Оҥдой аймактагы Боочы ла Кулады јуртт ардыҥ ортозында Ак-Кобы деген јерде турган субурганды оодордо, унчукпадым, јаргы бажына чыгар деп. Топучийдиҥ јанындагы кресттӱ столмоны јыгып саларда, оҥдодым, је унчукпадым, кылынган улус табылар деп. Будданыҥ статуэтказын кочегаркага салып, тынду ба, тыны јок по деп ченеген куучынаарды угуп, кайкадым, је керексибедим. Аймактар сайын базып, «ак јаҥ» деп агитация ӧткӱререерде, унчукпадым, јербойыныҥ улузы бойы айдынар деп. «Амаду Алтай» деген газетте тоомјылу улусты јамандаарарда, унчукпадым, сагыш кирер болор деп иженип. 2019 јылда јаргы Слердиҥ ижигер јастыра деп јӧптӧгӧн до болзо, токтободоор.
Турган немени бузар, оодор, јоголтор, бар немени јок деп айдарга эмеш те болзо, сананар деп иженгем. Мындый калју кылык алтайларда јок! Ончозы слерге не чаптык болды?… Бурулу кижи мен болойын, токынагар деп сурап турум, јашӧскӱримди, јаш ӱйени сананып.
Унчукпаганымныҥ бир шылтагы – НИИ-ниҥ билимчилери тил, тӱӱки, мӱргӱӱл јанынаҥ јартамал берер болор деп иженгем. Экинчизинде, «акјаҥчылар» Оҥдой аймактаҥ болордо, токтогом, «Кызыл Кулады» јаантайын озочыл, баштаҥкайыла аҥыланатан учун, анда ончо таайлу-јеендӱ тӧрӧӧн-тууган улус јуртаган учун, бой-бойлорын оҥдоп, токтоп калар болбой деп иженгем. Акыр, сакып алайын, токынаар болор бо деп. Сакылта 20 јылдаҥ ажа берди, ӧскӧ, јаны уйе ӧсти…
Јаргы «акјаҥчылардыҥ» ижин јастыра болгон деп 2019 јылда токтодып та саларда, олор школдыҥ бичиктерине «кадалды». Олордын некелтезиле 5-9 класстардыҥ алтай тил ле литератураныҥ ӱренер бичиктерин ӱредӱдеҥ чыгарар, ондо буддизм бар. Бу не дегени?
Кайкабас бойым кайкадым. Бу не болгон «акјаҥчылар», слер неге ачынып туругар? Балдар бичик јок канай ӱренетен? Ӱстине бичик бичиири јеҥил эмес, бир бичикти 1-2 јылга белетеп јат. Мен экинчи јай 11 класстыҥ бичиктерин: хрестоматия, ӱренер бичик, методика – божодып болбойдым, јеҥил иш эмес, ӱредӱлӱ јылга белен болор керек. Эмди оноҥ слер кандый једикпестер табар эмежигеер?
Ончозын баштап турган улус алтайлардыҥ тӱӱкизин, культуразын тереҥ билбези јарталды. Бис те ак јаҥду алтайлар деп айдынар эдибис, је слер бойыгардыҥ калју кылыгарла алтайлардыҥ ару, агару ак јаҥын каралап салдаар, бурузы јок улусты бурулап баштадаар, алтайлардыҥ сагыжын «булгап» салдыгар, бир чакка оройтып калдыгар.
Алтайдагы ӱч аймактыҥ улузын албанла эки јара бӧлидеер. Бӱгӱн Кош-Агаш ла Улаган ару артты, Кан-Оозы керектиҥ аайын оҥдоды. Шабалин аймактаҥ тоолу кижи слерге албанла кожулды, тӧс јер – Оҥдой аймак болгоны чике јарталды. Јерлештерим учун уйат, јаҥ ла мӱргӱӱлди ылгаштырбай турган учун, улустыҥ сагыжын албанла булгаган учун. Бир ле темдек: слердин тургускан тагылдар кунчыгыш 1анында, костон туура, табыш 1ок 1ерде болор керек, Кулады ла Шашикманнын тагылдары 1олдын устинде, табышту 1ерде. Мыны канай ондоор? Баштап тургусканы — Шумар кообы – чын болордо, слер оны 1аратпадаар, 1айлаттаар. Эске алынза, ого коп улус кӱӱнзеп келген, мӱргӱӱлде турушкан болгон, слерге бу 1арабады.
Тектеерип алган алтай тил ле литератураныҥ ӱредӱчилери мынаҥ ары јаш ӱйени неге ӱредер? Сананзаар! Кӧп бичик адабайын, библиотекадагы эки ле бичикти ачып кычырзаар: «Республика Алтай»(2010), «Алтай – духовное измерение»(2016). Анда ончо сурактардыҥ каруузы бар. Јетпей турза, алтайлардыҥ тили, тӱӱкизи ле культуразы аайынча бичиктерди кычыргар. Јарт эмес сурактарды оноҥ таап аларыгар.
Слердиҥ оҥдобой турган сурактараардыҥ бирӱзи – тилдиҥ тӱӱкизи. Бис угы-тӧзисле јебреннеҥ ала тӱрктер деп адаладыс, кӧк бӧрӱдеҥ таркаган деп кеп куучын бар эди. Монгол ӧйликте эки тилдӱ болгоныс, оныҥ учун монол сӧстӧр тилиске тадыра кирип калган. Алтайдыҥ кайа-таштарында табылган јебрен бичиктер тӱрк, уйгур, тибет, монгол (тодо) тилдерле бичилгенин атту-чуулу рунологтор темдектеди. Оныла оморкоордыҥ ордына слер бисте андый тилдер јок деп айдадыгар. Кайкамчылу.
Ончо калыктар таш бичиктерди кӧрӱп оморкойт. Јаҥыс ла бис, алтайлар, бойыстыҥ јебрен энчибисти билбей тура, тӱлей ле сокор артадыс. Тил шиҥдеечилер алтай тилдиҥ сӧзлигинде 60% монгол сӧс, топонимикалык сӧзликте 426 сӧс монгол, керек дезе тибет, санскрит (јебрен индий) сӧстӧр бар деп чотоп салган. Кӧп сӧс айтпай, атту-чуулу профессор В.И. Рассадиниҥ бичиктерине баштандым. Сӧстиҥ бӱдӱми, сӧстиҥ учуры деген оҥдомол бар эди.
Слердиҥ билбей турган сурактараардыҥ экинчизи – алтайлардыҥ тӱӱкизи. Тӱӱкини де эмес, школдыҥ јаҥы бичиктерин алып, ойто такып кычырзаар: тӱрк каганат јайрадыларда, уйгур каганат тӧзӧлгӧн, оны ээчиде ойрот каандык болгон. VIII — XVIII чактарда Алтай монгол тилдӱ каандыкта болгон. Оны Джунгар ойлик (Ойрот) дейтен, оноҥ до улам 1948 јылга јетире алтайлар бойлорын ойроттор деп адайтан.
Ойрот бичикти 1648 јылда билимчи Зая-Пандита уйгур бичикке тайанып тӧзӧгӧн эди. XVIII чакта ÿзÿк/тодо (ясное) бичикле бистиҥ ӧбӧкӧлӧр чийетен. Ук-тӧстӧрди бичигенин текпе деп айдар. Оноҥ башка фольклордо судур бичик (буддий сутра) ле таҥыт (тибет бичик) деген бичиктер адалат.
Чактарла, јӱсјылдыктарла алтайлар кандый айалгада болгонын оҥдооп, беш чактыҥ туркунына бис монголдордыҥ ортозында бололо, тилисти ундыбаганыс, угы-тӧзисти ычкынбаганыс. Бу ла бойыс, алтайлар, отурыс.
Фольклор шиҥдеечилер кай чӧрчӧкти кычырып, анда тибет, санскрит сӧстӧр болгонын темдектейдилер, ол тоодо Будда-Бурхан, Очыра-Манјы, судур бичик, сӱмер ле оноҥ до ӧскӧзи. «Кан-Алтын» деп кай чорчоктиҥ јолдыктарын ајаргар: «Боодо-Бурканныҥ бу јеени/ Бойыныҥ ла бу јалчын/ Бого келгени билбезин бе».
Алтайда Будданыҥ сӱрилери табылганы јажыт эмес, Кӧк+ӧргӧӧ (Кокоря) лӧ Ак+ӧргӧӧ (Белокуриха) деп јурттар тӱӱкиде болгон. Турктердиҥ баштапкы каганадында Таспар деп кижи буддист jаҥду болгон деп тӱӱкичилер бичийт. Уйгурлар база тӱрктер. Оныҥ учун нези јакшы, нези јаман деп олордыҥ ӱлгерлеп бичиген «Белге сӧзи» слерге не јарабады? Ойрот ӧйликте буддизм элбеде таркаган. Тӱӱкини бис кырып болбозыбыс. Алтай литератураныҥ тургузылганы литератураныҥ озуп келген 1олы, тӱӱкизи аайынча 9-11 класстарга бӧлилген эди, керек дезе ӧскӧ ороондордыҥ, ӧскӧ калыктардыҥ чӱмдемелдери кӧчӱрме ажыра кирген.
Алтай литературада бичиичилердиҥ кӧрӱмиле, шак бу Будда, Бурхан, очыра, манјы ла оноҥ до ӧскӧ сӧстӧр јаантайын туштайт. Керек дезе коп обоколор, улустын ады анайда адалган. Оны бис чыгара таштап болбозыбыс, тӱзедер учурыс база јок.
Слердиҥ база бир оҥдобой турган сурак – мӱргӱӱл. Тӱӱки аайынча кӧрӧр болзо, элдеҥ озо турктер тенериге мургуген(тенгрианство), алтайлар ӧрӧги кудай деп айдынатан: «О, ӧрӧ турган кудайыс, /айлу-кӱндӱ теҥерибис, /агаш-ташту Алтайыс,/ аргада мениҥ тынымды» деп айдынып. Оны ээчиде язычество, шаманизм, бурханизм, атеизм болгон. Оны канай таштаарыс? Теҥериниҥ ордына байлу ыйыктарга, оны ээчиде кажы ла сӧӧк бойыныҥ туузына мӱргӱген. Оноҥ улам ыйык, ызык деп сӧстӧргӧ тайанып, «язычество» деген орус сӧс табылган. Кажы сӧӧк, ук-тӧс мӱргӱӱр алдында бойыныҥ байлу туузын адайтан: Бабур+каан, Чапты +каан, Борсук+каан, Самар+каан ла оноҥ до ары. Шаманизм (кам јаҥы) дегени јаман, (шаман- тунгус тилдеҥ) немедеҥ арчынып, арутанып турганы. Камак (хакастарда бу сӧс бар) дегени ӱчинчи кӧс, алтайлар бойыныҥ ӧйинде ак ла кара јаҥду болгон, каразын таштап, агына јайылып, буркан јаҥду деп аданган, учурыла ол кудай дегени. ХХ-чи чактыҥ бажында Кан-Оозында јаан мӱргӱӱл ӧткӱрген эди. Бурханизм – кӧгӱс-кӧрӱмиле јербойыныҥ аҥылузын алынган мӱргӱӱл. Оны ээчиде атеизм тушта, бир чакка алтайлар кудайы јок оскон, је туйкаазынан Алтайына мургуп ле туратан, ажуларда кыйраны буулап ла туратан эди…
Је алтайлар мынайып ла булгалып, аайланбай отурарда, бӱгӱнги Алтайда 56 мӱргӱӱл эрчимдӱ иштейт. Кандый да республикада мынча кире кӧп јӱзӱн јок болор. Јаҥыс ла бисте! Телекейлик ӱч тӧс мӱргӱӱлдеҥ – христианство, ислам, буддизм – «акјаҥчылар» школдыҥ бичиктеринде буддизм кирген деп јаргылажат. Авторлор чикезинче андый сурак тургуспаган. Ол текши кӱнчыгыш калыктардыҥ мӱргӱӱли, чынын айтса, аҥылу айлаткыш кӧрӱм, философия. Бис база кунчыгыш калыктарга киредис, бистиҥ сагыжыстыҥ тырмакча да кирези ого јетпес. Карын да, оны оҥдоорго ченежердиҥ ордына телекейлик буддизмди јабарлап баштадаар. Тудулган кӱрее слерге не чаптык болды? Карын да, кирип, кӧрӱп танышсаар. Ас-мас алтайлар ӱредӱ алып, андый кӱрее ачты деп. Кудайга бӱдери албан эмес, кажы ла кижиниҥ бойыныҥ кӱӱни туру.
Бу кандый калју, кара санаалу улус табылган? Ончозын оодор, кырар, каралааар, бурулаар, јабарлаар. Кандый да кара ийдеге алдырткан улус эмтирис, ончозы эмес. Алтайларда андый кылык јок. Алтайлар – јаан табыштанбай, бойында ла алканып, араайынан суранып, Алтай кудайына мӱргӱп јӱрер эл-јон эди. Карын да, озодоҥ бери не-немеле јилбиркеер, кайкаар, јаҥыны ченеер улус болгон. ХХ1 чакта бир кезек улус јӱрӱмнеҥ чик јок астыкты.
Бу бичимелди бичип турганчам, база бир бурулаш келди: Куладыда «Ак-Кобыдагы субурганды јопон Тэресава тургускан, культураныҥ энчизи эмес» деп. Бу кайткан «акјаҥчылар»! Экинчи катап оодорго бо? Турган неме турзын. Ой келер, улус бойы ондоор: Тибетте 18 јыл ӱренген майман сӧӧктӱ атту-чуулу Боорго учурлай тургускан телекейлик учурлу субурган деп. Бойыныҥ ӧйинде оны 2002 1ылда оодордо, бузарда ага-јайзаҥ А.К. Бардин санааркаштаҥ оорыган, јӱрӱмнеҥ эрте барган. Јуркчы Н.Рерих Алтайга келеле, мында кемнин ады 1арлу деерде, кажызы ла Бориа деп каруу берген эмтир. Онын 1уругы «Вестник белого бурхана» деп адалат. Г.И. Чорос-Гуркин бойынын 1уругын «Ку1урлунын бурканчылары» деп адаган.
Бистиҥ ада-ӧбӧкӧ, јаан-јашту ӧрӧкӧндӧр, тоом1ылу каргандар субурган тургузылганына сӱӱнген, оноҥ озо сӧӧктӧрдиҥ байрамы болордо, 1ашоскуримге быйан айткан эди. Эмди олордыҥ бала-барказы оны экинчи катап оодор санаалу. Бу кандый ӱйе ӧзӱп јат? Јастыра кылык этпегер деп сурайдым, кару јерлештерим.
Бу булгаштарды јоголторго, биске элдеҥ озо бирлик эл болор керек, 1он ортодо 1артамал иш откурер, школдын бичиктерин бичийтен лабораторияны башкараачылар ойто такып орныктырар учурлу.