҥ jонло иштейтен, тӧрӧл эл керегинде айдатан иш деп темдектеер эдим. Литературада jолыҥды алзаҥ, журналист болуп иштеп турган бичиичилер эҥ ле jаан ла учурлу бичимелдерин бу ижи ӧйинде бичип албай турган деп база айдыжып jат. Онызы база чын. Журналисттиҥ ижи jеҥил эмес, каруулу. Jе ол ок ӧйдӧ кандый кӧп эскеалыныштар, туштажулар, таныштар, керектер. Эмди отурала сананып ийзеҥ, бӱткӱл бичик те бичиир арга бар. Бӱгӱнги кӱнде алтай журналисттер бар jаҥжыгуларын ӱспей апарып, иштенип тургандары сӱӱндирет.
— Бу юбилейлик, кӱндӱлӱ jажаарды кандый кӱӱн-тапту уткып jадыгар?
Мен макка, кӱндӱӱге качан да jӱткибегем. Бойымды бойым jоҥдогом. ӧзӧгимде канча кире тереҥ чындык интеллигенттиҥ ийдезин ӧскӱргем.
Бӱгӱн ӧткӧн ӧйлӧрди эске алып, ичкери ажуларга удура барып ла jадым. Jондык иштердеҥ эмеш тууралап, кӧп саба ӧйди баркаларымла ӧткӱредим. Jӱректи уурлаткан ачу санаалар ойгонып келген кӱч ӧйлӧрдӧ церкпеге барып, ондо кӱч алынадым. Текши алза, санаа-кӱӱним ӧчпӧгӧн деп айдарга jараар. Jӱк бойымныҥ алдыма jӱрерим ле комудабазым. Jе кижиниҥ jӱрӱмин, кӧксиниҥ чогын салган кереги темей-калас болуп калганын бойы кӧрӧтӧн ӱлӱ келишкенин кӧдӱрерге бек эмезе чек тенек болор керек. Алтай литература тӱӱкиниҥ бу кайыр эбирилчигинде аҥтарылала, кыйынынаҥ учуп барааткан кӧйликке тӱҥей — сайалганы jолду, jе бир-бир келтегейи бӱдӱн артса ырыс… Литературазы jок калыктыҥ тили де кунураары алаҥзу jок. Тил ле чӱмделги сӧс тазылы jаҥыс. Тергеелик тил болуп туружардаҥ, jӱрӱмде де камааны jоголор. Jе чынныҥ кӧзине jалтанбай чике кӧрӧргӧ келижет. Jаманымды таштагар. Бу сурак озо ло баштап бичиичилердиҥ тӱбеги деп мени база оҥдогор.
— Ак-чек куучын учун Слерге jаан алкыш-быйаным!
(«АЧ», 2013 јыл, кандык ай)