(Спорт ло јӱрӱм)
Альберт Николаевич Толкочеков — эл-тергеебисте јарлу кижи, спортчы, политикалык ла јондык ишчи. Ол ӧйинде грек-рим бӱдӱмле једимдӱ кӱрешкен, СССР-дыҥ спортыныҥ узы, јайалталу кӧп кӱрешчилер таскаткан. Узак јылдардыҥ туркунына спорттыҥ республикан комитедин башкарган. Эмди атла таскадынар спорт школдыҥ башкараачызы болуп иштейт. Бистиҥ бӱгӱнги куучын-эрмегис атла јортуп, маргыжатан бӱдӱм терегеебисте јол алынып, кандый ӧзӱмге јеткени ле келер ӧйгӧ амадулары керегинде.
Атла јортуп, таскадынар школ Горно-Алтайскта 1995 јылда ачылган. Оны тӧзӧӧринде эҥ ле јаан камаанын ол туштагы
башкараачызыныҥ баштапкы ордынчызы Алексей Иженерович Ялбаков јетирген. Кандык айдыҥ 11-чи кӱнинде јуун ӧткӧни санаама јакшы кирет. Мен ол тушта спорт комитеттиҥ башкараачызы, јуунда база турушкам. Јуунга анайда ок ӱрӱдӱлик, билим комитеттиҥ башкараачызыныҥ ордынчызы В.К. Кыпчаков, «Туулу Алтай» агрокомбинаттыҥ башкараачызыныҥ ордынчызы Р.С. Тоорчуков, госуниверситеттиҥ ректоры Ю.В. Табакаев, јашӧскӱримниҥ комитединиҥ башкраачызы Н.А. Ялбаева, јуртээлем ле аш-курсак аайынча республикан комитеттиҥ јааныныҥ ордынчызы В.Д. Костерин, каланыҥ администрациязыныҥ јааныныҥ ордынчызы Н.И. Тулинов, АР-диҥ плембиригӱзиниҥ директоры Л.Н. Бухарин турушкан эди. Тушташканыстыҥ тӧс амадузы — балдарды атка таскадып ӱредетен школ ачылып јат, ого бар эп-аргаларла јӧмӧлтӧ јетирери керегинде Алексей Иженерович биске баштанган. Госуниверситетте 20 ат бар, Юрий Васильевич Табакаев ол аттарды балдардыҥ школына берзин, акча-манадын чоттоп ийерис деп айткан эди. Јуртээлем комитеттиҥ башкараачыларына аттарды ӧлӧҥ-чӧплӧ јеткилдереер деген. Тренер-таскадаачы улус акча-манатла јашӧскӱрим комитет ажыра јеткилделер учурлу. Спорттыҥ комитеди ажыра дезе аттардыҥ керектӱ јепселдерин алары. Јуун ӧткӧн кийнинеҥ школды ачар иш ичкерлеген. Јаҥы школдыҥ ижин Лариса Ивановна Жадобина башкарган. Бойы спортчы кижи, ол ӧйдӧ тренер-таскадаачы болуп иштеген.
Оныҥ бери 29 јыл ӧтти. Школдыҥ ӧзӱмине јаан камаанын баштапкы Башчы В.И. Чаптынов јетирген. Бисте Башчы болуп иштеген М.И. Лапшин школго база кӧп болушкан, оныҥ шылтузында јаан ӧзӱм алынган. Ол аттарды сӱрекей сӱӱр кижи болгон. Ол ӧйлӧрдӧ јакшы аттар алынган, Михаил Ивановичке сыйлалган аттарды да ол школго экелетен. Мынаҥ улам јаан удабай ла бийик једимдер башталган. Ӱренчиктер маргаандарда, ол тоодо Сибирь кеминде маргаандарда, јеҥӱлерге јеткендер. Балдар дезе спорттыҥ разрядттарын бӱдӱрип баштаган. Ол тоодо эҥ бийик једимдерге Дарья Жадобина јеткен эди. Ол 2007 јылда Россияныҥ чемпионадында јеҥӱ алып, Швейцарияда јииттер ортодогы маргаандарда ороонныҥ јуунты командазыныҥ тоозында база турушкан. Ол анайда ок Москва областьтыҥ Кубогы учун ачык маргаандарда Камея деген адыла баштапкы јер алган. Спорттыҥ узына кандидат Яна Дворникова Сибирьдиҥ маргаандарында буудактар ӧдӧр бӱдӱмле баштапкы јерге база чыккан.
— Бӱгӱнги кӱнде школдыҥ айалгазы кандый?
— Оныҥ кийнинде јылдарда школдо кӱч те, јакшы да ӧйлӧр болгон. Бӱгӱнги кӱнде биске 148 бала јӱрӱп јат. Бу таҥынаҥ эмес государстволык учурлу школ болор. Балдар тазыктырынганы учун акча тӧлӧлбӧйт. Анайда ок мында оору-јоболду балдарла иштеер јакшы айалгалар тӧзӧлгӧн. Тургуза ӧйдӧ 28 бала јӱрӱп јат. Олорло ченемелдӱ тазыктыраачы Елена Викторовна Пушкарева иштейт. Эрјине мал оору балдардыҥ су-кадыгына јарамыкту, јаан камаанду болгоны билимде текши јарлу. Кӧп эне-адалар бу суракла јилбиркеп, балдарын јӱргӱзерге баштанат. Анайып, јаан оорулу балдар атла јортуп, аттарды азырагылап, олорды сыймап, ийде-кӱч алат, су-кадыгы да оҥдолот.
Школдо олимпий ӱч бӱдӱмле таскадынар арга бар: конкур, јортыш, ӱч маргыш (троеборье). Бӱгӱн бу ууламјылар аайынча 5 тренер-таскадаачы иштейт. 34 ат бар. Олорды 6 атчы-конюх кичеейт. Ишмекчи ӧмӧлик јаан эмес.
– Аттарды кайдаҥ алып турганаар?
— Тургуза ӧйдӧ кӧп саба аттар карыгылап калды. Биске бӱгӱн укту-тӧстӱ аттар керек. Араб болзын, ахалтекин эмезе английский ару укту аттар. Алдында ондый укту-тӧстӱ аттар бисте болгон. Је эмди олордыҥ кӧп сабазы карыган, јарымдай кайлыкталган, кандары кожулган. Јакшы аттарды бойыска ӧскӱрерге алдында башкараачы болгон Лариса Жадобинаны ойто ишке кычырдыс. Ол бойы зоотехник кижи. Оныҥ тӧс ууламјызы — тергеебистиҥ јуртээлем министерствозы ла Кызыл-Ӧзӧктӧги плембиригӱ аттардыҥ угын јарандырары јанынаҥ ӧмӧ-јӧмӧ иштеери.
Бис автоном бӱдӱмдӱ биригӱ болгон адыста, уставыста бичилгени аайынча бойыс акча иштеер аргалу. Айдарда, туристтерди аттарла јортуп ӱредерине, балдарды јорторго ӱредери јанынаҥ иштеер аргалар бисте база бар. Је ондый ууламјылу ишти бӱдӱрерге аттардыҥ тоозын кӧптӧдӧр керек. Коммерческий ууламјылу аттар башка болор учурлу. Балдар таскадынар аттарды акча-манат иштеп аларына ууламјылаарга олордыҥ чыдалы јетпес.
Спортко јарамыкту аттарды садып алары — јаан акча-манатла колбулу. Ростовтогы, Ставропольдогы, Кабардин-Балкариядагы аттардыҥ заводыныҥ иштериле танышкам. Јаскыда кулундары чыкса ла садучылар, Европадаҥ болзын, араб ороондордоҥ болзын, келип талдагылап, олорды садыжып, апарат. Арткан-калганы ороон ичинде јайым садуга чыгып јат. Садуда кулундардыҥ баазы 200 муҥнаҥ ӧрӧ башталат. Оноҥ оныҥ бескезине, угы-тӧзине, эне-адазына ајару эдилип, там ла баалада садылат.
— Тергеебисте «Кӧк Бӧрӱ» деген ойын-маргаан јаан ӧзӱм алынды. Бу ла ӧткӧн байрам кӱндерде Кер-Кечӱде текшироссиялык маргаандар ӧтти. Бистиҥ командалар бийик јеҥӱлерди алып болбогон до болзо, је тӱҥей ле јаан ченемел алганы, јарт. Слердиҥ школ кеминде мындый ойындар ӧткӱрер арга бар ба?
— Шабалин аймактаҥ кӧчӱп келген Алексей Тябаев школдыҥ јанында «Кӧк Бӧрӱниҥ» маргаандарын ӧткӱректер деген суракту јӱрген. «Кӧк Бӧрӱде» туружатан команданы калада тӧзӧктӧр, оноҥ јарыжатан аттар белетектер деп баштанган. Бу баштаҥкайды каланыҥ башкараачылары јӧмӧшкӧн болзо, сӱреен болор эди. Јарыштыҥ да, «кӧкбӧрӱчилердиҥ» де аттары болзын.
Јыландуда ипподром тудар деген санаа база бар. Ол сурак аайынча Башчы О.Л. Хорохординле эки катап туштажып, шӱӱшкенис. Олег Леонидович бистиҥ шӱӱлтелерди угуп, јӧпсинген эди. Калабыс кырлардыҥ ортозына курчаткан, белен суулу, электроотту, тӱс јерлер јокко јуук. Школдыҥ јанында ипподромды тударга јараар. Ондый ипподром болгон болзо, бис ол аттардыҥ рыногына база кирижер эдис.
Ӧткӧн Эл-Ойындагы ат јарыш маргаандардыҥ турулталарыла јилбиркеп таныштым. Ат јарышта бастыра 138 аттар турушкан эмтир. Олордоҥ 28 атта кере бичик јок. Ол јербойыныҥ аттары деп чотолот. 110 ат укту-тӧстӱ, кере-бичиктерлӱ. Јеҥӱлӱ јерлердиҥ ончозын укту-тӧстӱ аттар ала соккон. Ондый јӱгӱрик аттарды јербойыныҥ улузы садып алат. Олор ол ло Ростовтоҥ, Ставропольдоҥ, Кабардино-Балкариядаҥ аттарды садыжып, бери экелип јадылар. Кӧксууныҥ бир таныш уул эки ат экелген, јӱк ле јолдыҥ чыгымы 300 муҥга чыккан деп айткан. Анайып, аттардыҥ баазы миллиондорго једе берет.
Аттар ӧскӱрер ууламјыны биске чын, тыҥыдар керек. Кӧксуу-Оозы аймакта ол јанынаҥ јакшы иш ӧдӧт. Теректӱдеҥ Андрей Балакинниҥ Палладиум деп айгыры Алтай крайда Ново-Тырышкинодо јаҥы ипподром ачылган, ондо турат. Ол ат Кызыл-Ӧзӧктӧҥ Эдуард Таксановло кожо јелишле быјыл Сибирьдиҥ абсолютный јеҥӱчили болуп чыккан. Палладиум ӱчинчи јылдыҥ туркунына бир де катап јеҥдиртпеген. Айдарга турганым, бистиҥ бойыста да јаан аргалар, јайалталу спортчылар, јакшы аттар бар. Ӧскӧ тергелеерле бис те теҥ-тай маргыжар аргалу.
Аттарга бисте јилбӱ база јаан. Москвада аттыҥ спортыныҥ федерациязыныҥ јууны ӧткӧн. «Россияныҥ ипподромдоры» деген акционер биригӱниҥ генеральный директоры Дмитрий Зайцевле тушташканыс. Ол кижиниҥ айтканыла, бӱгӱнги кӱнде Алтай бисти сӱрекей јилбирекедет. Алтайда слер ипподром тудуп, јарыштыҥ, јелиштиҥ аттарын ӧскӱрип, маргаандар ӧткӱрзер, бис база јаантайын ла туружар эдис деген. Бӱткӱл Сибирь ичинде ипподромы јок јӱк ле бир тергее — ол бистиҥ республика болор. Коштойында Алтай крайда керек дезе 2 ипподром бар.
Анайда ок Манжерокко, Урлу-Аспакка амырап келген аргалу туристтер, ол ипподромго јӱрӱп, база јилбиркегилеер эди. Анайып, ӧзӱмистиҥ база бир јаан ууламјызы болорында алаҥзу јок.
— Јаҥыс ла олимпийский бӱдӱмдӱ маргаандар эмес, национальный, тӱӱкилик бӱдӱмдер јанынаҥ атка јилбӱ база јаан ине…
— Вольтижировка деген бӱдӱм бар. Ол атла јортуп, оныҥ ӱстинде јӱзӱн-башка номерлер, эпчилин кӧргӱзип турган акробат ла гимнаст ууламјылу спорттыҥ бӱдӱми болор. 50, 60, 100 беристе ыраагына јарыжар бӱдӱмдер база бар. Оноҥ ипподромдо кӧргӱзип турган јелиш ле кӧнӱ чабыш кайда эди. Сӱрекей јилбилӱ маргаандар. Темдектезе, калмыктар ат ӱстинеҥ ок-јаала адып јадылар. Кӧрӧӧчилерге база јилбилӱ деп сананып турум. Оны Эл-Ойынныҥ кӧргӱзӱ программазына кийдирерге јараар. «Кӧк Бӧрӱни» де алзабыс. Олорды ончозын тууралатпай, теҥ-тай ла ӧскӱрип апарзаас, ичкери ӧзӱмис јарамыкту болор.
Былтыр бис Карымдагы совхозто татар јерлежӱниҥ байрамында турушканыс. Татарстаннаҥ татар укту аттар экелип јат деп айдышкан. Ол аайынча Башкаруда јуун ӧткӧн. Бистиҥ школго бу аттарды тургузар, ол аайынча јартамалду иш ӧткӱрерис деп айткам. Анайып, татарлар биске эки ат сыйлаган.
— Бу аттар незиле аҥылу?
— Тыш бӱдӱмиле сары-кула аттар. Спортто једимдери керегинде айтса, бистиҥ ле алтай аттарга тӱҥейлеш. Чӧл јердиҥ аттары, оныҥ учун кырларла јорторго чала уйан. Је балдарды ӱредерге јарамыкту. Олор јобош, баштапкы алтамдарды эдерге јараар. Татарлардыҥ телекейлик конгрези тӧзӧгӧн јол-јорукка Алтайдыҥ делегациязыла кожо барып јӱрдим. Атла јорторына ӱредер школдыҥ ижиле таныштым. Байлык, јаан музей бар эмтир. Минтемир Шаймиевке сыйлаган аттар, ол тоодо Саудовская Аравияныҥ шахы, Рамзан Кадыровтыҥ сыйлаган аттары бар болтыр. Олордо Европада эҥ јаан ипподромдордыҥ бирӱзи иштейт. Ондо јылдыҥ ла кӱӱк айдаҥ ала ӱлӱрген айдыҥ учына јетире аттардыҥ маргаандары ӧдӧт. Амыраар кӱндерде 400-теҥ ажыра аттар маргыжат. Оныҥ јаражы, ару-чегин айдар арга јок. Је олор до бойыныҥ чыгымын јеткилдеп болбой турган эмтир. Аргазы јаан спонсор-аргачы — Татспиртпром јӧмӧлтӧзин јетирет. Ол ло ипподромдо балдарды атка таскадып турган школ база иштейт. Бистиҥ школго кӧрӧ, бӱткӱл ӧргӧӧ кирези деп билдирди. Јарт, Татарстан арга-чакту тергее, оныҥ учун аттардыҥ ӧзӱмине, угын-тӧзин јарандырарга кӧп акча-манат чыгарылат.
— Улаганда чоокыр аттар бар эди. Бу база эҥ солун ла кайкамчылу укту аттар эмес беди?
— Эйе, ол керегинде чаган айдыҥ 14-чи кӱнинде 2022 јылда «Алтайдыҥ Чолмонында» бичимел чыкканы санаама кирет. Ондо А.А. Чуу, О.О. Енчинов, Г.М. Олчонов деп улус биргип, «Энчи» деген СПК тӧзӧп, ол аттарды кичееп ӧскӱрип турганы керегинде айдылат. Бичимелди бедиреп табала, телефон соктым. Чоокыр аттар јанынаҥ, текши ӧзӱми керегинде куучындаштыс. Ол јараш та, јакшы да аттар. Туристтерди јилбиркедип, иштеерге де јарамыкту. Байрамдарда, Эл-Ойындарда олорло туружарга јараар. Улаганда Эл-Ойын ӧдӧрдӧ, аттыҥ бажынаҥ кӱреш болгоны кӧп улустыҥ санаазында арткан болор.
Санкт-Петербургта аттардыҥ федерациязыныҥ генеральный директоры Андрей Люльченко Алтайга келип, чоокыр аттарла јилбиркеген эди. Ол чоокырларды ӱредип, садуга тургус турган эмтир. Чамалда «Олимп» деген таҥынаҥ ээлем бар. Чоокырларды ондо база ӧскӱрет. Ол кижи ары јилбиркеп јӱрген.
— Ат ла спортчы бир ууламјыда болгоны, байла, једимдерге једерге јаан турулталу?
.- Мен бастыра јӱрӱмде спортло колбулу јӱрген кижи. Спортто бийик једимдерге једерге меге сӱрекей јилбилӱ. Оныҥ учун спортчыларды таскадарга ӱренчигиҥле куучындажып, кандый шылтактар буудагын јетирет, эмезе не керек болуп туру деп сурап угар арга бар. Су-кадыгын да ајарып ийериҥ. Эрјине малдаҥ онызын сурап, угуп болбозыҥ. Оны јӱк кӧрӧр, ајарар ла билер керек. Атты амырадар ба, айса оноҥ ары тазыктырар керек пе. Спортчы ла ат бой-бойын табыжып, билижип, јаражып, бой-бойына эптӱ-јӧптӱ боло берзе, јӱк ол тушта спорттыҥ једимдери болор.
Бистиҥ школдо јайалталу балдар да, ондый аттар да бар. Сладких Елизавета, Нестерова Софья, Елфимова Ангелина, Михайлова Алёна, Петрова Виолетта. Сибирь кеминде маргаандарда туружып, бийик једимдерге јеткен кызычактар. 148 баланыҥ ортозында кӧп сабазы кызычактар болгоны баштап мени база кайкаткан эди. Атла тазыктырынарында уулдар нениҥ учун турушпай турган деп сурагам. Та нениҥ де учун алтай балдар база ас јӱрӱп јат. Республикан гимназияныҥ, каладагы 7-чи школдыҥ ӱредӱчилерине айдып ла јадым, балдарды биске ууламјылагар деп. Атла јорторы бистиҥ каныста, тӱӱкибисте ине. Озодоҥ бери кӧчкӱн калык болгоныс, эрјине малла кожо, айдарда тыныс бирлик. Ат — бистиҥ нӧкӧрис, антыгарлу најыбыс.
— А балдар школго канай келип турган?
— Бойлоры келип јадылар. Кӱскиде школдо ӱредӱлӱ тазыктыру ӧдӱп јат деген јетирӱ берип јадыс. Биске кӧп сабада Кызыл-Ӧзӧктиҥ, јанында школдордыҥ балдары јилбиркеп келгилейт. Эне-адаларга радио-газет ажыра јар эдип јадыс. «Сӱрлӱ кӱн» деген телеберилтеде туружып, ол јанынаҥ база куучындагам, кычыру эткем. Оныҥ кийнинеҥ кӧп улус телефон сокты. Кӧп сабазы канча кире акча тӧлӧӧр деп сурап јадылар. Акча тӧлӧбӧзинеҥ јӱрӱп јат дезем, кезиги кайкажат. Бистиҥ школыс государстволык учурлу, акча тӧлӧбӧзинеҥ деп каруузын јандырадыс.
— Аттарга ӧлӧҥди, азыралды кайда белетеп туругар?
— Бу эҥ ле кӱч сурактардыҥ бирӱзи. Азырал белетеер јайым јерлер бисте јок. Оноҥ улам ӧлӧҥди јылдыҥ ла садып аладыс. Ончо ло не-неме јыл кандый болорынаҥ камаанду. Кӱйгек пе, јаашту ба, баазы кӧдӱрилер бе. Азырал белтеер сурак биске курч. Каладаҥ ыраак јок бош јерлер болгон болзо, јалдап, ӧлӧҥди белетеп алар эдис. Онызы карын да јеҥил чыгар эди. Айса болзо, фермерлерле јӧптӧжӱ тургузып, јерди кыралап, керектӱ, тузалу ӧлӧҥди отургызып, белетезе, кайдар деген сурак турат. Оны бис ӱредӱниҥ министерствозыныҥ алдында јаантайын тургузадыс.
- Альберт Николаевич, ачык-јарык куучын учун јаан быйан. Качан бирде тӧс кала-турабыста аттардыҥ јаан, јараш ипподромы тудулар, аттарыстыҥ угы јаранар деп иженип турубыс.
