Алтай Республиканыҥ баштапкы башчызы, алтай албатыныҥ чындык уулдарыныҥ бирӱзи болгон Валерий Иванович Чаптыновтыҥ јӱрген јӱрӱмине ле бӱдӱрген ижине учурлалган музейиниҥ ачылтазы сыгын айдыҥ 15-чи кӱнинде тӧрӧл Апшыякту јуртында ӧтти.
Алтай јеристиҥ јӱрӱминде аҥылу ис артыргыскан, кӱгӱс-санаазы ла ийдези кӱчтӱ болгон ло тургускан амадузы ла эткен ижи тӱӱкилик учурлу болгон улус ас эмес. Олордыҥ аттары тергеебистиҥ ӧткӧн јолыныҥ јажына бичигинде алтын таныктарла бичилип калган. Јаҥы Россияныҥ тӱӱкизинде, бистиҥ республиканыҥ тӧзӧлгӧниниҥ баштамы јолында турган Валерий Иванович Чаптыновтыҥ ады-чуузы качан да ундылбас.
Албатыныҥ чындык уулына – јылу сӧстӧр
Тӧрӧл Алтайыста сыгын айдыҥ 15-чи кӱнинде сӱреен айас кӱн турган. Кӱстиҥ сыраҥай ла алтын, јараш, куулгазын ӧйи. Бу кӱнде Апшыякту јурттыҥ албатызы бойыныҥ байлу јеринде тергеебистеҥ келген кӧп тоолу айылчыларын уткуп, В.И. Чаптыновтыҥ музейиниҥ ачылтазында туружып, тӱӱкилик учурлу бу керекти башкардылар. Алтай Республиканыҥ бӱгӱнги башчызы Олег Хорохордин јуулган улуска баштанып, В.И. Чаптыновты эске алып, бу музейдиҥ тергееде јуртап турган албатыларга учуры сӱрекей јаан болгонын темдектеген. «Республиканыҥ баштапкы башчызыныҥ эземине учурлалган музей озо ло баштап оныҥ тӧрӧл јуртыныҥ школында иштеген болгон. Быјыл – Алтай Республиканыҥ 30-чы јылдыгы, алтай албатыныҥ Арасейге киргениниҥ 265 јылдыгы темдектелип турарда – Валерий Ивановичтиҥ кереес-памятниги Горно-Алтайск калада тӧс тепсеҥде ачылган, эмди оныҥ тӧрӧл јуртында музей јаҥы, јакшынак турага кӧчкӧнин кӧрӱп јадыс. Онойдо ок быјыл оныҥ адыла адалган база бир школдо – Кош-Агаш јурттыҥ школында – ӱредӱлӱ јыл башталар кӱнде Валерий Ивановичтиҥ барельеф-кереези база ачылды. Ичкери кӧрӱмдӱ, тереҥ кӧгӱс-сагышту болгон Валерий Иванович республиканы тӧзӧӧргӧ амадаган ла бастыра ижин, кӱчин, јӱрӱмин бу амадузына берген политик-башкараачы болуп јат. Оныҥ учун республика тӧзӧлгӧниниҥ 30-чы јылдыгы темдектелген бу јылда мындый јаан учурлу керектерди бӱдӱрип салганыс – Туулу Алтайдыҥ чындык уулына једимдӱ эзем» — деп ол темдектеген.
Государственный Јуунныҥ-Эл Курултайдыҥ јааны Артур Кохоев јуулган улусты база уткуды: «Апшыякту јуртта бӱгӱн ачылып јаткан музейдиҥ учуры бистиҥ тергееге сӱрекей јаан деп бодоп турум. Республика тӧзӧлгӧни керегинде эске аларыста, бу тӱӱкилик керекте јаҥыс кижи турушпаганын ундыбас керек. Валерий Ивановичтиҥ салымы, јӱрӱмдик јолы, амадузы,эткен ижи ажыра бӱдӱн республиканыҥ албатызыныҥ јӱрӱми, ӧткӧн јолы, једими, јӱткӱмели кӧрӱнип јат. Музейде чебер јуулган бастыра экспонат-материалдар ажыра ӱйелер колбузын, тергеебистиҥ јаҥы тӱӱкизин кӧрӧргӧ јараар. Музей ӧткӧн ӧйди эзедип, келер ӧйгӧ оноҥ јаан амадулар тургузып, албатызы, республиказы учун иштезин деп молјуны кажы ла кижиниҥ алдына тургузып јат. Анчада ла башкараачы улуска бойыныҥ алдына тргузатан ижинде сӱрекей учурлу болор».
Шабалин аймактыҥ јааны Эрчим Сарбашев республиканыҥ ла аймактыҥ бӱгӱнги једимдериниҥ эҥ ле баштамы јолында Валерий Иванович Чаптынов турганын темдектеген. Бӱгӱн республикада јолдор јазалат, школдор тудулат, јурт ээлем ӧзӱмниҥ јолына чыккан. Иштеерге, амыраарга, эмденерге, балдарга ӱренерге, спортло тазыктырынарга айалгалар тӧзӧлӧт. Бу ла сурактарды бойыныҥ алдына Валерий Иванович Чаптынов тургускан болгон. Баштапкы башчыныҥ тӧрӧл Апшыякту јурты бӱгӱн база једимдӱ јӱрӱм јӱрӱп јат. Јаҥы школ иштейт, јаҥы ФАП ачылган, јуртка јетире јол јазалган. Интернеттиҥ колбузы бу ла јуугында ӧйдӧ иштей берер. Мындый ок иш бӱдӱн республикада тӧзӧлгӧн. Бу – ончозы Валерий Ивановичтиҥ туку качан амадап койгон амадузы бӱгӱн јӱрӱмде бӱдӱп турганынаҥ. «Музейдиҥ јаҥы туразын јазаарга сӱреен кӧп улус, тергеениҥ окылу јаҥдары болушкан, олорго быйан» — деп Эрчим Сарбашев темдектеген. Аймактардыҥ јаандарыныҥ Ассоциациязыныҥ башкараачызы Роман Птицынныҥ айтканыла Валерий Иванович сӱреен кӱчтӱ кижи болгон. Ол тӧрӧлин сӱӱген ле бойыныҥ алдына јаҥыс ла ӧзӱмге једер, албатызыныҥ ла тергеезиниҥ јӱрӱминде јаҥыс ла јакшы јаҥыртуларга экелетен амаду тургускан. Оныҥ учун бу кижини эзедип,эткен керегин тооп, билип јӱретени јаан учурлу деп ол кошкон.
В.И. Чаптыновтыҥ эш-нӧкӧри Антонина Иосифовна куучын-эрмегинде республиканыҥ баштапкы башчызы болгон Валерий Ивановичтиҥ эземине учурлай эдилип турган јаан учурлу иштерди темдектеп, музейди ачар иште турушкан бастыра улуска быйанын айтты. Республиканыҥ бӱгӱнги јаандары, Апшыякту јурттыҥ албаты-јоны, Валерий Иванович Чаптыновтыҥ кожо иштеген нӧкӧрлӧри, тергеениҥ аргачылары – бу улустыҥ текши болужынаҥ бӱгӱнги кӱнде Апшыяктуда музей јаҥы турадӧӧн кӧчӱп, алтай айылду болуп калган. Алтай айылдыҥ јанында сквер-аллея јазалган ла ондо агаштар отургызылган. Антонина Иосифовна јаан быйанын бу музейди де, В.И. Чаптыновло колбулу бастыра керектерди јӱрӱмде бӱдӱрӱп, ол ишти једимдӱ апарып јаткан кижиге, Александр Поликарпович Манзыровко јаан быйанын айтты. «Александр Поликарпович Валерий Ивановичле кожо иштеген, оныҥ ордынчызы, Алтай Республиканыҥ Москвадагы элчизи болгон. Бӱгӱнги кӱнде тергеениҥ баштапкы башчызы болгон В.И. Чаптыновтыҥ ады-чуузы, эткен кереги албатыга, келер ӱйеге ундылбас эзем болуп артып калзын деп амадап, иштенип турган улустыҥ бирӱзи болгон Александр Поликарповичтиҥ бу амадузы база јаан тӱӱкилик учурлу» — деп Антонина Иосифовна аҥылап айткан.
Јуулган улуска сӧсти Александр Поликарпович Манзыров база айтты. Оныҥ куучындаганыла, бу јаан иште сӱреен кӧп улус турушкан. Элдеҥ ле озо музейдиҥ ижин баштаары јанынаҥ куучынды 2000 јылдардыҥ бажында, ол тушта Шабалин аймактыҥ јааны болгон Анатолий Бакумович Соколов, баштаган болгон. Кийнинде јылдарда бу иш араайынаҥ јылып, озо ло баштап музей школдыҥ бир бӧлӱгинде иштеген. Калганчы јылдарда музейдиҥ јерин элбедер деген амаду туулып, школдыҥ јанындагы эптӱ јерде музейдиҥ јаҥы туразы, алтай айыл тудулуп, сквер-аллея јазалган. Свердиҥ јанында агаштар отургызылган. Музейде тургузылган экспонаттардыҥ ортозында Валерий Ивановичтиҥ документ-чаазындары, фотојуруктары, бичимелдери, кайралдары, тудунган-кабынган не-немези, кийим-тудумы кирген. Мынаҥ да ары ӧйлӧрдӧ музейдиҥ байлыктары толтырылар деп ижемјизин Александр Поликарпович јетирди. Онойдо ок ишти баштаган ла башкарган А.П. Манзыров болушкан бастыра улуска јаан алкыш-быйанын айтты. Онойдо ок уткуулду сӧзин, эске алыныштарын Валерий Ивановичтиҥ кожо иштеген коллега-нӧкӧрлӧри Александр Алчубаев, Мария Гайдабрус, Анатолий Чичинов база айттылар.
Бу кӱнде Россия Федерацияныҥ ла Алтай Республиканыҥ кӱндӱлӱ кайралдарыла Шабалин аймактыҥ администрациязында градостроительство ло архитектура аайынча бӧлӱктиҥ јааны Ольга Дикова, Шабалин аймактыҥ јурт аймак библиотеказыныҥ метод бӧлӱгиниҥ јааны Марианна Иркитова, Шабалин аймактыҥ краевед музейлериниҥ фондторыныҥ чеберлеечи-башкараачызы Наталья Маймановага, Шабалиндги јурт јеезениҥ јааны Мерген Чичкановко, јаҥы музейдиҥ јанында тудулган алтай айылды туткан устар Алексей Соеновко ло Александр Тырдаевке берилди. Онойдо ок Шабалин аймактыҥ эл-башчызы Александр Телесов аймактыҥ албатызыныҥ адынаҥ Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ советнигине Александр Манзыровко Быйанду самара табыштырды. Оныҥ кийнинде музейдиҥ тӱӱкилик эжиктерин аймактыҥ культуразыныҥ јаан јашту ишчизи Серафима Ивановна Яжанкина ачкан.
«Музей бӱгӱнги ле келер ӱйелерге јозок болор»
Бу сӧстӧрди јуулган улустаҥ угарга келишти. Онызы, байла, чын. Тӧрӧл јеристиҥ тӱӱкизинде болгон ло ундылбай артатан улустыҥ аттары кӧп. Је Алтай Республиканыҥ таҥынаҥ тергее болуп, государственность-чыдуузын тӧзӧӧргӧ амадаган ла бу амадузын јӱрӱмде бӱдӱрӱп салган алтай политик-башкараачыныҥ ады-чуузы ундылар учуры јок. Бӱгӱн республикада бу иш, чындап та, једимдӱ барып јат. Горно-Алтайск калада тӧс тепсеҥде Валерий Ивановичтиҥ кереес-памятниги тура бергени кандый јаан учурлу. Алтай албаты бойыныҥ тоомјылу ла тереҥ санаа-сагышту уулдарын ундыбай, кереестеп турганын керелейт. Јиит алтай ус, скульптор-јурукчы Арчын Бадановко бу тӱӱкилик ижи учун быйан айдар керек. Валерий Иванович Чаптыновло колбулу бастыра ишти башкарып ла бӱдӱрӱп келген Александр Поликарпович Манзыровко база быйанду артар керек. Тергеениҥ бӱгӱнги јаҥдары, башкараачылары удура болуп, болуш-јӧмӧлтӧни јетирип турганы база учурын ойнойт.
Эмди Апшыякту јуртта, Алтай Республиканыҥ баштапкы башчызын ӧскӱрип-чыдаткан Алтайда, тергеелик, ороон кеминде музей иштеп баштады. Келер ӧйдӧ бу музейдиҥ эжиктери республикабыстыҥ да, ӧскӧ дӧ тергеелердиҥ улузына ачык болор деп бӱдедис. Анчада ла башкараачы иште иштеп тургандарга, јиит башкараачыларга В.И. Чаптыновтыҥ јӱрӱмдик јолы, ижи керегинде јетирӱлерле таныжарга сӱрекей тузалу болор эди.
