Озогы ӧйлӧрдӧ јайгы јараш кӱндерде алтай улус туштажып, бары-јогын куучындажып јӱргени керегинде бу ла јуугында эске алган эдис. Алтай улус јакшызын айдыжып, бойы-бойыла ӱлежип јӱретен. Бу ла јаан изӱ айдыҥ учында база бир мындый солун ла јилбилӱ туштажу Кан-Чарас Алтайдыҥ ады-чуузы чыккан јурукчызы Солоҥ Шодоевле оныҥ мастерской-кыбында ӧткӧн эди. Кан-Оозы аймактыҥ ла текши тергеебистиҥ культуразында узак ӧйлӧргӧ иштеп, бӱгӱнги кӱнге јетире јайаандыкта иштенип турган јурукчыла ӧткӧн куучын-эрмек ортодо туулган шӱӱлтелерле слерди таныштырар деп амададым
«Јаш тужым – Эмеген-сууны јараттай арткан»
Окылу айдар болзо, Юрий Николаевич Шодоевтиҥ ады-чуузы албаты ортодо јурукчы Солоҥ Шодоев деп јарлу. Јаштаҥ ала бу алтан јажын ашканча ол тӧрӧл Кан-Оозы аймагынаҥ кайдӧӧндӧ барбай, мында ла јуртап, бала-барказын азырап, иштенип јӱрген. Јурукчы бӱгӱнги кӱнде јӱрӱминиҥ база бир јаан бӧлӱгиниҥ ажа конуп, ӧткӧн ӧйлӧрине тӱп-шӱӱлте эдип, ичкери учкан ӧйлӧ кожо теҥ-тай ла барып јат деп айдарга јараар.
Солоҥ Шодоев иркит сӧӧктӱ Шодоевтердиҥ угынаҥ. Ол 1958 јылда кӧп балдар азыраган биледе чыккан. Эне-адазы ӱредӱчи улус. Адазы Алтайыс ичинде тоомјылу кижи – Николай Андреевич Шодоев. Николай Андрееевич јаҥыс ла ӱредӱчи эмес, је ол ок ӧйдӧ Алтайы, Айлаткыш, албатызы ла оныҥ тӱӱкилик јолы керегинде чике-бойыныҥ кӧрӱм-шӱӱлтезин билимдик кеминге јетире ӧскӱрген кижи болуп јат. Кан-Чарастыҥ бийик сӱмерлерлӱ тайгаларыныҥ чике эдегинде турган Мӧндӱр-Соккон јурттыҥ ӧс кижизи болгоны учун бу байлу јердиҥ тыныжы оныҥ јӱрегин толтырган болор. Николай Андреевичтиҥ эткен ижин, билимдик ууламјылу бичимелдерин кычырзаҥ, шак мындый санааларга келериҥ. Шодоевтердиҥ база бир ады-чуузы чыккан уулы – бичиичи Иван Васильевич Шодоев. Оныҥ тӱӱкилик «Кызалаҥду јылдар» деп бичиги бӱткӱл Алтайыстыҥ, албатыбыстыҥ ӧткӧн јолындый, тӱӱкизиндий баалу ла учурлу.
Солоҥныҥ јаш тужы Экинур јуртта ӧткӧн. Эне-адазы Экинурдыҥ школында иштеп турган болгон. Ол до тушта шулмус, омок, кокырчы кылык-јаҥы бойын кӧргӱзӱп туратан. Бойы ошкош уулчактар ортодо ол јаантайын баштаачы болуп, олорды «башкарып» туратан. «Эне болгон Экинурда Эмеген-сууныҥ јанында јылаҥаш буттарлу ойноп јӱгӱретем» — деп јурукчы кокырлап, јаш тужын јаантайын эске алат. Јаш та тужында тапкыр, улусты јурап ийер, ол эмезе нӧкӧрлӧрине шоодылган јуруктар «чийе тартып ийер» кылыкту болгоны база јажыт эмес. Ол бажында ачыныш та болотон.
Школды јурукчы Горно-Алтайскта областной национальный школдо божоткон. Јуранарына, јараштыра бичиирине кӱӱндӱ ӱренчик бу шкодо база сурууда болгон. Класстагы ла школдогы газеттер Солоҥныҥ колында болгон эмей. Айла, кылык-јаҥыла ачык-јарык, улусла эптӱ эрмектежип билер болгонынаҥ улам, бу ишти бӱдӱрерге ого кӱч болбогон. Је кезик-кезикте «иркит каны» кайнап, кылыгын да кӧргӱзӱп ийетен. Черӱдеги ӧйлӧри ракеталарла колбулу јуучыл бӧлӱкте ӧткӧн. Черӱниҥ кийнинде ол бир канча ӧйгӧ Барнаулда иштеген болгон, оныҥ кийнинде јурукчылардыҥ Новоалтайсктагы училищезине ӱредӱге кирген.
«Јӱзӱн јолдор бажында – мениҥ јолым»
Јазаптыра шӱӱп кӧрӧр болзо, јурукчыныҥ јеҥил эмес јолын талдап алган улустыҥ кӱӱн-табын, кӧрӱмин ле јӱрӱмге баштаныжын оҥдоорго кӱч деп айдыжып турганы чын. Олордыҥ кылык-јаҥын, эдип турган ижин ле эбиреде тӧзӧп алган айалгазын бир аайыла аайлаарга да кӱч дежет. Онызы, байла, база чын. Солоҥды ады-чуузы чыккан ла јурукчылардыҥ кузница-тӧзӧлгӧзи болгон Новоалтайсктагы училищезинде јарлу јурукчы, РФСР-диҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Борис Лупачев ӱреткен. Ӱчилищени божоткон јиит кижиниҥ ӱредӱзиниҥ тӧс ууламјызы «Оформительское отделение по книжной графике» деп адалган. Ӱредӱни божотконын керелеген ижинде ол тӧрӧл Мӧндӱр-Соккон јурттыныҥ кабинет-музейин кеерекедип-јазаган ла бу ижи учун эҥ ле артык баа-темдек алган. Оныҥ кийнинде јылдарда Солоҥ Шодоевтиҥ јӱрӱми ле иштеген јолы тӧрӧл Кан-Оозы аймагыныҥ культуразыныҥ ижиле чике колбулу болуп, бӱгӱнги кӱнге јетире улалып барып јат. 1983 јылдаҥ ала 2000 јылдарга јетире ӧйлӧрди оныҥ јӱрӱминде тебӱзи эҥ ле тыҥ, керектериле байлык ӧйлӧр деп айдарга јараар. Кылыгыла омок, кӱчтӱ, јилбиркек ле јӱрӱмде болуп турган јаҥыртуларга јеҥил баштанышту кижи болгонынаҥ улам, Солоҥ Шодоев бу јылдарда аймактыҥ культуралык јӱрӱминде болуп турган иштиҥ тӧс јеринде турган. Бу ӧйдиҥ јииттери, культурада иштеп турган улузы кӧп тӱӱкилик ачылталар эткен ле культураныҥ бӱгӱнги кӱндеги айалгазыныҥ тӧзӧлгӧзин салгылап койгон деп айтса јастыра болбос. Солоҥ јаҥыс ла јуранып, кабинеттер, бичиктер кееркедип-јазаган эмес, је онойдо ок кожоҥдогон, концерттер ӧткӱрген. Ол ортодо алтай тилле баштапкы алтай аймак телевидениениҥ де ижин башкарган ӧйлӧр болгон.
Алтай эстраданыҥ јаҥы ла ӧҥдӧйип-ӧзӱп келген ӧйи. «Кан-Ойрот» кӱӱлик ӧмӧликтиҥ тӱӱкилик јолыныҥ башталганы, «Эзен» деп ӧмӧликтиҥ баштапкы тыныжы… Михаил Чугулчин, Евгений Абраимов, Андрей Токов, Эзен Токов, Володя Матин, оноҥ – Руслан Шагаев, Јергелей Маташева, Раиса Модорова, Сергей Чунижеков. Оноҥ – Влад Санашев. Бу кожоҥчылар ол тушта јаҥы ла баштапкы алтамдар эдип турган ӧй. Солоҥ бу ӧмӧликтерде кӱӱчи болгон, кожоҥдогон. Оноҥ – кӱӱлик туштажуларды, концерттерди ӧткӱретен. Ол тушта аймакта культураныҥ ижин Александра Кудашевна Аракчина башкарган болгон. Александра Кудашевна кӱӱн-табыла иштеҥкей, ижин сӱӱген кижи болгон. Кожоҥчылардыҥ јаҥы ӧзӱп келген јайаандык јолдорын ла ачылталарын ол бастыра бар аргазыла јӧмӧӧргӧ амадаган. Оныҥ да учун, байла, Кан-Чарас Алтайдыҥ јайалталу јииттери, «Кан-Ойрот» ӧмӧлик ӧзӱм алынып, узак јылдарга «учуп» чыккан болор. Александра Кудашевнаныҥ база бир јӧмӧгӧн ижи Кан-Оозы аймактыҥ бойыныҥ алтай тилдӱ аймак телевидениези болгон. «Кан-Чарас ТВ» деп адалган телеканалды ачары јанынаҥ баштаҥкайды ол ӧйдӧ аймакты башкарган Алексей Иженерович Ялбаков эткен. Туй ла бир јылдыҥ туркунына аймак телевидение иштеген ле оныҥ ижин Солоҥ Шодоев башкарган. Је оныҥ кийнинде бир-канча шылтактардаҥ бу иш туруп калганы, чындап та, кунукчылду. Эмди јурукчыныҥ архивинде бар болгон видеоматериалдарды кӧрзӧ, карам да деп билдирет. «Кан-Чарас ТВ»-да Солоҥ Шодоев ле Александра Кокушева кожо иштегилеген.
Јурукчыныҥ база бир јилбилӱ кӱӱни – ол ӱлгерлер. Солоҥ ӱлгерлер чӱмдеп келгени база удай берди. Кылык-јаҥыла кемзинчек, бойыныҥ ижин текши ајаруга јарлаарга сӱӱбес кижи болгонынаҥ улам, оныҥ бу ижи узак ӧйлӧргӧ бойыныҥ ла јуук улузына «јуук» болуп артып, эмди тургуза ак чаазында ла салынган јадат. Бир сананзаҥ, телекӧрӱлте, концерттер, сцена, кӧрӧӧчилер-угаачылар… Је бу ачык, бастыра улустыҥ алдында ӧткӧн иш бажында јурукчы чике бойыныҥ јӱрегинеҥ чыккан сӧстӧрин ле кӱӱнин текши телекейге чыгарбаска амадаганы узак ла улалды. Эмди Солоҥ Шодоевтиҥ јайаандык ижиниҥ бу да бӧлӱгин баалар ӧй келген болор бо? Мен сананзам, ондый ӧй келген. Јурукчы арт-учында ӱлгерлериниҥ јуунтызын кепке базар деп шӱӱлтени база јарадып јат.
Јурукчы улусты ары јанынаҥ ла јайалталу, јайалтазыныҥ ууламјылары кӧп болор улус деп айдыжып турганы чын эмтир. Колы ажыра барган јуруктар, оноҥ коолодо чыккан кожоҥ, ӱн, сӧс… Бастыразыныҥ ӧзӧгинде јӱректиҥ кӱӱни туруп јат.
Јӱрегинде — баатырлар тыныжы
Ӧткӧн ӧйлӧр туркунына јурукчыныҥ јуруктарыныҥ кӧрӱлери тергеелик те, аймак та кеминде кӧп катап ӧткӱрилген. Аймактыҥ И.В. Шодоевтиҥ адыла адалган музейинде Солоҥныҥ јуруктары јаантайын тургузылат. Бу музейдиҥ тӱӱкилик јолында Солоҥ Шодоевтиҥ камааны база сӱреен јаан. Н.А. Шодоевтиҥ тӧзӧгӧн музейи узак ӧйлӧргӧ Мӧндӱр-Соккон јуртта иштеген болгон. Оноҥ Кан-Оозы аймактыҥ тӧс јуртына кӧчӱп келген ле А.В. Анохинниҥ адыла адалган республикан краевед музейдиҥ филиалы боло берген. Музейдиҥ ижин узак ӧйдиҥ туркунына Солоҥныҥ эш-нӧкӧри Наталья Акчаевна Шодоева једимдӱ башкарып келди. Айла, јурукчыныҥ јайаандык ижиндеги јолын айылында эҥ ле јуук кижизи болгон эш-нӧкӧри, иште дезе – башкараачызы — Наталья Акчаевна сӱреен јӧмӧгӧни учурлу. Ол учун јурукчы Кудайына быйанын јаантайын айдып јӱрет.
Кан-Чарастыҥ јайалталу уулы Солоҥ Шодоевти баатыр кептӱ јурукчы деп адаганым тегиндӱ эмес болор. Оныҥ јуруктарыла алтай улус јакшы таныш. Бу јуруктарды кӧргӧҥдӧ – алтай баатырлардыҥ кебери баштапкы јерде турганы кӧскӧ недеҥ де артык илинер. Аттарын минген баатырлар, камчызын туткан баатырлар, Алтайын корулаган баатырлар… Алтай кеп-кийимин кийген баатыр-энелердиҥ сӱр-кеберлери бар болгоны сӱреен солун. Јаштаҥ ла ала Алтайыстыҥ ла алтай албатыныҥ тӱӱкилик јолына јуук болгоны јайаандык иштӱ кижиниҥ јӱрек-тамырына бу кеберлер шиҥип калган деп бодоп каларыҥ. Оноҥ Кӧк-Бӧрӱ энениҥ кебери, баатырлардыҥ јеезе-јазалдары, баатыр кептӱ аргымак аттардыҥ ӱйген-ээриниҥ кебери сӱреен јилбилӱ кӧргӱзӱлген. Бу јуруктардыҥ эзини ажыра энергетика-толку кажы ла кижиге табарар аргалу. Јакшы јанынаҥ… Мында «Кызалаҥду јылдар» деп тӱӱкилик бичикти јуруктарыла кееркедип јазаганы бастыра ижине база јаан камаанын јетирген деп иле кӧрӱнип јат. Јурукчыныҥ бойыныҥ айылында иштенип турган мастерской-кыбында стенелер алтай баатырлар јуралган јуруктарла илилген. Кажы ла алтай кижиге јуук тема-јуруктар. Мында база айткадыйы, мастерской-кыбында јурукчы ич-кӱӱнинде ойгонып келген бедиреништӱ ӧйлӧрди ӧткӱрет. Онойдо ок мында ла бастыра архив-материалдар (јуруктар, фотолор, видеоматериалдар) чеберлелип јат. Оныҥ учун јайаан иштӱ кижиниҥ ижиндеги тӧс сурактарга каруулар бу кыпта табылып турган деп недеҥ де јарт билдирет.
Шоодылган јуруктар – кылык-јаҥ
Солоҥ Шодоев шоодылган јуруктар база јураган. Оныҥ најылык шаржтары 90 јылдарда улусты сӱӱндирген, каткырткан, кӧӧрӧткӧн. Ол ӧйдӧ тергеебистиҥ јӱрӱминде јаан солунталар болуп турган болгон. Сӧстиҥ јайымы тыҥыган. Алтай деп адалган тема элбеп, ӧзӱм алынган. «Алтайыс, албатыбыс» — деп айдар улус кӧптӧгӧн. Олордыҥ чынды ла тӧгӱнди бириктирип, кыйгырышкан бир кезигин јурукчы шоодып, шаржтар јурап, кепке те баскан. «Алтайдыҥ Чолмоны», «Звезда Алтая» газеттерде бу јуруктар јаантайын чыгып туратан. Текши ороонго јарлу болгон «Крокодил» деп журналга да јетире барып, кепке базылгандары бар. Бу јуруктардыҥ кезик геройлоры јурукчыга эмдиге јетире ачынып та турган болор. Је јурук – ол јажына, оноҥ – тӱӱки. Эмди ле кӧрӱп турала, ол јылдардыҥ болгон керектерин эзедип, бир-канча геройлорын да танып ийер арга бар. Бис кӧп тоолу албаты эмезис. Бой бойысты ончобыс билерис. Је мындый јайым иш, баштаныш канайда табыш јогынаҥ ӧдӱп калатан эди. Солоҥ Шодоевти бир кезек «геройлордыҥ» шылтузынаҥ ФСБ бойына кычырып баштаган. Оноҥ ло јурукчы бӱткӱл «системага» удура барбай, бу ишти эмеш токтоткон. Је ондый да болзо, ол ӧйдӧ јуралган јуруктар эмди ӧткӧн ӧйлӧрдиҥ эзини болуп артып, тӱӱкиге кубулган јадат. Бир јанынаҥ эске аларга карын да јакшы эмес пе… Кокыр-сатира, карикатура деген жанр-бӱдӱмдер јураарында кӱч иштериниҥ тоозына кирет. Байла, јурукчыда јаштаҥ ла ала кокырлаар кылык-јаҥ бар болгоны бу жанрла иштенер арга берген болор. Келер ӧйдӧ альбом чыкса, кӧрӧӧчилерге кӧрӧргӧ, эске аларга сӱреен јилбилӱ болоры алаҥзу јок.
Эдилетен иш эмди де кӧп
Мындый болор деп алаҥзыбай јадым. Јурукчыныҥ јӱрӱминиҥ бу кире ӧйи туркунына сӱреен кӧп иш эдилген, эдетени эмди де кӧп… Мында јуруктарын, ӱлгерлерин адаар керек. Кеерекедип-јазаган бичиктери, најылык-кокыр шаржтары кайда. Алтай јарлу улустыҥ – бичиичилердиҥ, јурукчылардыҥ, артисттердиҥ, политиктердиҥ – портреттери кайда. Мастерской-кыбында јуулган архив-материалдар эмди кепке базыларын сакып јат. Бӱгӱнги кӱнде Солоҥ Шодоев јуруктардыҥ альбомын јазаар ишти баштап койгоны сӱӱндирет. Јайаандык иштӱ улус јуулган ижин эл-јонына сыйлап, ак-јарыкка чыгарза, ӧзӧгинде јаан јеҥилте болуп, толуп калган кӱӱн-тап јайымдалып, јаҥы амадулар, јаҥы кӧгӱс-шӱӱлтелер канатталып чыгар деп айдыжып јат. Оныҥ учун јурукчы Солоҥ Шодоев бӱгӱнги јажына јетире эткен ижин алтай бойыска сыйлап, јаҥы амадулар тургузып, јайаандык ижиниҥ ээчиде бӱлӱгине ачык јӱректӱ барзын деп кӱӱнзейдис. Эжигисте јаҥы ӧй келген. Јурукчы кижиге јурап, тӱӱкиде артыргызып салатан элестер эмди де толо ло байлык…