(эссе-куучын)
Ӱренчигим, јерлежим, најым, тӱӱки билимдердиҥ кандидады Мерген Айдынович Клешевле кожо 1997 јылда Кыдат јерине јорукка барып, алтай укту улусты кайып јӱргенис керегинде «Алтайдыҥ Чолмоны» республикан газет јарлаган эди. Алтай телекӧрӱлте ажыра видеороликти улус база кӧргӧн.
2001 јылда меге Мерген айылдап келди. «Николаевич, Моҥол јерине барып келектер бе? Машинагар јакшы эмес пе?…» — деп, сурады.
«Боро ат» тоозынду јолло, Моҥол ичиле барып јадат. Бу ла кӧрӧр болзо, кубакай-кара ӧҥдӱ јер болтыр. Туулары да, сай-кумагы да.
– Бу не атаазы јер? — дезем, «Кускун учуп учына јетпес куба чӧлди куйун кептӱ ӧдӱп бараадат деген јер бу» – деп, Тамара Михайловна Садалова каруузын меге јандырат. Тоозынды бурладып барып ла јадыс. Бу ла кӧрзӧм, кыскылтым-сары ӧҥдӱ јер болды. Кырлары да кӱреҥ-сары, тобрак-тажы да андый ла.
– Бу не атазы јер? — дезем, – «Саҥыскан учуп учына јетпес сары чӧлди салкын кептӱ учуп чыгат деген јер бу» – деп, Николай Васильевич Екеев айдат. Александр Сазонович Суразаков: «Алтай кай чӧрчӧктӧрдӧ айдылган јерлер бу» – деди. («Алтай баатырларда» алтайлардыҥ тӱӱкизи бычылган). Анайып бис, алакандагы сабарлардый, беш кижи ӱлӱрген айда Моҥол јерине он кӱннеҥ ажыра јоруктаганыс. Билимчилердиҥ ижи айынча экспедиция-јоругы. Бу мындый солун јорук керегинде газеттерде айдылар болор бо деп сакыгам. Јылыжып јылдар ӧткӧн, айланыжып айлар барган. Моҥолдо чарыптаган «Буханканыҥ» изи соогон, тӱӱкиниҥ калыҥ тоозыныла јабылган. Александр Суразаковтыҥ журналында ол јоругыс керегинде јетирӱзиле сонуркаган эдим. Меениҥ тӱбинде ол јорук кече ле болгон немедий. Јап-јарт кӧрӱнип јадыры.
Кобдо. Бу город Моҥолдыҥ јебрен городторыныҥ бирӱзи, аймактыҥ тӧс јери. Талайдыҥ чийӱзинеҥ 1400 метр бийиктей турат. Оны 1685 јылда Бошокту-каан тӧзӧгӧн болуптыр. Мында Амыр-Санааныҥ атка отурган, кӧӧ-куйагын кийген кереес-памятниги бар. Педагогикалык институт иштейт. Ол 1979 јылда тӧзӧлгӧн эмтир. Мында алтай балдардаҥ Таҥдак Тысов ло Солоҥы Мешкеева ӱренгилейт. Студенттердиҥ общежитиеде јадыны — саҥ башка. Јадар кыптар једишпей турганынаҥ улам, бир кысты уулдардыҥ кыбына кӧжӧгӧлӧп, јатыргызып салза, кем-јок. Кайкамчылу неме. Тилмешчибис Бекчулуун деп бакшы кижи. Тыш бӱдӱми Кош-Агаштыҥ алтайларына тӱҥей, орус тилди јакшы билер, кокурчы, куучынчы. Кайкаганыма ол: «Мында андый, кату јӱрӱмге јииттер таскап калган» – деди.
Кобдоныҥ јолдорында орус темир аттар кӧрӱнет. ЗИЛ, УАЗ машиналар ла УРАЛ, ИЖ мотоциклдер. Базарында садучылар Кыдаттаҥ келген торко-маҥдыкты, орустыҥ темир-терсин, бойлорыныҥ тередеҥ эдимдерин, койдыҥ эдин ле оноҥ до ӧскӧ оок-теек эдимдерин саткылайт. Койды мында ла базардыҥ ичинде сойып, ичегезин чӧйип, јӧргӧмдӧгилейт. Койдыҥ терезин Корея јаар саткылайт. Эттиҥ баазыныҥ јеҥили тыҥ кайкаткан эди.
Тӱӱки билимчиниҥ ижи – кумак-таштыҥ ӧзӧгинеҥ јалтырт эткен тырмактыҥ каразынча оогош алтынды бедиреп тапканына тӱҥей. Качан Кыдат јерине Мергенле барып турарыста, јолой ол Алма-Атаныҥ музейиндеги фотојурукты кӧрӧлӧ, бу алтай кижи отуры, алтай бӧрӱктӱ эмтир деп айткан. Валихановтыҥ калыҥ бичигин ачып, ондо «чала казах» дегени ол алтай кижи деп айтканы санаама кирди. Кыдатта јӱреристе, бу ӱй кижиниҥ, а мынызы эр кижиниҥ ээри, а онызы казахтыйы деп айдатан. Кыскарта айтса, билимчи де, тегин де кижи «мен кем, кайдаҥ келгем, неге јӱргем» — деп суракка каруу берерге јат деп оҥдойдым. Мал да болзо, бойыныҥ ӱӱрин бедиреер. А кижи бойыныҥ тазыл-тамырын бедиреер.
Билимчилердиҥ ижи таҥ атса ла башталат. Учёныйлар коночы-турада уйуктагылайт, а мен гаражта «Буханканыҥ» ичинде. Нениҥ учун дезе, мындагы улус шулмус деп айдыжат. Неде не маат јок… Мерген газту кичинек баллон, а мен јуунак эки-комфоркалу газ-плита алганыс, айлыстаҥ. Базардаҥ алган семис койдыҥ эдинеҥ кӧчӧ лӧ чайникте суу бортылдада кайнагылап турганча, билимчилер гаражка келгилейт. Кемге чай, а кемге кофе — ончозы белен, ажаныгар, кӱндӱлӱ билимчилерис. Озолондыра айдайын — бис Моҥолдыҥ ашканазынаҥ бир де катап ажанбадыс.
Учёныйларыска керектӱ-тузалу улус чӧлдӧ, мал-ажыла кожо, кийис айылдарда јаткылайт. Олорго једерге Бекчулуун јол баштайт. Јаан суу кечтис. Чындап, Кобдо керегинде јетире айтпайтырым не. Бу каланыҥ јанында Буянгол деп суу агат. Ол Алтайдыҥ тууларынаҥ чыгала Кобдо-суула биригет. Сууныҥ узуны 218 километр. Кобдо-суу Курган-Нур кӧлдӧҥ чыгара агала, 516 беристени ӧдӱп, Баян-Ӱлгийдиҥ јаныла барып, Кара-Ус-Нур деп јаан кӧлгӧ кирет. Ол Моҥолдо јаан суулардыҥ тоозында. Бир катап видеоролик кӧргӧм. Анда Василий Тишкишев баштаган алтай артисттер Моҥолдыҥ суузынаҥ јаан-јаан чараандарды кармакла чыгара чачып тургандары согулган. Уулдардыҥ сӱӱнгендери сӱреен турган. Је меге сууныҥ јанына кармакту турарга келишпеди. Билимчилеристиҥ ижи ныкта ла эрчимдӱ болгон.
Сууны кечеле, элбек чӧлдиҥ ӧзӧгинде сойоҥ Цертимаа камныҥ турлузына келдис. Анча-мынча кӧс једер одорлордо мал-ажы кӧрӱнет. А мында одындуда — ак кийис айылдар. Одын дегени бистиҥ оҥдомолло уйдыҥ кургаткан ӧтӧги. Турлуныҥ улузы азыраган малын јӱс проценттеҥ ажыра тузалангылайт. Ӧтӧгинеҥ бейин. Айылдыҥ ээзиниҥ јалакайы чек алтай кижиге тӱҥей, ол ончобысты јылу уткуды. Билимчилерис Бекчулуун-тилмешчи ажыра оныла табылу куучын ӧткӱргилеп, диктофонго ло блокнотторына чийгилейт. Мен бозомтык айылдыҥ ичиле олорды фото ло видеого согуп, јайа салган кийистердиҥ ӱстиле ары-бери баскындайдым. Очоктыҥ ээзи, Цертимааныҥ абакайы апшыйагына керектӱ немени айылдыҥ ичинеҥ табала, ӧбӧгӧниниҥ колына берип, табыштанбай быгып отурат. Алтайды кӱндӱлейтен, «чачыл» деп сабы узун јалама буулалган калбакла Цертимаа ак сӱдинеҥ ӱрӱстейт. Мындагы улус боодо јаҥду да болзо, јебреннеҥ бейин ӧбӧкӧлӧриниҥ чӱм-јаҥдарыла јатканча. Бисте ле чилеп «пережиток» деп айдып, чегедектерди кийерин токтотконы чылап, мында топшуур, икили ойноорын база токтоткон ӧйлӧр болгон деп, Бекчулуун куучындады. Билимчилеристиҥ сурактары тӱгенди, а айылдыҥ ээзи ончобысты алкады, јакшы јол-јорук кӱӱнзеди. Абакай кижи тышкары чыгып, чӧлдӧҥ тезекти канайда јууйтанын кӧргӱсти. Озо чичкечек агаштаҥ јазаган корзинаны рюкзактыҥ јаҥыла јӱктенип кийетен эмтир. Оноҥ балык сайатан сере ошкош чучакла тезекти јердеҥ кодорып, јарын ажыра чачып, корзинаны толтырар. Толгон корзинаны айылдыҥ јанына экелип тӧгӧр. Анайып темир печкеге кӱйдӱретен «одын» белетелет.
Цертимааныҥ јабыс сынду чоокыр-боро адына ончобыс минип кӧрдис. Мерген элбек чӧл јаар сыр маҥла чаптыртты. Јанындагы айылдардаҥ сойоҥ кижиниҥ тӧрӧгӧн-туугандары јуулыжып, ончобыс текши фотојурукка тӱштис. Бӱрӱҥкийде сууны кечип, конор турага јеттис. Сууны кечип јада, санаама Василий Тишкишевтиҥ чараандарды чыгара чачып турганы кирди. Је, канайдар, бош јок то. База кӱн келижер ле болбой.
Бӱгӱн солун неме кӧрдим. Моҥол тойдо болдыс. Кийис айылдыҥ ичинде толтыра улус, кожоҥ јыҥырайт. Тӧрдӧ јажы јаан ак башту эр улус отургылайт. Айылдыҥ эпши јанында ӱй улус, а эр јанында — ӧбӧӧндӧр. Бистиҥ алтай тойдогызы чылап, улус колый-телий отургылабайтан эмтир. Айылдыҥ эр јанында јаҥыс ла эр улус, а эпши јанында ылгый ӱй улус. Тӧрдӧ јаан јаштулар, а эжик јанында јиит келиндер, уулдар. Кожоҥды тӧрдӧ отурган ак башту јаан эр кижи баштаар. Эр улус сӱреен тыҥ кожоҥдоор, а ӱй улус олорды јӧмӧп араай кожоҥдожотон болтыр. Јурт эр кижиниҥ колындазы мынаҥ ла илеленет деп сананып калдым. «А бу јаҥы айылду болгон јииттер кайда? – деп, мен Бекчулууннаҥ суразам, ол «А-а, слердиҥ Алтайда тойдо чылап олор тӧрдӧ отургылабай јат, јииттер бӱгӱн эрчимдӱ иште». Бу ла тургулары не. Улусты байадаҥ бери кӱндӱлеп, чай уруп тургылары. Айыл-јурт тӧзӧп јаткан балдарыс. Санаама карган энемниҥ, келинниҥ чайы деп куучындаганы кирди. Келин чай азар, чегедектӱ, терлеп туруп — јеҥилте уштунарга јарабас. Оны собурар, јакшы тӱшсин деп. Ончо улуска ол чайдаҥ урар. Улус келинниҥ чайын ичип, кандый келин болгонын элтертер, ченеер. Јаҥжыгуларыс тӱҥей, азыраган малыс јаҥыс, гран-кыйугыс башка, салымыс база башка.
Јергележип јуучылдар, ончозы сур кара аттарлу барып јададылар. Мен олордыҥ бажында, кӧӧ куйакту, эки кулагымда сыргаларлу, эки колымныҥ карызында кыскылтым јестеҥ эдилген уштуктар. Сулуктыҥ ла ӱзеҥилердиҥ шыҥырты угулат. Алын јолыс бӱрӱҥкӱй куу туманда, та кайда барып јатканыс. Эки јанымда алып-кезер уулдар. Кийген куйактары јап-јарт кӧрӱнип туру, јӱстери туман-ынаарда, бӧрӱктери кӧрӱнгилебейт. Мениҥ минген кускундый кара адымныҥ јалы койу ла узун болуптыр. Ӱзеҥиге бут бажына турала, кайа кӧрзӧм, ыраак кызыл таҥдакта, кийнистеҥ келип јаткан јуучылдардыҥ теҥериге атрайган јыдаларыныҥ учы-куйузы кӧрӱнбейт. Бу та кажы талада, кандый чактарда, Јер-тоголокто бо, айса? Бу тӱжим туру не. Ойгоноло, узак уйуктап болбой јаттым…
Бӱгӱн јоругыс Улангом калага ууланды. Ого једерге 275 беристе ӧдӧр керек. Јолой «боро адыска» јиит эр кижи отурып алды. Мерген оныла куучындажып баратты. Угар болзо, ол тӧрбӧттӧрдӧҥ болуптыр. Улангомго једеле, ол уул таныштарына бисти апарып кондурды. Музейде кийис кебистердиҥ ӱстинде кондыс. Музейдиҥ јааны Монко бу уулдыҥ тӧрӧгӧни, јакшы таныжы. Карындаш тӧрбӧт уулдыҥ ады санаамга кирбейт. Музейде солун неме кӧрдис, оныҥ јанына узак туруп, билимчилерис куучындашты. Бу јерде тӱӱкилик ӱч баатыр эҥ бийик тоомјыда ла тепкиште туруп јат деп оҥдоп калдым. Чингиз-Каан, Бошокту-Каан ла Амыр-Санаа јергелей јаҥыс јерде тургулайт. Кадай кӧргӧн кӧстӧри кижини ӧткӱре ӧрӱмдеп турган немедий. Кош кара кабакту, коо кырлаҥ тумчукту деп алтай кай чӧрчӧктӧрдӧ айдылатан эди. Анчада ла Амыр-Санааныҥ сӱри. Мында ла малдыҥ ак ла кара кылдарынаҥ эдилген Чингиз-Каанныҥ маанылары тургулайт. «Ак мааны ак айгырдыҥ кылынаҥ эдилген, кара мааны кара айгырдыҥ јал-куйругыныҥ кылынаҥ јазалган» – деп, Монко јартады. Калдыгын баштаган, Јер-ӱстинде элдерди бириктирген улу Теҥис-Каан. Баатырларды кӧрӱп тура, байа тӱндеги тӱжим санаамга кирди. Айса болзо мен бу уулдардыҥ черӱзинде болгом? А нениҥ учун мениҥ кулактарымда сыргалар? Бошокту-Каан сол кулагында сыргалу эмтир. Амыр-Санаада ла Теҥис-Каанда сырга јок. Айдарда, мен бу уулдарла кожо болбогом. Байла, мынаҥ јебрен ӧйлӧр мениҥ тӱжиме эбелген.
Кайра барар ӧй. Кобдодӧӧн, оноҥ Байан-Ӱлгийге. Картанаҥ кӧрзӧ, Улангомноҥ чике Байанга јол јуук кӧрӱнет, је картада јол јок, темдектелбеген. Кечеги бисле кожо келген уул картага сабарыла чийип, «јол бу мынайта барган» – деди, — «мени айылыма јол ортозында тӱжӱрип салыгар, оноҥ ары јолдыҥ уузын кӧргӱзейин» – деп бисти ижендирди. Ол бир таар кулурын «боро адыска» коштоды. Тӧрбӧт уулдыҥ айтканыла, билдирер билдирбес јолло, элбек чӧлгӧ удура «Буханкабыс» тоозынды буркурадып, шуҥуп ийди. Тӧрбӧт уул јол кӧргӱзип, мениле коштой отурды. Бис бӱгӱн бу уулдыҥ колында. Биске та чын јол баштап турган, айса… «Моҥолдор шулмус улус» — деп, кулагымда угулып турган немедий.
Элбек чӧлдиҥ ӧзӧгинде ак кийис айыл кӧрӱнди, тӧрбӧт карындаштыҥ чырайы јаркындалып турды, айылына јууктап келеедири ошкош. Эйе, бу уулдыҥ айылы эмтир. Ачык-јарык, кӱндӱзек уул болды. Очоктыҥ ээзи, абакайы темир печкезине тезектеҥ јаан от одурды. Тегерик белеҥир казанына суу уруп, отко тургусты. Ак јуулу койдыҥ эдин кертеле, казанга салды. Тӧрт алаканча фанераны тизезине салала, кулур тутты. Ол кулурды јалбактайла, тиле-тиле кезип, бортылдада кайнап турган эттӱ казанга лапша эдип чаштады. Курсакты чӱрчеле азып ийди. Кӧчӧ ичетен јаан чар айактарга байагы узун-узун лапшаны урала, айылчыларга берди. Айылдыҥ ичинде чолололгон кийистер тӧжӧлгӧн. Ол кийистиҥ ӱстине байдастанып отурала, ажандыс. Моҥол айылдыҥ ичинде бир де артык не де јок. Бисте чилеп стол, отургуш деп неме кӧрӱнбеди. Је, сооткыш-холодильник, телевизор туру. Ажанып тойгон кийнинеҥ мындагы улус айылчыларга кабактаҥ уруп ийгилеер. Кабак јербойыныҥ, ачузы тӧртӧн градус. Айылдаҥ чыктым, чӧлди ајыктадым, ары-бери баскындадым. Кенетийин бу Алтай меге сӱреен јуук ла таныш деп билдирди. Кандый кару ла таныш тала! Айса болзо, кажы бир чакта, бу ла јайылган чӧлдӧ аргымак атту јортком?
Айылдыҥ ээзи абакайыла кожо бисти јылу ӱйдежип, элбек чӧлгӧ колын уулап, баратан јолысты кӧргӱсти. Мынаҥ ары бис Јайаачыныҥ колында, ӧскӧ болужар кижи јок. Сомдолып барган јолло «боро ат» јеҥил барадат. Байла, айылына ууланганын сескен туру. Мотордыҥ тартыжы кандый да јеҥил деп билдирди меге. Јаан эмес суу кечтис. Картада ол сууныҥ ады Усаны болгодый. Ол Кобдо сууга кожулат ошкош не. Је бот, бу сууны кечеле суй тӱс барбай, сууныҥ јарадын кыйкап јӱре берзеҥ. Астыс. Бу ла кӧрӧр болзо, алдыста ондый бийик корумдар! Ӱчӱ. Оогошторы база бар. Болчок-болчок, јаан-јаан барыҥкый-кара таштардаҥ ол јазалып салылган эмтир. Машинагысты токтодып, корумдардыҥ јанында кайкап турдыс. «Мен оҥдодым, олор бисти бойына кычырып алган туру не. Улузын ла ийдезин кӧргӱзерге бе, айса јакшылажып, уткуурга ба – деп, Александр Сазонович ӱнденди. – Витя, картага бу јерди темдекте, мен бого келерим, экспедициялу» – деп, ол мени јакыды. Корумдар бир де бузулбаган, тонолбогон. Чын ла ондый бийик, јаан улу корумдар. Та кандый каан, баатыр јердеги керектерин тӱгезип, мында токунаган? Сууны ойто кыйкап, байагы кечкен јериске келдис. Јол бу ла сомдолып јадыры не, канайып 90 градуска рульды толгоп, аскам. Александр Сазоновичтиҥ сезими чынга келижип јат деп оҥдоор керек.
Байан-Ӱлгийде «боро адысты» сугарып, бензиннеҥ урала, Алтайыска ууландыс. Ташантыда таможняга једип, очередьте турганчаас, олордыҥ иштейтен ӧйи тӱгенип, гран-кыйу јабылып калды. Јиит пограничник-каруулчык уул биске баштанып: «Турган јереерге конорго јарабас» – деди. Ойто Моҥол келтейине эбеш-убаш маҥтаттыс. Ӱлӱрген ай, тӱнде соок болоры јарт, теҥери айас не. Јолдоҥ туура чыгала, одуланып, токтой тӱштис. Одубыс «Буханканыҥ» ла ичинде. Семис моҥол койдыҥ эдинеҥ тӱлип, чичкечек лапшала, согонолоп, перецтеп, газплитага курсак астыс. Ажанып отурыс. Тамара Михайловна «шоферды јакшы амырадып алар керек, ол эртен тӱжине руль тудар» – деп, ӱнденди, «мен бу бого ло отура кем-јок конуп каларым». Александр Сазонович ле Мергенде табыш јок, ӱстӱ курсактыҥ кийнинеҥ чайларын табылу ичкилеп отургылары. Талканду чайымды ичип отурганчам, јарык отторлу УАЗ-ик «бобик» јаныска токтой тӱшти. Моҥол пограничниктер эмтир. Орустагылап турлары. Бирӱзи орто јашту, экинчизи јиит. – Нейтральный полосада улусты кӧрӱп јӱрӱс – деди. Орто јаштузы лапшагыстаҥ јип, чайдаҥ ичти. Јииди јӱк ле чайлады. «Бӱгӱн соок болор, тоҥып калдаар, јакшы коныгар!» – деп, кӧӧлигиниҥ отторы јалтырап, Моҥол гран-кыйу јаар јӱрдилер.
«Је, уйуктаарга белетенектер, машинаныҥ ичинде каремат ла јуурканнаҥ ӧскӧзин тышкары чыгарактар» – дедим. Јайымдалган салонго јазаптыра тӧжӧктӧҥ јайала, газ-плитаны иштеделе кондыс. Газплита кӱйӱп туру ба деп канча катап ойгонып уйуктадым. Эртен тура кӧрзӧс, каремат ла полдыҥ ортозы тоштолгон, машинаныҥ кӧзнӧктӧри туй кырутыган. Је ончобыс соокко тоҥбой јакшы амырадыс. Тышкары казанда лапшагыстыҥ мӱни кӱкпейе тоҥоло јарылган јатты. тӱнде Тӱндеги соок тыҥ ла болтыр. Машинагыс иштебеди, стартерьле, рукояткала толгодым, база ла иштебеди. Моҥол келтегейинеҥ «Бобик» келетти. Оны токтоттыс. Моҥол уул эмтир. Ол бистиҥ «Буханканы» сӱӱртеди, машинагыстыҥ моторы иштеди, трубазынаҥ койу ыш адылып чыкты.
Кечеги таможняны ӧдӱп, Алтайыска ууландыс. Јолой кожоҥдоор кӱӱним ле келди:
Аргымак турган јеримнеҥ
Арчын качан чыккай не?
Астап калган албатым
Арбынду качан болгой не?..
Тамара Михайловна меге јӧмӧшти. Кожоҥ-комутла јанып келдис.
Айылга келип, токунап, амыраган. Бир кӱн Мерген айылдап келди.
– Адыр-Тытта тагылдарга јетире барып келектер бе, Николаич? – деди. Мергенниҥ аказы Валерий Айдынович јол баштады, тагылдарды кӧргӱсти.
– Бого кижи келип турган эмтир не – деп, Валерий тагылдыҥ јанында јаткан «полтарашка» ла айакту калбакка колын уулады. Мерген блокнодына јуранды, бичинди. Мында тагылдаҥ ӧскӧ чакылар база тургулары. Валерий куучындайт: «Бийик чакылардаҥ башка јабыс чакылар база тургулаган болгон, јоголып калтыр. Олор байла, койлордыйы. Бийик чакылар малдыйы».
— Бу тагыл бӱдӱн, ӧзӧктӱ эмтир. А ол Тӧрӧмдӧ тагылда ӧзӧк јок, јемирилген – деп, Мерген айтты.
Кырлыктаҥ ыраак јок Ламакта Мергенниҥ аказы Василий Айдынович койлоп турган. Оныҥ айылына бардыс. Мерген аказыла куучындашты. Аказы, «калак, оныҥ кӧрмӧстӧрине туттуртаар» – деди. Мерген та кайда барарга турган? Мениҥ ижим фото ло согуп берери не. Ончо-мынча маҥтаттыс.
– Јемирилген эмтир, улус одын тартып турарда – деп, Мерген айтты. Мен нени де оҥдобой турдым.
– Азыйда јажы јаанайла аймай берген кижини, улус оны ыраада апарала туйуктап, јазал эдип јат. Тӧрт тӧҥӧжӧк тургузала, кижини олордыҥ ортозына јатыргызар. Оноҥ ол тӧҥӧжӧктӧрдиҥ ӱстине јаан какпак ташты салып койор. Кижи оноҥ чыгып албас, је тынып јадар. Оноҥ божоп калар. Ол кижиниҥ кӱндерин этпес – деп, Мерген јартады. Санаамга «Легенда о Нараяме» јопон кино кирди, куйка бажым јымырады. Алтай улуста бу мындый неме база бар болгон бо деп алаҥ кайкадым. Чындап та, алтайлар, слер кайда?
