Алтай —  Кудайларга сӱрекей јаан учурлу јер…

«Кайчы ӧлбӧс, кай јылыйбас…»

(Н.К. Ялатов)

Кай чӧрчӧк лӧ бӱгӱнги кӱнде оныҥ учуры, јӱрӱмиске ол кандый камаанду болгоны, Алтайыстыҥ эҥ јаан чӧрчӧгин — «Јаҥарды» орус тилге кӧчӱргени, кайчылар угы ӱзӱлбези, јарлу ээлӱ кайчыбыс А.Г. Калкинниҥ юбилейлик јажы ла оноҥ до ӧскӧзи. Бу ончо сурактарга филология билимдердиҥ докторы, Калмыкияда Б.Б. Городовиковтыҥ адыла адалган государственный университеттиҥ профессоры Т.М. Садалова каруузын берет.

— «Јаҥар» деп кай чӧрчӧк алтайлардыҥ эҥ јаан оос байлыгы болуп јат. Бойыныҥ ӧйинде ол кӧп буудактар да ӧткӧн, тудуга да туштаган. Николай Кокурович ого бастыра кӱчин салып, билериле оны айдып салган. Ол сӱрекей шыраҥкай кижи болгон. Улус ортодо бойын качан да кӧкӱтпеген, мактанып јӱрбеген де. Кайчыныҥ мӧҥкӱзин кӧдӱрер тужында, јуулган улустыҥ ортозынаҥ кем де мынайда  айткан эди: «Николай Кокурович јӱрӱмде, чӧрчӧктӧ чылап, бойы Тастаракай болуп јӱрген». Сананзам, ол кижи бу  кеберге чындык келижип јат. Ӧрӧкӧн эзен тушта тайагын тудунып, ары-бери јӱрер, редакцияга, билим институтка кирер, онойып ла јӱретен эди. Кай чӧрчӧктӧрин, кожоҥдорын улайын ла «Алтайдыҥ Чолмонына» экелер. Оныҥ кызы Юлия Николаевнаныҥ айтканыла, бойыныҥ кыбында  оройго јетире јаантайын ла иштенип, ума јок кӧп тетрадьтарына та нени де бичип отурар. Бойы ӱредӱлӱ кижи, ветеринар болуп иштеген. Оноҥ  улайын ла куучынданып отурар, баатырларыла куучындажып туратан болбой. Тетрадьтарыныҥ бир канчузы институттыҥ кӧмзӧзинде, кезиги музейде. Кандый да бичимелдери јылыйган.

«Јаҥар» — сӱрекей байлу ла јаан чӧрчӧк. Оны јастыра јетирзеҥ, кату каруузына турар деген сурак бар. Чӧрчӧкти ол таадазы Сыраҥ деген кайчыдаҥ уккан. Таадазы дезе оны катан јашка једеле, јӱс јашка јууктап јӱреле, куучындаган. Ол таадазыныҥ кӧп чӧрчӧктӧрин  билер болгон. Николай Кокуровичтиҥ темдектегениле, «Јаҥар» озодоҥ бери келген чӧрчӧк. Кайкамчылузы, кайчы болотон јайалта уулынаҥ уулына эмес,  барказына кӧчкӧни. Олор Солтонныҥ уулы — Ак-Билектиҥ угынаҥ  таркаган майман сӧӧктӱ болор. Ак-Билек — јуучыл да, эпчил де кижи болгон, ол ок ӧйдӧ, бар куучындарла, кожоҥчы кижи деп айдылат. Николай Кокурович дезе оны кайчы кижи болгон деп темдектеген. Айдарда, олордыҥ кайчы болоры угыла Ойрот ӧйдӧҥ бери улалып келген. Оныҥ кийнинеҥ оныҥ барказы кайчы болуп јат. Анайып, канча ӱйеге ээчий-деечий кайчы болотон јайалтазы улалган. Сыраҥ кайчы  бойыныҥ баркызын оогоштоҥ ала сӱрекей кичееп, кайына тазыктырып, ӱреткен. Учы-учында «Јаҥар» деп јаан чӧрчӧкти айдала, байлык энчизин береле, ак чечектӱ алтайына атанган. Николай Кокурович дезе Таныспай Боксурович Шинжинниҥ темдектегениле, «Јаҥарды» кайлаарга узак јӧпсинбеген, катан јажына јетире айтпай јӱрген. Оноҥ бойы бичиген. Чынын айтса, бир кезик поэттер, билимчи-шиҥжӱчилер ого алаҥзып, тыҥ ла бӱтпеген эмтир. Оны литературалык эдип јазаган ла бойы чӱмдеген деген шӱӱлте јӱрген. Оныла колбой кайчыныҥ бойына оосло куучындазын деп баштангандар. Ол узак ӧйлӧрдиҥ туркунына Таныспай Боксуровичле кожо иштеген, билимчиниҥ айлына да келип, кай чӧрчӧгин диктофонго бичиткен. Оныҥ кийнинде јӱк чаазынга кӧчӱре бичигендер. Чӧрчӧкти мынайда бичигени сӱрекей јаан ла кӱч иш болор. Оныҥ кийнинеҥ узак јылдардыҥ туркунына Таныспай Боксурович оны кепке базарга амадап јӱрген. Арт-учында тегин ле улустыҥ болужыла, ол тоодо В.Э. Кыдыевтиҥ шылтузында «Ак чечек» бичик басма ажыра  ак-јарыкка кепке базылып чыкканы ол. Оноҥ до улам бӱгӱнги ӧйгӧ јетире билимде, Таныспай Боксуровичтиҥ бичигенинеҥ башка, оныла колбой чокум шиҥжӱлер јок болор.

Чӧрчӧк бойы узак јылдарга јарлу эмес болуп арткан. Оны билер ле улус билер, је эл-јон ортодо текши јарлалбаган. Оны кем де  јаан бескелеп, тыҥ баалап айтпаган эди.

— Чӧрчӧкти слер орус тилге кӧчӱргени, айса болзо, бу да шылтактарла колбулу болгон?

— Орус тилге кӧчӱргени — улус элбеде танышсын деген амадула колбулу. Ол јаҥыс ла алтай шиҥжӱчилерге эмес, ӧскӧ дӧ укту билимчилерге  јаан эп-арга. Чӧрчӧктиҥ тӧзӧлгӧзин, тӧс ууламјыларын, маарын билип алар амадула колбой кӧчӱрилген иш болор. Чын, јаан иш эдилди. Экинчи јанынаҥ, Николай Кокурович сюжетти ӱспей, сӱрекей ныктай айдып јат. Чӧрчӧктиҥ јаҥыла ӱч такып, кандый бир айалгаларды айдар аргазы бар. Керектерди ӱч такып айтканы — кай чӧрчӧктӧрдиҥ, тегин де чӧрчӧктӧрдиҥ  ээжилери болор.

— Алтай кай чӧрчӧктӧр, ол ло «Јаҥарды» да алза, телекейлик мифологиялга тӱҥейи бар ба?

— Эҥ јаан солуны — ол ӧскӧ албатылардыҥ ат-нерелӱ чӧрчӧктӧрине јуукташ болгоны. Ӧрӧги турган Кудайлар керектӱ тушта баатырларга тӱрген-тӱкей болужат, олордыҥ керектериле јилбиркейт, олорго кирижет, башкарат. Ондый сюжет-учуралдар Гомердиҥ «Одиссеязында», «Илиадазында»  база кӧп туштайт. Алтай кай чӧрчӧктӧрдӧ баатырды Ӱч-Курбустан  јайап салат, ого минетен адын берет. Баатыр дезе алканып, ого баштанып, суранат. Јер-эне, Јердиҥ киндигиниҥ энези —  баатырларга кӧндӱре ле болужып, олордыҥ керектеринде база чокум туружып јат. Кӧп сабазында Јердиҥ киндигиниҥ энези баатырларга јуу-чактарда туружарга, тудунган-кабынган эдимдерин, јепселдерин јӧӧргӧ, ончозына ла болужып јат. Кандый ла кӱч айалга болзо, баатыр  Јердиҥ киндигиниҥ энезине баштанып, ончо керектерин јеҥӱлӱ алып чыгат.

— Бу айалга айса болзо,  бистиҥ кай чӧрчӧктӧристиҥ кеми бийик болгонын керелейт?

— «Јаҥардыҥ» эпопеязы сӱрекей јаан ла элбек. Сюжет бир јерге тепсенип турбай јат. Сӱрекей тӱргендеп барат. Ол ок ӧйдӧ кийдирген јӧмӧлтӧ сюжеттер кӧп. Темдектезе, калганчы јууда — эҥ ле канду јууда, ончозы, ол тоодо, јер алдында јӱзӱн-јӱӱр кара ийделерле  кожо јуулаш јат. Ондо турушпай турган тындулар јок, јутпаларла, јеектерле тартыжат. Јердиҥ баатырларыныҥ кӱчи јетпей јатканын Јер-эне билип, база бир баатырды болушка аткарар керек деп шӱӱйт. Је ондо белен ондый баатыр  јок. Карган ада-энезине ӱстинеҥ Боодой баатырды тӱжӱреле, бу улуска бала эдип берип јат. Ол бала бир канча ла кӱндерге сӱрекей тӱрген чыдайла, болушка келет. Эмдиги ӧйдиҥ оҥдомолыла, «спецназ» аайлу деп айдарга јараар.

— Айдарда, ак ла караныҥ, јаман ла јакшыныҥ ортозында јаан тартыжу ӧдӱп јаткан айалга эмтир…

— Баатыр мындый керектерге туружарга ӧнӧтийин туулып јат. Ол эҥ кӱчтӱ баатырлардыҥ бирӱзи. Оны «кийдирип» салган сюжет деп айдарга јараар. Экинчи јанынаҥ, ол бу  айалгаларла тӱҥей ле кӧндӱре колбулу. Эҥ ле јаан учурлузы — сыйынду-акалуныҥ јӱрӱми. Јаҥар баатыр јаан шыркадаҥ улам, јер алдындагы кара ийделердеҥ алган шырка јазылбайтан учун,  оны јазарга болуп ӧскӧ, одоштой телекейлердӧӧн — Кӱн-Бурканныҥ, Ай-Бурканныҥ јерлери јаар  јӱре берет. Баштапкы јууда Јаҥар туружат, је эмденип, јазылып турганча, экинчи јууда оныҥ сыйны, кӱйӱзи, оныҥ уулы, ӧскӧ дӧ баатырлар тартыжып, јеҥӱни ала согуп јадылар. Јер-тамыныҥ оозын бӧктӧӧри эҥ ле јаан учурлу. Јер киндик эне нениҥ учун онойып тыҥ чочыйт? Јаҥы баатырды јӱрӱмге нениҥ учун кийдирип јат? Јер-тамыныҥ  алдында бойыныҥ ээжилери, башка јӱрӱми. Ол тоодо јыландардыҥ каандыгы бар. Кара-Таајы келип, ол јыландарды куйудып, мекелеп, бойына болуштыра јууда туруштырат. Мынаҥ улам теҥ-тай айалга бузылат. Олорло тартыжарга сӱрекей кӱч. Коркышту јаан ла кӱчтӱ, ийделӱ јутпа јыландар болор. Јайалган јаҥыла јер ӱстине, ак јарыкка чыкпас учурлу. Је олор онойып ак-јарыкка  чыгып, ончо не-немени јоголтып баштайт. Коркышту јаан тартыжу ӧдӧт. Учы-учында, Јердиҥ тамызы бӧктӧлӧт. Јер-тамыныҥ оозын јапканы, Эрлик бийди бойыныҥ каандыгына  јандырганы  — телекейде теҥ-тай айалганы быжулаганы болор. Ӱстиги ороондогы Кудайлар бойлорыныҥ алдында, орто телекейде — јердеги улус бойыныҥ, алтыгы телекейде база. Кажызында ла бойлорыныҥ ээжилериле башкарынары јаан учурлу.

Ол ок ӧйдӧ Јаҥардыҥ Ӧлбӧс-Јайар деп уулы, Јаҥарчыныҥ уулы Кӱренеш кижи алып, той-јыргал ӧткӱредилер. Јӱрӱм дезе бойыныҥ ээжилериле улалып јат. Кайчы кижи кезик јерлерде чӧрчӧкти узак чӧйбӧскӧ болуп, той-јыргал ӧдӱп јатканын кӧп куучындабайт. «Мен оны укпадым, оноҥ ары та не де болгон…» — деп,  јӱк темдектеп айдат.

    — Айдарда, ончозын бӱткӱлинче куучындаза, бу чӱмдемелдиҥ кеми оноҥ кӧп, оноҥ байлык болор эмтир?

— Эйе, кеми 50 муҥ јолдыкка једер эди. Оныҥ учун кайчы оны элбеде айтпай, јылбырап барат. Кезикте текши ле айдып салат. Ого эҥ ле учурлузы — керектерди бир ӱспей, учына јетиргизе куучындаары. Ӱзӱктеп ийзе, ол учун каруузына турарын билип јат. Ондо ончозы ла бар: ӧрӧги Кудайлар, тӧмӧнги јӱзӱн-јӱӱр шилемирлер, тармы-сармы, кулбулгандар-кубулталар. Ондый айалгалар кӧп туштайт. Је оны ӧйинеҥ ӧткӱре айтса, кайчыга база кӱчке келижет. Кезикте ол кӧндӱре ле айдып јат. Айтпайтан, тудулу јажыттар база бар эмей. Је тӱҥей ле «мен оны айдар учурлу, калыгыма артырзар керек…» дегениле башкарынат.

«Јаҥар» кӧп ондый бӧлӱктерге ӱлелет. Баатырлары јетпей барза, олорды керек дезе аттыҥ кылынаҥ да јазап ийедилер. Удурлажа јуулашкан Эрликтиҥ черӱчилдери база ондый ла ок. Бойлорына келиштире јазагылап алат. «Јуу-чакта ончо эп-аргалар јарамыкту» дегендий, илбизин-јилбизиндерди тузаланганы база кӧп учурайт. Ондый јарабастарды ӧткӱре кӧп кӧдӱргени учун каруузына база турарга келижер деген санаага Николай Кокурович база алдырткан. Онойып,  кайчы бойыныҥ су-кадыгын да карамадабай, иштенген. 

— Айдарда, «Јаҥар» ажыра бис кай чӧрчӧктӧрисле бийик ӧзӱмдӱ, байлык оос чӱмдемелерлӱ калыктардаҥ  артпай турганысты керелеер арга ба?

     — Кара албатылар ортозынаҥ јаан кемдӱ чӧрчӧк кыргызстарда. «Манаста» 500 муҥ јолдык. Андагы баатырдыҥ јӱрӱми арай ла болзо, Ада-Тӧрӧл учун улу јууга јетире чӧйилбейт. Бистиҥ де чӧрчӧктӧр онойып улалып, тӱӱкилик  керектерди ого кийдирер аргалар бар. «Јаҥарды» сӧгӧ айткан улустыҥ шӱӱлтезиле, Јаҥар баатыр Орчылаҥ јаар космоско учар јаҥы ӧйдиҥ јазалына тӱҥей керепле барган. Оныҥ учун кезик улус оны чӧрчӧктиҥ ээжилерине келишпей турганын, сананып тапкан тегин ле чӱмдемел деп бурулаштар эткен. Чынын айтса, бистиҥ јӱрӱмисте Космос-Орчылаҥга чыкканы, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушканы эл-јоныска сӱрекей јаан учурлу ла ундылбас керектер. Оноҥ улам бу айалгалар чӧрчӧккӧ киргенине кайкаары јок.

Быйанду баатыр божоп каларда, оны корумдап сӧӧктӧгӧни керегинде айтса, онызы айса болзо, јаҥы ӧйдӧ корумдарды касканыла колбулу. Экинчи јанынаҥ, ондый эп-арганы тузаланганы — ӧскӧ кай чӧрчӧктӧрдӧ база туштайт. Ол тоодо Алексей Григорьевич Калкинниҥ чӧрчӧктӧринде. Ол јӱрӱмде чын болгон керектерге, кижини чектеп салар чӱм-јаҥла колбулу.

— Тамара Михайловна,  кемиле коркышту јаан «Јаҥар» деп чӱмдемелди кӧчӱрери — сӱрекей кӱч ле кыракы иш болор. Слер бу ишле недеҥ улам јилбиркеп, кӧчӱриш иште туруштыгар?

— Мынаҥ озо сахалардыҥ «Ньургун-Ботур» кай чӧрчӧгин кӧчӱрген эдис. Ол 36 муҥ јолдык болор.  Ол ок ӧйдӧ сахалар бойлорыныҥ кай-чӧрчӧктӧрин — Олонхозын канча-канча тилдерге кӧчӱрет. Оны оной кӧчӱргенинде, сананзам, ийдези кожулып турган. Калыктыҥ бойына алкыжыла эбирилтелӱ болуп јат. Курчу-куйагы тыҥыйт. Сахалар бу керектерле чын башкарынып турган болор.

«Ньургун Боотур» — јебреннеҥ јебрен чӧрчӧк деп билдирет. Оны алтай тилге Борис Васильевич Кортин кӧчӱрген. Редактуразыла болушкам. Кӧчӱриш алтай кычыраачыга чокум, јарт болзын деп ас ла салза, оны алты катап такып кӧрӧргӧ келишкен. Иштеерге, јажыт јок, кӱч болгон. Канайып та биске јуук колбуларлу болзо, је кажы ла калыктыҥ кай чӧрчӧгинде бойыныҥ аҥылузы бар эмей. 

Николай Кокуровичтиҥ айтканында ӧткӱре кӧп тыдылып калган уйгаштырулар јок. Олорды ӧткӱре кӧпчиде тузаланбай турган. Ого эҥ ле учурлузы — бӱткӱл сюжетти айдып салары. Алтай чӧрчӧктӧрдиҥ ээжилери — ӧйдиҥ кеми. Чӧрчӧктӧ айдылып турганы эмди ле болуп тургандый керектер ошкош. Је орус кычыраачыларга  онызы јарт эмес. Оныҥ учун кӧчӱреечиге оны ӧткӧн ӧйгӧ келиштире куучындаар керек. Саҥ башка јилбилӱ оҥдомолдор туштайт. Темдектезе, «Эр кижи ӧлзӧ, јуу јерде ӧлӧр керек. Эрјине мал ӧлзӧ, чаҥ јеринде јадар керек». «Чаҥ» деген сӧстиҥ учурын јартаарга келишкен. Аттарды јууп, башка корумдап  турганыла колбулу  оҥдомол. Атты јууйтан јерди «чаҥ» деп аҥылап айдадылар. Айдарда, баатырга да, оныҥ адына да бойлорын карамдабай, ат-нерелӱ ӧлӱмге  јединери  эҥ јаан учурлу. Адын  баатырла кожо јууйтан дегени база јаан байлу. Анайып, аттардыҥ саҥ башка кеберлери туштайт. Эмезе албатыныҥ тузаланган эм-тузын ајаруга алар керек. Јууда шырка алган улусты Алтайыстыҥ ӧлӧҥ-чӧбиле, чечегиле эмдеп турганы керегинде айдылат.

Келин улус  дезе эр улусла кожо теҥ-тай ла тартыжуда. Олор ортозында тыҥ ылгамал јок. Акалу-сыйынду болзо, олорло кожо эш-нӧкӧрлӧри јуулаш јат. Тегин кай чӧрчӧктӧрдӧ баатыр бойы, антыгарлу нӧкӧрлӧри  јуулаш турган болзо, мында кӧп улус, ол тоодо эпшилер, келин-кечкиндер, кыстар кожо ло. Онызы «дружинный эпоско» тӱҥейлеш. Олордыҥ кажызы ла бойыныҥ јеринде, кажызы ла бойыныҥ керегин јакшы билип, тартыжуда туружат. Ончозы ла бойыныҥ ээжилериле башкарынат. Черӱни башкаратан бойлорыныҥ баатырлары бар. Ол чокум государстволык эп-аргаларга, системага келижет. Јаан той ӧткӱрип јатса, ондо башкараачызы — Јаҥар баатыр, оноҥ ӧскӧ каандыктардыҥ каандары туружат. Олор камаанду, «вассал» деген оҥдомолго, орто чактардыҥ ӧйине келижет деп айдарга јараар. Јуу-чакта да болужат, той-јыргалдарда да кожо турушкылайт.

— Кай чӧрчӧктӧрис чын болгон тӱӱкилик ӧйди, тӱӱкилик керектерди керелеп турган энчи болор аргалу ба?

 — Чынын айтса, тӱӱкилик јанынаҥ ол чокумдалып, јетире шиҥделгелек. Је бойыныҥ ӧйинде С.С. Суразаков бистиҥ кай чӧрчӧктӧрди тӱӱкилик ӧйлӧргӧ келиштире ӱлештирген болгон. Ол ло орус былиналарды ајарзаас, билимде «дружинная былина» деп темдектелет. Князь, оныҥ черӱ-дружиназы, јанында баатырлары  бар. Баатырлар — каандыктыҥ јилбӱлерин коруп турган «государственный служащий» деген иштӱ улуска келижет.  Онойып, кай чӧрчӧктӧрдӧ государствоныҥ структура-сайламазы туштайт. Онызы «Манаста» да бар. «Јаҥарда» дезе ол чокум кӧргӱзилген.

Чӧрчӧктиҥ бажында Јаҥарды ла Јаҥарчыны ӧскӱс балдар деп айдып болбозыҥ. Энези — Ак талай, адазы — Ак тайга. Олор куулгазын эп-аргала бӱткен. Чынынаҥ айтса, Ӱстиги телекейдеҥ јерге аткарылган улус болор. Јердиҥ ӱстинде јаҥыдаҥ аҥылу учурлу амадула туулган.  Олорды эҥ ле јаан кереги — јуу-чакка белетелгени. Је ол ок ӧйдӧ олор тегин ле улустыҥ јӱрӱмиле јӱрӱп, керектерин бӱдӱрип, учы-учында теҥери јаар јылдыстар болуп уча бередилер. Олор божогон деп айдылбайт. Теҥериде Алтайыныҥ, эл-јоныныҥ коручылдары болуп јӱредилер. Кай чӧрчӧктӧрдӧ Алтай — ӧрӧги турган Кудайларга сӱрекей јаан учурлу  јер деген чокум оҥдомол бар. 

— «Јаҥарды» кепке чыгарганы, ол ак-јарыкты орус тилле кӧргӧни сӱрекей јаан ырыска бодолду. Айдарда, оны чыгарында јӧмӧшкӧн улус керегинде тоолу сӧс…

— Јаан быйаным Айана Ильинична Толкочековага, национальный политика ла эл-јон ортодо колбулар аайынча комитеттиҥ башкраачызыныҥ ордынчызына. Јаан кай чӧрчӧкти кепке чыгарарга учурлузын ол аай угуп, јӧмӧлтӧзин јетирген кижи болор. «Алтын-Туу» бичик басманыҥ башкараачызы Татьяна Николаевна Туденевага, ондо иштеп турган Эмиль Васильевич Белековко јетиредим. Олор бу иште бажынаҥ ала учына јетире једимдӱ туруштылар.

      Бичиктиҥ тиражы ас. Бӱгӱнги кӱнде  ол јаан суруда. Је ол ок ӧйдӧ ол башка-башка тергеелер јаар билимчилерге электрон бӱдӱмиле, бичик бӱдӱмиле таркай берди. Темдектеп айтса, Кыдат, Монгол, Кыргызстан ороондорго, Сибирьдиҥ республикаларына, Башкортостанныҥ, ол тоодо калмыктар канча јылдар туркунына оны шиҥдеерге улай ла јаан ајаруда туткандар. Кӧчӱриш иште јаан камаанын музейдиҥ ишчизи Татуна Паштакова јетирди. Оныҥ кӧчӱрижинде бойыныҥ  аҥылу мары барын база темдектейдим.

— Бӱгӱнги кӱнде телекейлик литературада чӧрчӧктӧргӧ ајару, јилбӱ астабаган болбой?

— Бӱгӱнги кӱнде кайла колбулу, оныла энчилӱ калыктар сӱрекей јаан ајаруда. Эҥ ле јаркынду темдек — сахалар. Олор Олонхозын ЮНЕСКО-ныҥ телекейлик энчизине кийдирип салган. Оныҥ тӧзӧлгӧзин — Олонхоны балдардыҥ садынаҥ ала ӱредедилер, театрда, јаан байрамдарда  ӱзӱги јогынаҥ эрчимдӱ тузаланадылар. Кыргызстар бойыныҥ «Маназын» калыгыныҥ сӱр-темдеги деп јарлап салды. Чӧрчӧк лӧ чын тӱӱки, јӱрӱм кӧндӱре тапташпай јат. Је јаҥы ӱйениҥ кыргызстары дезе бойыныҥ тӱӱкизин кӧп саба учуралда «Манас» ажыра кӧрӧдилер. Олордыҥ санаазыла, «Манаста» айдылганы ончозы чын. Је ондо бойыныҥ аҥылулары, тӱзедӱлери де бар эмей. Бӱгӱнги кӱнде дезе телекейде 12 миллионго јуук кыргызстарды «Манас» бириктирет. Ого шылтай ӧскӧ дӧ калыктар бойлорыныҥ кай чӧрчӧктӧрине јаан ајару эдип јат. Ол тоодо башкирлер «Урал баатырына» Татарлар дезе база бойлорыныҥ тазылын бедирегилейт. Хакастарда, туваларда, монголдордо кай чӧрчӧктӧри база сӱрекей јаан ајаруда. Олорды анчада ла кепке базып чыгарары, шиҥдеери јанынаҥ. Кыдаттагы ойроттордыҥ интеллигенциязы «Джангар» кай чӧрчӧгине база јаан ајару эдип, айдары јок оморкоп ло тооп јӱредилер.

— Эрмек-куучынар учун быйаныс.