Калганчы öйлöрдö интернет-телкемде Аржан Такысовтыҥ ады-jолы элбеде jарлу боло берди. Аржан бойыныҥ ÿлгерлерин jарлап баштаарда, оныҥ алтай сöзи, кÿÿни кöп улуска jараган. Jиит кижиниҥ кÿÿ-санаазы, ич-кöрÿми тöрöл jериле, алтай албатызыла, оны санааркаткан сурактарыла тудуш болгоны баалу ла солун. Аржанныҥ ÿлгерлеринеҥ кажы ла алтай кижи бойыныҥ jÿрегине jуук кÿÿнди, сысты табып аларында серемjи jок. Ӱлегрчи бу ла ыраакта турган ынаарлу тууларла, очокто кÿйген одысла, айыл-jуртысты корулаган байлу Арчынысла тудуш болуп, бойыныҥ кÿÿ-табын биске jетирет. Аржанныҥ кажы ла ÿлгерин алза, тереҥ учур, алтай бойысты санааркаткан ла кабайлаган сезим бар болгоны кычыраачыны ойгозо тартат дезебис бир де jастыра болбос. Аржан Такысовты алтай поэзияда угулып келген jаҥы чокум ÿн деп бир де алаҥзыбай айдар аргабыс бар.
Jууктада таныжарга Кан-Чарастыҥ ӱлгерчи уулына баштанып, бойы керегинде куучындап берзин деп сурадыбыс.
«Мениҥ ады-jолым Такысов Аржан Сергеевич, сӧӧгим кӧбӧк. Ӧскӧн-чыккан jерим Мӧндӱр-Соккон jурт болор. Адам -Такысов Сергей Дьолдонович, энем – Такысова Римма Васильевна. Jаш туштагы ӧйим стоянкада кой кабырышта ӧткӧн. Тӧртинчи ле класстаҥ ала бӱдӱн jай тайгада болотом, эне-адамла колхозтыҥ койын кабырып јӱретем. Кӱскиде школ башталарына ӱч кӱн артса, деремнеге тӱжӱп, мылчага кирерис. Jаҥы ӧдӱк кийдирзе, будыма чек јарабас, jайыла jылаҥаш бутту jӱгӱрген кижиге. Билебисте бис ӱчӱ, эки сыйным бар. Эҥ jааны болуп, кату иште, арбанышта болгом.
1998 jылда тӧрӧл школымды божодып, ГАГУ-да алтай бӧлукке киргем, 5 jыл ӱренгем. Ондо jакшы преподавательдер-ӱредӱчилер болгон: Чочкина М.П., Киндикова Н.М., Орсулова Т.Е., Чандыева Е.Д. Кажы ла паранаҥ чыгып келзеҥ, кӧксиҥ толо, оморкодулу, «Мен – алтай» -деп базып турарыҥ. Оноҥ бир эмеш ӧйдӧҥ, кардыҥ коркырап баштаза, ол кӱӱн ундыла беретен (кокыр). Дипломный ишти Н.М.Киндиковага бичигем, ол тушта Нина Михайловна анчада ла ӱлгерлерге аjару эдип, тӱзедетен.
Эмди кӧрӱп турзам, бу чӱмдемелдер меге огооштоҥ ло ала салынган, ӱренделген деп айдарга jараар. Стоянкада алтай бичиктер кычырарын сӱӱйтем. Школ тужымда Юлия Карандашевна Баграшева, оноҥ Наталья Кучалаевна Ефтифеева, ченемели jаан ӱредӱчилер, jаан камаанын jетирген. Анайда ок, баштамы класстарда ӱреткен М.А. Токтомысовага, интернатта чыдаткан Р.К. Толоевага jаан быйанымды айдар эдим. Тургуза ӧйдӧ мен бойым билелӱ, алган эш-нӧкӧримле, Марина Такысова, 23 jыл јуртап койдыс. Эки уулду, бир кысту. Иштеп турган jерим – Уч-Сӱмердиҥ сынында Кара-Jӱректеги метеостанцияда.
Бистиҥ алтай бичиичилердеҥ jӱрегиме jуук деп Лазарь Кокышевти, Кӱӱгей Тӧлӧсӧвти, Jыбаш Каинчинди, Аржан Адаровты адаар эдим. Кажы ла алтай кижини кандый да сурактар ӧйкӧдип-санааркадып јат. Мени санааркадып турган курч сурактардыҥ бирӱзи — бойыстыҥ Алтайыста бойыска jер jок болуп калардаҥ айабазыс деген чочыду. Акчага болуп jеристи сатпактар. Бала-баркабыска энчи болуп артып калзын».
Аржан Такысовтыҥ ÿлгерлерин jарлап тура, Кан-Чарастыҥ поэдиле таныштырадыс.
Слерге
Агып jаткан сууныҥ ӱниндий,
Айдылган ӱлгерлӱ кӱӱним слерге.
Теҥери тӱбинде тӧгӱлген jылдыстый,
Телкем jерисле jедерге jӱрегерге.
Таскыл бажынаҥ келген эзиндий,
Тизилип бичилген эрмегим слерге.
Токтой тӱжӱп, тӧзӧлгӧн куучында,
Тамчыдый тилисти тирӱ эдерге.
Jaрылып jаткан jӱректер чийӱзин,
Jааштыҥ тамчызыла jaзып салайын.
Тӱгенбес чокту, тоҥбос сӧстӧрлӱ,
Тостый кӱйгӱр jылуны табайын.
Чаҥкыр теҥери ӱстисте турарда,
Чадыр айлымнаҥ чеген ичигер.
Чыдырма агаштый бек болорыста,
Чалдыкпай jӱрӱмде кожо jӱректер.
Туулар — алыптар
Табыштанбаска мааргышкан
Тӱҥзӱйишкен туулар.
Алтай ӱстиле јарышкан
Алып эрлер турдылар.
Канду јууда јылыйткан
Кайда барды аттарар?
Калык тилисти ундыган,
Кандый согушта болдыгар?
Тереҥ уйкуга бастырткан,
Тармадаткан баатырлар.
Тенек бойымды кайкаткан,
Теҥкейишкен кырлар.
Албаты ортодо
Адар слердиҥ туулар.
Акту бойымда сананзам,
Адар-слердиҥ алыптар!
Ӱч-Сӱмер
Ӱргӱлјиге ӱрелбес кӧӧ-куйакту,
Ӱч-Сӱмер буурайган ӱстимде туру.
Ӱним јылыйтым, кебериҥ кату,
Изӱге кайылбас, тӱгенбес мӧҥкӱлӱ.
Кӧксиҥде согулган јӱректиҥ ийдези,
Кӧчкӧзи тӧгӱлип, тайкылган истери.
Колтыгыҥ алдында кӧлдӧр јайылды,
Кӧпӧгӧш толкузы кӧзимди јажытты.
Чаҥкыр теҥери, айас кӱндерде
Чылабас, кӱчтӱ сууларыҥ кургабас.
Јылдыстар койылган узун тӱндерде
Јуучыл-черӱҥ сенеҥ ыраабас.
Jергелей турган jуучыл тууларыҥ,
Jeбрен чактардаҥ чындык турлары.
Тӱлкӱ ууланып, ӧтпӧс сындарыҥ,
Тӱмен јылдарга ыраабай турлары.
Чӧгӧдӧп билбес, черӱ де келзе,
Чӧмчӧйӧ отурып, болуш сурайтан.
Чалыган кӱнге кайа-таш кебериҥ
Чыладып, улусты тизеге отургызатан…
О, Ӱч-Сӱмер…
Јылдыстар
Эҥирлер сайын бийикте мызылдап,
Јаркынду суркурап не турадар?
Караҥуй тӱнде бойор ортодо,
Кандый ойын баштап ийедер?
Слер ортодо Кӧгӱлтей-Мерген
Сыгынды сӱрӱжип, теҥериде јылыйган.
Слер ортодо Јелбеген ӧрӧкӧн
Салымга тӱкӱрип, Айга туттырткан.
Канча албаты јӱрӱмин кӧрӧлӧ,
Кемзинип кейде кызарып турадар.
Кезикте уйалып, чыдажып болбой,
Кӱйӱп, кайда да уча бередер.
Ӧткӧн мениҥ тӱби јок санаамды,
Ӧзӧк-ичеерге слер сугуп салыгар.
Кара бажым буурайа берзе,
Катап меге эбелтип беригер.
Баламга
Ак-jарыктыҥ ӱстине,
Амадап чыккан бу балам.
Албатыныҥ jӱрӱмине,
Аш кошкон бу балам.
Ыжык jӱрегиме ыйыҥ ла каткыҥ,
Ынаарлу туулардый кӧксимге шиҥилген.
Экпиндӱ jӱрӱмниҥ кара кӱндерин,
Эркелеп, jажыдып, сенле ундыгам.
Эрке шулуртту jылу эрмегиҥ,
Энеҥ ле меге эҥ ле кару.
Эртелеп эткен эки алтамыҥ,
Jер ӱстинде недеҥ де баалу.
Келер jӱрӱмиҥ кандый болорын,
Кайдаҥ билейин, кару балам!
Эртенги jӱрӱмиҥ кандый болорын,
Эртелеп сеге канайып айдайын!
Бурузы jок бу ла бойыҥ,
Бӱткӱл калыкта канайып jӱрериҥ!
Чындыкка иженген бу бойыҥ,
Чын ла тӧгӱнди ылгаштырар болбойыҥ!
Кабай
Кайда да ыраак чактар ӧткӱре,
Кичинек баланыҥ ыйы угулат.
Кижи оҥдобос тили ӧткӱре,
Кабай јайкаган кожоҥ јайылат.
Келер јӱрӱмниҥ чапкынду толкузын,
Кабайда јаткан балдар апарар.
Кижи јӱрӱмниҥ канча једимин,
Кабайда баштаган ӧйлӧр экелер.
Кату јӱрӱмнеҥ эрте барганда,
Катап ла кабай араай јайкайтан.
Коштой отурган кару эжине,
Килебес коромјы келип табартан.
Кижи јӱрӱмге туулып, каткырза,
Калыҥ јӱрӱмге кабай экелет.
Кижи јӱрӱмнеҥ ыраап барза,
Кабай јӱрӱмнеҥ јайкап апарат.
Алтай тилим
Артап калган алтай тилимди
Албаты кӧксинде канайып корыйын.
Ийиктелип јаткан телекей ичинде
Ийнедий тилимди канайып кичеейин.
Кунурап јаткан сууныҥ бажындый
Кубултар салымы бойыстыҥ колыста.
Кӱйбӱреп јаткан јӱрӱм ичинде
Кӱйдӱрбес ийде бистиҥ кӧксисте.
Кају кайада јайылган мӧштӧрдий
Тазылыс кату, тайкылбай турактар.
Сакыбас јанынаҥ соккон салкынга
Сӱрнӱкпей, тилисти јылыйтпай тудактар.
Тӧмӧн тӱжерге јеҥил де эмей,
Тӧрӧл тилисти кӧдӱрип чыгактар.
Тӧҥӧзӧк-оро туйуктар да эмей,
Тӧжиске чӧҥӱп, јӧмӧ базактар.
Кабайда балага каруузып, кожоҥдоп,
Кайылбас тилисти кӧксине салактар.
Кӧжӧгӧ тудунган албаты јаҥарлаар,
Кийнинде тилисле оморкоп турактар.
Кажы ла биле, ол бир тамчыдый,
Калбакча тилисле эрмек беригер.
Корболоп ӧскӧн бек кайыҥдый,
Кӱски јалбрагын ычкынбай јӱректер.
Јас
Кайкап кӧрдим кайылган јалаҥда,
Кандык јайылтыр кардыҥ јанында.
Канча ла атту мынайда ӧткӧм,
Кӧгӧргӧн чечекти канайып кӧрбӧгӧм?
Айдарда, јастыҥ келгени бу!
Айлымга јелдим атту, чуу!!!
Айдарда, јылды чыкканыс бу!
Алтайыстаҥ эмди бис курчулу!
Кӧксимде јеҥил, кӧкӱп турум,
Кӧскӧ кӧрӱнзин кӧк чечегим.
Кӧм ӧдӱгим чӧйӧ тебинип,
Кӧӧрӧгӧн jӱректӱ ӧзӧклӧ чаптым.
***
Jaманымды ташта, кӧӧркийим,
Jанатан jолымды jылыйттым.
Jарылып jaткан ооктордоҥ
Jаашканду кӱнде ыраадым.
Jaжыҥ, кӧӧркийим, арчызаҥ,
Jaныҥда коруучыл болойын.
Jaҥы чыккан чалыннаҥ
Jaанаган балдарым кӧрӧйин.
Jaҥыскан jӱрген деп ачынба,
Jайаачыҥ болуп jӱрейин.
Jaлкынду кӱнде коркыба,
Jaрдыҥа канадым jабайын.
Jанбаган нӧкӧрлӧр мында
Jaнымда, эмдиге jуу-чакта.
Jaрбынба, кӧӧркийим, тарынба
Jaлаҥда мен, ӧскӧ Алтайда.
Jaжыҥ аккан jаагыҥды
Jылу окшоп салайын.
Jaжынып ойногон балдарымды
Jaжыдып сыймап барайын.
***
Чӧбрӧ айлыстаҥ чыгып барарыста,
Чӱм-jaндарыс база ыраады.
Чайбалып барган jӱрӱм jолында
Чубажып, улус башка айрылды.
Кемге баштанар, кемге айдынар,
Ак-чеги кайдаҥ табылар?
Косколоҥ ӧйдӧ кем аргадар,
Колдорын сунып, ичкери апарар?
Кӧлӧткӧ болуп, jӱрген jӱрӱмис
Кӧгӱсте бойыска база кыjыкту.
Келер ӧйгӧ jылыйган ижемjис
Кӧндӱре jолыска удура jыгынду…
Аҥчы ӧрӧкӧн
Канча кӱнге айлында
Канай кижи отурар.
«Кайда барып jатканар?»-
Кайкап уулдар сурагылар.
Айдып берзер, слер уулдар,
Атка минбезе, кандый эр?
Ары болуп, слер jортсор,
Алкы сынар сергилер.
Туйук кӧгӱс чечилер,
Туйка санаа ачылар,
Тумантыган суракка
Kаруyзы табылар.
Алтайыстыҥ jаражы
Ат ӱстинеҥ кӧрӱлер.
Аҥдар jӱрген сындары
Атту jортып ачылар.
Туулардаҥ jараш не jараш?
Тудуштал барган туу jараш.
Боочыга чыгып атту аш
Бийиктен jаныс аjыкташ.
Серӱӱн кейдиҥ экпини
Сергидер санааҥды.
Белиҥ-сыныҥ бу ӧйдӧ
Быjырумга табартар.
Алкы бойыҥ ол тушта,
Араайынаҥ айдын сал.
Атту jӱрген тужыҥда
Ак кыйранаҥ буулап сал.
Коночы
Коночы кондыра одыма отурып,
Солун-собурды омок сурады.
Озогы очоктыҥ ортозына содойып,
«Соҥзунаҥ айылчы болор» — ол деди.
Ондый солунды кӧргӧн лӧ бойым,
От-Энени алкап баштадым.
«Айса болзо, ӧскӧ оронноҥ,
Айылчы келер»- деп ичимде санандым.
Одыма кайнаткан бу чайымнаҥ
Ӧрӧмӧ-талканнаҥ амзап алыгар!
Оошкы казанда эттӱ кӧчӧнӧҥ
Тойго туҥейлеп, тойо ажанар!
Ыраак jолдоҥ jортоп калганыгар,
Эмди jадып, тыштанып алыгар!
Jылу jурканга кубарды тӱҥейлеп,
Jымжак кӱлге jайым jадыгар!
***
Моҥӱндий jараш тӱш jеримде.
Мӧштиҥ тӧзинде, одуда эмтирим.
Jинjидий тӧгӱлген бу тӱшкӱнде,
Баскадый jер jок кӧп эмтири.
Чертерге кузукты колыма тудала,
Чилекейим ажырдым куру карынга.
Jанымда аккан сууныҥ каткызын,
Jaантайын уксам, кандый jакшызын.
Кырында jаратта кыстый уйалып,
Кызылгат jалтырап, мында кызарат.
Кыннаҥ jараш кейде солынып,
Кырдыҥ бажында булуттар jуранат.
Канча куштар ӱндери ӱзӱлбей,
Кӱзӱни ӱниндий тӱште jайылат.
Чегедек кийген чечектер кемзинбей,
Четтер алдында чӧйӧ jаҥарлайт.