Быјылгы јыл тӧрӧл тергеебистиҥ тӱӱкизинде сӱреен учурлу јыл болуп јат, Алтай албаты Арасейге киргениниҥ 265 јылдыгын ла Алтай Республиканыҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 30 јылдыгын темдектейт. Бу тӱӱкилик, политикалык јаан учурлу керектерге учурлай јылдыҥ бажынаҥ ла ала республикада кӧп тоолу туштажулар, куучын-эрмектер, јуундар ӧткӱрилген. Је тергеениҥ тӧс калазы Горно-Алтайсктыҥ тӧс тепсеҥинде Алтай Республиканыҥ баштапкы башкараачызы болгон Валерий Иванович Чаптыновтыҥ кереези тургузылганы – эҥ ле учурлу, эҥ ле баалу керек деп айдарга јараар. Республикабыстыҥ баштапкы башкараачызыныҥ кереезин јазап-белетеген јурукчы-скульптор су-алтай ус, јажыла јиит кижи Арчын Баданов болгонын угарга да, билерге де оморкодулу болды. Оныҥ ады-јолы элдеҥ ле озо баштапкы ӱредӱчиге учурлай Горно-Алтайскта педколледжтиҥ јанында тургузылган кереесле колбулу. Арчын Баданов бу јараш ла учурлу кереестиҥ авторы болуп јат. Је республикабыстыҥ баштапкы јааныныҥ – В.И. Чаптыновтыҥ — кереезин јазап-белетегенин јурукчы-скульптордыҥ текши тергееге, албатыга бӱдӱрӱп салган каруулу ла некелтелӱ ижи деп айдарга јараар. Јаан учурлу керектердеҥ туура артпаган јайалталу алтай јиит кижиле оморкоп, јууктада таныжып аларга, бис јурукчы-скульптор Арчын Бадановты куучын-эрмекке кычырдыбыс.
— Арчын, элдеҥ ле озо бис сени тӱӱкилик учурлу ижиҥди тӱгескениҥле уткыйдыс! Валерий Иванович Чаптыновтыҥ кереези тӧрӧл калабыстыҥ тӧс тепсеҥинде тургузылганы, ол, чындап та алтай бойыска ла тергеебиске јаан учурлу. Бойыҥныҥ чыккан-ӧскӧн јериҥ, эне-адаҥ, јурукчыныҥ, скульптордыҥ јилбилӱ ле кӱч јолына канайда келгениҥ керегинде куучындап берзеҥ…
— Мен кара кӧбӧк сӧӧктӱ. Кош-Агаш аймактыҥ Кӧкӧрӱ јуртынаҥ. Адам Баданов Андрей Кӧчкӱнинович, энем јабак сӧӧктӱ Языбаева Торколой Кечиловна деп улус болгон. Эне-адам кой-малда иштеген улус болгонынаҥ улам јаш тужым Эре Чуйдыҥ тайга-ташту ӧзӧктӧринде ле чӧлдӧринде ӧткӧн. Алты јашка јетире Ак-Кобы, Тачуулак, Куру-Кӧл, Туру-Алты деп адалган јерлерде эне-адамла кожо кой-малды јайладып, кыштадып, чыдагам. Адам узанып, эр-ӱйген, чылбыр-нокто јазаар кижи болгон. Энем кийистеҥ эдимдер эдип туратан. Адамла кожо иштенип, узанарына огоштоҥ ло ала ӱренгем. Бисте кийис айыл болгон. Бу кийис айылды бир канча ӧйдӧҥ ала јаҥыртар-јазаар, кийис базар керек болгон. Јайдыҥ ижи мынайда ла ӧдӧр болгон. Ого керектӱ эдимдерди сарлыктыҥ тӱгинеҥ кошолоҥ ӧрӱп, белетеп туратаныс. Энем мени носок то тӱӱп, кӧктӧнип те ӱредип койгон. Школго барар ӧй келерде, деремнедӧӧн келгем. Баштапкы ӱредӱчим Любовь Маратовна Конгунова болгон. Јуранарын, узанарын сӱӱйтен бойым ӱредӱге јилбиркек болгом. Анчада ла јуранарын сӱӱйтем. Ӱчинчи класстыҥ кийнинде энемниҥ эјези Эркелей ла јестем Кныев Адучы деген кижи (угы-тӧзи Ленјолдоҥ) мениҥ јуруктарымды кӧрӱп, «Бу баланы тӧс каладӧӧн апарала ӱредер керек» — деп айдышкан. Онойып, Горно-Алтайскка келип, озо баштап экинчи школдо, оноҥ – он ӱчинчи школдо ӱренгем. Оноҥ каланыҥ баштапкы школын божотком. Ол ок ӧйдӧ јурукчылардыҥ школында Россияныҥ нерелӱ јурукчызы Вячеслав Сергеевич Торбоковтыҥ башкарган клаазында ӱренгем. Јестем «Эр кижи кӱрежип билер учурлу» — деп јакарып, «Баатыр» спортзалда грек-рим кӱрешле ӧдӱп турган секцияга јӱрзин деп бичидип койгон. Онойып, бежинчи класстаҥ ала тогузынчы класска јетире мениҥ кӱним «школ – јурукчылардыҥ школы – спортзал» деген график-ээжиле ӧткӧн. Эјем ле јестем Эркелей ла Адучы мени бойыныҥ айылына јатыргызып, ӱреткендер. Тогус класстыҥ кийнинде алдымда кайдӧӧн ӱренип барар деп талдаш турган. Јуранарга јараган. Вячеслав Сергеевич јуранарыныҥ узына, тӧзӧлгӧзине, кӧп јажыттарына ӱредип койгон болгон. Је оноҥ ары кандый јол талдап алар деп суракка јурукчы-ӱредӱчим «бойыҥ кӧр» деген. «Јурукчы кижиниҥ ижи – ол сӱрекей каруулу, кӱч, јеҥил эмес иш. Иш те эмес, бӱткӱл салым» — деп ол јартаган. База бир јол кӱрешле, спортло колбулу болгон. Кӱрежерге меге база јараган. Тергеелик кеминде једимдӱ кӧргӱзӱлер де болгон. Мени тазыктыраачы-ӱредӱчилер Алексей Викторович Исов ло Сергей Анатольевич Термишев, јаан класстарда – Александр Егорович Телесов тазыктырган. Келер ӧйдӧ једимге јеткедий грек-рим кӱрешчилердиҥ тоозына киргем. Је кӱрешти јӱрӱмдик јолым деп талдап албаган да болзом, спорт, «Баатыр» спортзал, тазыктыраачылар текши кылык-јаҥыма, таскамалыма јаан камаанын јетирген деп айдар эдим. Ол ло черӱге барар тушта, черӱниҥ ӧйинде эр кижи болгон адында бойыҥныҥ, нӧкӧриҥниҥ адаанын алары, тӧрӧлин сӱӱри, су-кадыгыҥ ла санаа-кӱӱниҥ бек болоры дегенинде кӱреш чике камаанын јетирген. Эмди де иштеп турган ӧйлӧрдӧ эдип турган ижимниҥ турулталарына бу тазыктыру болужып јат! Онойып, кайдӧӧн ӱренип барар деген талдаш ӧйинде мен бойыма тӱп-шӱӱлте эдип, јурукчылардыҥ Новоалтайсктагы училищезине ӱредӱге кирип алгам. Бу училищеде Туулу Алтайдыҥ сӱреен кӧп јурукчылары ӱренгенин темдектеер керек. Куратор-ӱредӱчим Раменский Владимир Александрович болгон. Бу јурукчы-ӱредӱчи бистиҥ јайалталу јерлежис Амыр Борисович Укачинди ӱреткен. База бир ӱредӱчим – Казанцев Аркадий Викторович. Мени ӱреткен тоомјылу јурукчылар бӱткӱл Сибирдиҥ јурукчыларыныҥ јайалталу кӧп тоолу ӱйезин таскаткан улус болуп јат. Училищеде ӱредӱни тӱгескен кийнинде Горно-Алтайскка бурулып, јурукчылардыҥ тӧрӧл школында ӱредӱчи болуп бир јыл иштегем, балдар ӱреткем. Оноҥ Красноярскта Государственный художественный институтка «Кафедра скульптуры» деп адалган факультетке ӱредӱге киргем. Ӱредӱчим профессор Александр Евгеньевич Ткачук болгон. Институтта ӱредӱӱмди былтыр бӱдӱрӱп койгом. Бӱгӱнги кӱнде Јурукчылардыҥ Россиялык Академиязыныҥ Красноярсктагы бӧлӱгинде ӱренип јадым.
— Сен профессионал јурукчыныҥ академикалык ӱредӱзин аларга эҥ ле јабыс текпиштеҥ баштап, Академияга јеттиҥ. Ӱредӱле кожо јайаан иш улалган болор…
— Эмди шӱӱп кӧрзӧ, беш јыл јурукчылардыҥ школында, оноҥ тӧрт јыл – јурукчылардыҥ училищезинде, алты јыл – институтта ӱренген эмтирим. Ол ортозында бир јыл черӱге барып келгем. Эмди – Академияда ӱредӱ. Јурукчы-скульптордыҥ ӱредӱзи ижиле чике колболу барып турганын темдектеер керек. Теорияла кожо практикалык иш теҥ-тай барып јат. Институтта кафедрада бӱдӱрген иш кӧп болгон. Ӱчинчи ле курстаҥ ала профессор Ткачук Александр Евгеньевич бисти –студенттерин – бойыныҥ мастерскойына апарып, кожо иштендирип, таскадып туратан. Красноярскта институтта да, Академияда да јурукчыларды ӱредер иштиҥ тӧзӧлӧгӧзинде тӧрӧл јери, албатызы, Сибир турганы меге јараган. Европадӧӧн, ороонныҥ ортозындӧӧн јайылыш јок. Јурукчылар бойыныҥ тӧрӧл тергеелериле иштезин деп амадулу иш ӧткӱрилип јат. Красноярский край јериле тӱштӱктеҥ баштайла тӱндӱкке јетире чӧйилген сӱрекей јаан тала болордо, ондо кӧп укту албатылар јуртап јат. Оныҥ учун бу албатыларга бойлорыныҥ ус улузы, јайалталу улузы тӧрӧл јериле колбулу иштегени учурлу. Меге бойыма тӧрӧл республикамла иштеерге арга берилгени јарап јат. Эҥ ле баштапкы учурлу ижим деп Горно-Алтайскта јурукчылардыҥ школына бу школдыҥ тӧзӧӧчизи, Россияныҥ јурукчыларыныҥ Союзыныҥ турчызы, јайалталу ус В.Н. Костинниҥ адын берерде, оныҥ мемориалын јазаганымды адаар керек. Бу тоомјылу кижини мен билер болгом, школдо балдар ӱредип турала мастерскойында да кирип туратам. Јаан јашту јурукчыныҥ айткан сӧзин ајаарып угатам. Оныҥ учун оныҥ мемориал-кереезин јазаар ишти сӱреен јӱрексиреп бӱдӱргем. Ээчиде јаан ишти Мамыев Данил Ивановичле кожо ӧкӱргенис. Оҥдой аймактыҥ тӧрӧлчи кӱӱндӱ патриоды Данил Иванович Ак-Боом јурттыҥ јанында Чуйдыҥ јолын јазаган улуска учурлаган кереес тургузып, бу кереесте јаҥыс ла орус укту улус эмес, је онойдо ок алтай да кижи кӧрӱнер учурлу деп амадаганын јетирген. Онойып,эскизтерди белетеп, талдап, бис јолдыҥ кырына бир эр кижиниҥ ле эпши кижиниҥ сӱринеҥ турган кереес јазап койгоныс. Бу ишке ӱч айга јуук ӧй барган. Кереести јазаар иште меге кожо ӱренген эвенк укту скульптор-јурукчы Александр Карпов болужын јетирген. Оныҥ кийнинде иш баштапкы ӱредӱчиге учурлалып, Горно-Алтайскта педагогический колледжтиҥ јанында тургузылган. Баштапкы ӱредӱчиниҥ сӱр-кеберин јурап, скульптура эдип јазаарын ӱредӱ ле билим аайынча министерстводогы камыс кӧргӧн. Арт учында олор мениҥ ижимди талдап алгылаган. Ӱредӱчиниҥ кереезин јазаарына текши тооло база эки-ӱч ай барган. Баштапкы ӱредӱчиге кереес кандый болгонын бойоор до кӧрӱп јадыгар. База бир јаан ишти — тылдыҥ ла јууныҥ балдарына учурлалган кереес-мемориалды — Евгений Бучнев деп јурукчыла кожо јазаганыс. Бу мемориалдыҥ ачылтазы кичӱ изӱ айдыҥ 20-чи кӱнинде Майма јуртта ӧткӧн.
— Је Валерий Иванович Чаптыновтыҥ кереес-памятнигин белетеп-јазаары сеге, јиит кижиге, сӱрекей каруулу иш болгон деп алаҥзыбай јадым…
— Валерий Иванович Чаптыновтыҥ кереезин јазап-белетеери керегинде кӧрӱ-конкурс эртедеҥ јарлалган болгон. Мен эскизтеримди белетеп, бу кӧрӱде турушкам. Озо баштап кӱӱн-санаам токыналу ла болгон. Је качан кӧрӱни јеҥип алала, кӧндӱрезинеҥ иш башталарда, менде коркыш-сандыраш, јӱрексиреш дейтени башталган. Кылык-јаҥы кандый болгоны, јӱрӱмде кандый кижи болгоны, ӧзӧк-буурындагы кӱӱн-табы кандый болгоны кӧргӧн кӧрӱжинеҥ, кыймыгынаҥ, кийген кийиминеҥ – бӱткӱл кереестиҥ кеберинеҥ кӧрӱнер учурлу болгон. Мен кереес белетелип турган ӧйдиҥ туркунына В.И. Чаптынов керегинде сӱреен кӧп кычыргам, канча кире видео-фото материалдарла танышкам. Сӱрекей јаан болушты В.И. Чаптыновтыҥ эш-нӧкӧри Антонина Иосифовна эткен. Кылык-јаҥы, кыймыгы, кандый кижи болгоны керегинде ол кӧп куучындаган. Онойдо ок Валерий Иванович Чаптыновтыҥ кожо иштеген најы-соратниктери болушты база јетиргилеген. Анчада ла А.П. Манзыров бистиҥ ижисти башкарып, куратор болуп, кажы ла бӧлӱк-этапта кожо турушкан, кереестиҥ кажы ла штрих-бӧлӱгин сӱрекей некелтелӱ ајаарган. Александр Арсентьевич Санаа, Вячеслав Сергевич Торбоков, Владимир Петрович Чукуев јаан болужын јетиргилеген. «Јаан ишти јурукчы-скульптор јаҥыскан бӱдӱрбей јат. Кажы ла айткан сӧскӧ, тураазынаҥ айдылган тӱзедишке, шӱӱлтеге ајару салар керек» — деп бистиҥ профессор айдып, иш туркунында јӧмӧп, калганчы алтамга јетире јаныста болгон. Чындап та, тӱӱкиде јаан фигура-кебер болгон политик-башкараачы кижиниҥ кереес-памятнигин јазаарында кажы ла угулган укаа сӧс учурлу болгон эмей. Бистиҥ ижисте (меге ойто ло такып эвенк јурукчы-скульптор Александр Карпов болушкан) бу сӧстӧр јаан јӧмӧлтӧ болгоны тӧгӱн эмес. Јастырып ийбеске, оҥдобой калбаска, амадуга јединбей каларга, улустыҥ ижемјизин буспаска санааркаш болгон ло. Валерий Иванович тереҥ сагышту, албатыга јуук, ыраакка кӧргӧн, ич-кӧкси байлык ла бек болуп бӱткен башкараачы болгонын бис кӧргӱзӱп салар учурлу болгоныс. Алты айдыҥ туркунына кӱлердеҥ белетелген кереес бӱдӱп, тӧрӧл Горно-Алтайскка јетирилип, тӧс тепсеҥге тура берди. Мен саназам, бис, кереести јазаарында турушкан бастыра улус, амадугыска једингенис. Эмди бу кереес бистиҥ калада јӱс те јылдаҥ ажыра турар аргалу. Мен ижимде болушкан бастыра улуска јаан быйаным айдадым. Антонина Иосифовна Чаптыновага, Александр Поликарпович Манзыровко, Александр Арсеньтевич Санаага, Владимир Петрович Чукуевке, Вячеслав Сергеевич Торбоковко, кожо иштеген јурукчы Александр Карповко. Онойдо ок кожо иштеген технический ишчилерге, кереести Горно-Алтайскка јетире экелген тискинчилерге јаан быйаным. Мен сананзам, бис текши амадаган амадугыска једингенис. Эмди Алтай Республиканыҥ баштапкы башкараачызын каланыҥ тӧс тепсеҥинде турганын кӧрӧргӧ кажы ла алтай кижиге оморкодулу болор деп иженип јадым.
— Сен бу кире ӧйгӧ тергеебиске јаан учурлу ишти бӱдӱрӱп келдиҥ. Алтай јурукчы-скульптор иштенип, кереестердиҥ авторы болгоны биске база оморкоду…
— Огош тушта јуранып турала, кийнинде калада ӱредӱ ӧйинде бойымныҥ алдымга сананып, тегин койчы улустыҥ балазы ӱренип болор бо, санаазына јединип алар ба деп сурак берип туратам. Эмди кӧрӧр болзо, кӱӱнзеген кижи бойыныҥ амадузына кыйалтазы јогынаҥ јединер. Мында таскаду кандый болоры, кандый улуска јолыҥда учураарыҥ учурын база ойноп јат. Оныҥ учун мен баштапкы ӱредӱчилериме, јолкӧргӱзеечилериме јаантайын быйанду артадым. Ол ло спортто, јурукчылардыҥ школында берилген баштапкы ӱредӱ кижиниҥ кӱӱн-санаазына јаан камаанын јетиретен эмтир. Кажы ла алтай кижи чилеп, мен тӧрӧл јерим учун санааркап јадым, оныҥ јакшы ӧзӱми учун иштеерге амадайдым. Алдында јылдарда Санкт-Петербургта болуп, бу јаан каланыҥ архитектуразын кайкаган болгом. Бистиҥ де республикада бичиичилерге, јурукчыларга, тӱӱкиде јаан ис артыргыскан улуска кереес-памятниктер тургузар аргалар бар. Тӧс калабыстыҥ архитектуразын јарандырар аргалар база бар. Мен сананзам, бу иш келер ӧйдӧ ичкери барар ла тӧрӧл республикабыс јаранар, ӧзӱмге келер.
— Арчын, сеге, алтай албатыныҥ јайалталу уулына, бис јаан једимдер, турумкай кӱӱн-санаа, ачык јолдор, бийик амадулар кӱӱнзейдис. Эткен ижиҥ элбек јолдорлу болзын, албаты-јоныҥнаҥ, алтай јериҥнеҥ алкышту јӱр…
P.S: Арчын Баданов бӱгӱнги кӱнде Красноярскта Јурукчылардыҥ Академиязында ӱренет. Ол ло ок ӧйдӧ бу Академияныҥ јеринде бойыныҥ мастерскойында иштейт. Тӧрӧл тергеезинде тургузылган бастыра кереестер бу мастерскойдо јазалган. Бистиҥ республикада мындый јаан иштер бӱдӱретен аргалар эмди тургуза јок. Оныҥ учун В.И. Чаптыновтыҥ оборыла јаан скульптура-кереезин тӧрӧл республиказына экелетени база бир каруулу иш болгон. Је тергеениҥ баштапкы башкараачызыныҥ јолы ачык болуп, кереес тӧрӧлине буудактар јогынаҥ једип келген.
