Озоодо ӧйдӧ алтай улус јайдыҥ јылу јараш ӧйинде куулгазын јаражын кийген тӧрӧл Алтайында бойы-бойыла туштажып, озогозын ойгортып, эмдигизин эбиртип, куучындажып туратан. Бу туштажулар чадыр айылдарда очоктыҥ јанында ба, ол эмезе бийик таскылдардыҥ бажында каҥыл мӧштӧрдиҥ јанында оттыҥ јанында ба – учурын ойнобогон. Алтай јериниҥ тыныжын сезип, јайдыҥ јылу куулгазынына беринип, алтай улус једими, једикпези, амадулары, ӧткӧн ӧйи, келер ӧйи керегинде шӱӱлтелериле ӱлежетен. Мындый керектерди керелеген јуруктар улу јурукчы Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ јуруктарында кӧп јуралган.
Озоодоҥ келген мындый јаҥжыгуны улалтып, бис бӱгӱнги јайгы кӱнде куучын-эрмекке алтай јеристе ады-чуузы јарлу ӱредӱчи-тазыктыраачы, агаштаҥ топшуурлар, тажуурлар јазап турган ус, ол ло ок ӧйдӧ алтай кожоҥдор бичип турган чӱмдеечи Михаил Афанасьевич Наурчаковты кычырдыбыс. Ижи-тожы, кӱӱн-санаазы, амадулары керегинде билерге солун. Чындап та, ол калганчы јылдарда бойыныҥ ады-јолын озоодо болгон јаҥла солуп, Мерет Афанасьевич Кочей деп аданып алганы база солун керек.
— Михаил Афанасьевич, бис слерди Михаил Афанасьевич Наурчаков деп адааарга ӱренижип калганыс. Слер бойоордыҥ ады-чуугарды Мерет Афанасьевич Кочей деп солуп алганардаҥ улам, байла, куучынды Слердиҥ угы-тӧзӧрдӧҥ баштаарыс. Мерет деген сӧс алтай улуска солун сӧс…
— Мен Шабалин аймактыҥ Актел јуртында чыккан-ӧскӧн кижи болорым. Кочеевтердиҥ угынаҥ. Кочеевтерди озоодо Кочейлер деп адап туратан. Таадам Семен Кочей эки сыйынду болгон. Ол сыйындарынаҥ кийнинде Николай Никифоров деп јарлу этнограф ла улу јурукчы Г.И. Чорос-Гуркин туулган. Энем Наурчакова Тамара Иосифовна деп кижи болгон. Мен энемниҥ ӧбӧкӧзиле бичидип, оной ло артып калган эмтирим. Энем адамныҥ экинчи эш-барааны. Баштапкы билезинде адам 14 балалу болгон. Мен биледе – 17-чи бала. Бу јажым јаандайла, адамныҥ Афанасий Кочеевтиҥ, таадамныҥ сӧзин эске алып, олордыҥ угы-тӧзи аайынча адымды, ӧбӧкӧмди солуп алгам. Озоодо Кӧчӧмет деп кижи болгон. Ол Баят јеринеҥ Алтайга кӧчӱп келген бир-канча абра улусты баштап келген дежет. Бу улус бойлорын «бис Мерет-ичиниҥ улузы» деп аданып туратан. Чындап та, байаттар јуртаган Кемерово областьта алдында Мерет деген суу ла кӧл болгон эмтир. Олор эмди јок. Бу улус бу кӧлдиҥ јарадында јуртаган болбайсын. Алтайда да улус озоодо бойлорыныҥ јаткан јерин Кадын-ичиниҥ, Урсул ичиниҥ, Кан-Чарас бажынаҥ деп аданып туратан. Јаан суулардыҥ аттарыла. Мерет ичининеҥ келген байат укту улус Мыйту јурттыҥ јеринде токтоп, Мыйту јуртты тӧзӧгилеген. Таадам адамга «Сӧӧгиҥди мерет деп айт, јеристи ундыбаска. Бис мерет-мундустар» — деп јакып туратанын эске алып, ӧйлӧр ӧткӧн соҥында бойымды Мерет Кочей деп аданып алганым ол. Угы-тӧскӧ кайра бурулып. Кочейлер Агайры деп огош јуртта јуртаган. Кийнинде колхоз ӧйинде бу јуртты Актелго коштондырып койгон.
— Тазыл-тамыраар Байат јеринеҥ келгенин, мерет-мундус сӧӧктӱ болгонорды билерге солун. Слердиҥ јӱрӱмерде тӧс ижигер спорт болгоны элбеде јарлу. Бокс деген бӱдӱмле канча ӱйе једимдӱ спортчылар тазыктырып койдыгар…
— Боксло мен бойым јиит ле туштаҥ ала јилбиркегем. Горно-Алтайсктагы пединституттыҥ истфагында заочно ӱренип турала бир канча кураа уулдар Николаев Вячеслав Николаевич деп ӱредӱчи-тазыктыраачыныҥ «фазанка» деп адаткан училищеде ӧткӱрип турган секциязына јӱрӱп баштаганыс. Кожо болгон уулдардаҥ Туянин Вячеслав Санатовичти эске алып ийер эдим. Оноҥ ло бу јилбӱӱ мениҥ тӧс ижим болуп калган. Черӱниҥ кийнинде, јиит тужымда мен кӧп јорыктагам. Ыраак Тӱндӱкте де јадып иштегем. Је боксло јаантайын јилбиркегем ле бу јилбӱӱни таштабагам. 1994 јылдаҥ ала Горно-Алтайскта балдарлы тазыктырар ишти баштагам. Ол тушта ДЮСШ-да да, театрда да, ГТРК-да да технический ишчи болуп, тракторист, кузнец-темир каҥдаачы да болуп иштеген ӧйлӧр болгон. Аҥ да азыраган ӧй болгон. Јӱрӱм элбек, кижиниҥ јолдоры база ондый ок элбек. Кижи бу јӱреле, кайда ла јӱрер, кандый ла иш бӱдӱрер… (Каткырат. Ред.)
— Слердиҥ ады-чуугар калганчы јылдарда культурала, албатылык фольклорло, алтай албаты устарыныҥ ижиле чике колбулу болуп барганын кӧрӧдис. Эл Ойындарда, Чагаа байрамдарда, албатыныҥ јайаан ижиле колбулу керектерде јаантайын туружып келгенеер база удай берди. Спорт, техникалык ууламјылу иш, оноҥ – јайаандык иш… Алтай улус бастыразы јайалталу, учурлузы – качан бу јайалта «ойгонып» келеринде дегени чындык «иштейт» ошкош по?
— Эмди эске алып ийзем, ӱлгерлерди школ до тужында араайынаҥ бичип туратаным санаамга кирет. Мен ого тыҥ ајару этпей, кезигин чаазындарга бичип алып туратам. Кезиги ундылып та калар. Бу јажым јаандайла кӧрзӧм, ӱлгерлердиҥ јолдыктары санаага, јӱрекке келзе, кӱӱзи кожо келер болуп калтыр. Јолдыктар айдылып турза, кӱӱзи кожор угулар боло берген. Канайдар, ак чаазынга бичип, топшуурды, гитараны колго алып, кожоҥдоп, чӱмдеп баштаарга келишкен. Тӱӱкиде чын айдылган бир сӧстӧр бар ине, олло сагыжыҥа кирер. Јайаандык иш – ол кижиниҥ ӧзӧгинде, јӱрегинде «уйуктап» калган куштар деп. Бирӱзи ле кыймыктанып учуп чыкса, артканы ээчий-деечий учуп чыгар деп. Мениҥ учуралымда ондый ла болды ошкош. Топшуурды колго алган кийнинде агашла узанар кӱӱн ойгонгон. Топшуурлар јазагам. Агашла иштеген кийнинде оноҥ ары алтай эдимдер, наадайлар, тажуурлар јазап баштагам. Агашла иштеер кӱӱндӱ улуска јӧмӧлтӧ эдип, таскадып, болушкам. Эмди кӧрзӧм, бастыра ла иш кижиниҥ кӱӱнинеҥ, санаазынаҥ, тургускан амадуларынаҥ камаанду ла бойы-бойыла колбулу эмтир. Кожоҥ, кӱӱ дееристе, кожоҥчыларла колбулар орныктырылган. Топшуурлар, алтай эдимдер јазап баштаган кийнинде ус улусла, фольклорло, албатылык байрамдар ӧткӱрип тургандарла колбулар тыҥыган. Мен таҥынаҥ иштеп турган «Мерет» деп адалган мастерской-јер ачып алган болгом. Узак ӧйлӧргӧ бу «окылу эмес тӧс јерге» тергеебистиҥ бастыра толыктарынаҥ јайаандыкка ла культурага кӱӱндӱ сӱреен кӧп улус келип барды. Јаан да јаштулары, огошторы да. Кезик јиит устар кожо мастерскойдо иштеди де. Олордыҥ ортозынаҥ Тузан Декеновты, Чедирген Кумашевти темдектер эдим. Бу јиит улус эмди бойлоры таҥынаҥ иштегилеп јат. Кожоҥдорды алза, Кара Маймановло, Јергелей Санинала, Сергей Санашкинле кожо иштегенис. Олор эки-ӱч кожоҥноҥ кожоҥдогылап јат. Текши алып кӧрзӧ, алтай улус јайалталу улус болгоны керегинде тегиндӱ айдылбаган ине. Олор бойы-бойлорын толтырып, јарандырып, байгызып јат деп канайда темдектебезиҥ. Бӱгӱнги кӱнде кал ӱйе келген, кӧксис кунурап бараат деп айдып та турзагыс, ар-бӱткенниҥ, Јайаачыныҥ кӱӱни јеҥип чыгып алып турганын кӧрӱп јадыс. Јайалталу балдар, кайчылар, кожоҥчылар, кӱӱчилер кандый кӧп табылып келген. Анчада ла Улаган аймактыҥ кӱӱге, кайга кӱӱндӱ балдары сӱреен кӧп. Јайалтазы да јаан. Ус улус кандый кӧп, эдимдер јазаарына кӱӱндӱ балдар, јашӧскӱрим, јаан да улус кандый кӧп, олордыҥ ижи кандый байлык. Јаҥыс ла јӧмӧп, болужар керек.
— Куучынды ойто спортко бурып, Слердиҥ јӱрӱмдик кредо деп адаткан бокс бӱдӱм керегинде эске алайлы. Слер бӱгӱнги кӱнде ойто ло такып уулчактарды бокстожорына ӱредип јадыгар. Ӱренчиктерер, алдындагы ӱренчиктерер, кожо иштеген нӧкӧрлӧрӧр керегинде куучындап берзеер. Бӱгӱнги кӱнде бокс бӱдӱмниҥ айалгазы кандый деп айдар эдигер?
— Озо ло баштап бокстыҥ бистиҥ республикада ӧзӱмине камаанын јетирген јажы јаан тазыктыраачы-нӧкӧрлӧримди эске алып ийер эдим. Олор Пустогачев Федор Кайдакович, Чынатов Николай Николаевич, Кобоков Алексей Кыпчакоич, Байталов Леонид Яковлевич, Самаев Владимир ле оноҥ до ӧскӧлӧри. Бу улус бокс бӱдӱмле балдарды, јиттерди узак јылдарга ӱреткен, тазыктырган. Эмди де тазыктырып јадылар. Бокс арткан бӱдӱмдерге кӧрӧ бистиҥ тергееде эмеш соҥдоп барып јаткан бӱдӱм деп билдирер. Је ондый да болзо иш болгон, бар, улалып јат. Бӱгӱнги кӱнде секциялар Оҥдойдо, Кан-Оозында, Кош-Агашта, Улаганда иштейт. Тишков Юрий, Сахарьянов Серикбол, Пшаев Азамат, Кокопоев Николай деп јиит тазыктыраачылар иштегилейт. Боксло тазыктырынган уулдар ортодо јайалталу спортчылар кӧп болгон. Мен ӱренчиктеримнеҥ Кудачин Шунуны, Киндиков Владты, Майханов Артурды, Русанов Максимди адаар эдим. Бӱгӱн де огош ӱйе боксерлор ортодо кӧргӱзӱлерге једингендери бар. Олордыј ортозынаҥ Ядомыков Василийди, Мачула Данилди аҥылаар керек. Јайалталу спортчыларды тазыктырып таскадары – ол сӱрен кӱч иш. Мында кандый спортбӱдӱм – учурын ойнобой јат. Оныҥ учун тазыктыраачылардыҥ ижин баалайтаны база учурлу деп айар эдим.
— Кажы да ӧйдӧ улусла, балдарла, јашӧскӱримле кожо јуук болуп, јаантайын олорло кожо иштегенер. Алтай тергеебистиҥ, алтай улустыҥ курч сурактары Слерди кӧп санааркатакан болор деп сананып јадым…
— Кажы ла алтай кижиниде ок чылап, тӧрӧлистиҥ, алтай бойыстыҥ сурактарыс мени јаантайын санааркаткан, јилбиркеткен, ачындырган да. Кажы да албатыныҥ ӧс кижизиндий, бис бойыстыҥ тӧрӧлис, келер ӧйис учун санааркар учурлу деп бодоп јадым. Сурактар сӱреен кӧп. Анчада ла Горно-Алтайскта јуртап јаткан улуска јилбилӱ бир кезек айалгаларга токтоп ийейин. Кемди де јабарлабаска, бу карууларды мен «Мен болгон болзом» деп бир ӱӱр бӧлӱкке кийдирип ийер эдим. Онойып, мен болгон болзом, Горно-Алтайскка Ойрот-Тура адын јандырар эдим. Казах, кыргыз абатылар тӧс калаларыныҥ аттарына тӱӱкилик аттарын кайра экелгени темдек. Мен болгон болзом, тӧс каланыҥ тӧс тепсеҥинде амыраар парктыҥ ичинде орус фольклорго тайанылган сӱр-оборлорды јоголтып (скульптура), ол эмезе астадып, алтай чӧрчӧктӧрдиҥ сӧр-кеберлерин кожор эдим. Алтай чӧрчӧктӧрдӧ баатырлардыҥ кеберлери кӧп болгонын ајаруга алар керек. Горно-Алтайсктыҥ герб-темдегин ајарбаган улус, оны база катап ајаарып кӧрзӧӧр. Јебрен ӧйдиҥ ташка буулаган токпогын бу тьемдектеҥ јоголтор керек. Алтай тил јанынаҥ сурак курч турган ӧйдӧ алтай деп адаткан балдардыҥ садында, школдо ло гимназияда куучын-эрмек, ӱредӱ алтай тилле болзын деп кызу некелте тургузар керек.
Бистиҥ республиканыҥ тӧс калазы чырай-бадыжыла, архитектуразыла ороонныҥ орто кемдӱ ӧскӧ калаларынаҥ незиле де аҥыланбай јат. Алтай бӱдӱмдӱ, колориттӱ тудум-туралар јокко јуук. Татарстанды, Казахстанды эске алып ийеектер. Јериниҥ кемиле биске тӱҥейлеш Тывада тӧрт кала. Бисте эмдиге јетире бир ле. Мен болгон болзом, медколледжти институтка кӧчӱрерин баштаар эдим. Медколледж (медучилище) бӱдӱрӱп турган ижиле институттыҥ кемине туку качан једип калган. Эмчи болорго кӱӱнзеген балдарга јеҥил болор эди. Кудайга баш, культураныҥ колледжи иштеп баштаганы јаан јеҥилтеге экелген. В. Кончевке алкыш-быйан. Эмди бистиҥ јайалталу балдар Абакан барбай, бойыста ла ӱренгилейт. Мен болгон болзом, Горно-Алтайсктыҥ педколледжине кожулта эдип, Олимпий училище ачар эдим. Ол тужында јайалталу спортчылар одоштой турган Барнаул, Новокузнецк, Кемерово барбай, бойыстыҥ тергеебисте ӱренер эди. Јайалталу тазыктыраачылар (бастыра бӱдӱмдерле) бисте јеткил. Мен турган сурактардыҥ бир кезегине ле токтодым. Олордыҥ тоозы сӱреен кӧп. Кажызыныҥ ла аайына чыгарга бисте аргалар болор деп бӱдӱп јадым.
Кажы ла кижи бу јӱрӱминде албатызына учурлу кандый-бир керегин бӱдӱрӱп салар учурлу деп ээжини бойыстыҥ алдыска тургуссабыс, урулып калган кӧп тоолу сурактар эмештеҥ де болзо аайына чыгар деп бодоп јадым.
— Мерет Афанасьевич, куучын-эрмегер учун алкыш-быйан. Слердиҥ карууларар, тургускан сурактарар газеттиҥ кычыраачыларына јилбилӱ болор деп иженип јадым. Алкы бойоорго једимдӱ иш, јайаандык ачылталар, бийик кӱӱн-тап кӱӱнзейдис…
