Кӧк Бӧрӱ ойын јаан ӧзӱм алынып, јаҥжыга берди. Кӧп јерлерде оны кӱӱнзеп, ойноп јадылар. Кезик аймактарда керек дезе эки-ӱч командалар тӧзӧлгӧн. Јаскыда Кӱр-Кечӱде тергеебистиҥ ле ӧскӧ талардаҥ, ороондордоҥ келген кӧкбӧрӱчилер канча кӱндер туркунына маргышкан ла оны кӧрӧргӧ сӱрекей кӧп улус, туристтер келип јӱрген. Бу айалга республиканыҥ, туризмниҥ ӧзӱмине јарамыкту болгонында алаҥзу јок.
Быјылгы ойноор сезон тӱгенип јадарда, Горно-Алтайсктыҥ «Ойрот-Тура» деп командазы баштапкы катап јеҥӱчил болуп чыкканы јаан солун болды. Мынаҥ озо бу ойынла тӧс кала јеҥӱчил болуп качан да чыкпаганын ајаруга алза. Калабыс бойыныҥ командазы јок учун Эл Ойындарда турушпайтан эмезе ӧскӧ јерлердиҥ командаларына баштанып, олорды туруштыратан. Је бир ле кижиниҥ шылтузында айалга чек башка болуп кубуларына кайкабаска болбос. Ады-јарлу поэт Борис Укачин ӱлгеринде «Јаҥыс та кижи јалаҥда јуучыл болор аргалу» деп тегиндӱ бичибегени бу айалганы јарт керелейт. Бистиҥ айылчыбыс — коболу сӧӧктӱ Алексей Захарович Тябаев. Ол Оҥдой аймактыҥ Кичӱ Јаламан јуртында чыккан. Бӱгӱнги бистиҥ куучын-эрмегис Кӧк Бӧрӱ ойын, оныҥ учуры ла ӧзӱми керегинде ӧдӧт.
— Алексей Захарович, нениҥ учун Кӧк Бӧрӱ ойын?
— Мен jаантайын ла ат јарышла јилбиркеген кижи. Јарыжар, ару укту аттар алып, олорды јарышка чыгарып туратам. Је кандый ла маргаандарга барзаҥ, озо баштап ат јарыш ӧдӧт, оноҥ Кӧк Бӧрӱниҥ маргаандары. Айдарда, бу ойынла база јилбиркеп, ого ајару эдип баштагам.
Шабалинде јуртап турала 2023 јылда Кӧк Бӧрӱ ойынла команда тӧзӧгӧнис. Эл Ойындарда аймактардаҥ јӱк ле бир эҥ артык команда туружар аргалу. Ол тушта экинчи команда город учун туружар деген кычыру келген. Оноҥ улам 2024 јылда «Ойрот-Тура» деген команда тӧзӧп, быјылгы Эл Ойында туружып, тӧртинчи јер алдыс. Јаҥы командага, јолын баштап јаткан спортчыларга ол јакшы кӧргӱзӱ деп темдектеер керек. Бистиҥ команданыҥ туружаачылары: Алексей Тябаев, Айас Айграшев, Эркей Тонкуров, Айдар Малчинов, Александр Айграшев, Акылжан Абдурманов, Илья Сариков, Юрий Айграшев, Аркадий Сабашкин, Алексей Гуренков, Айдар Нефедов, Илья Яборкин ле Илья Курдашев. Кӱскиде ойноор сезонды тӱгезерге Каракол ӧзӧктӧ Сары бӱрдиҥ байрамында ӧткӧн маргаандарда турушканыс. Ол маргаандар Эл Ойында ат јарышла јаантайынгы комментатор болгон В.К. Киндиковтыҥ ла ат јарыштыҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирген В.Т. Урбановтыҥ эземдерине учурлалган. Маргаандарда бастыра кожо 6 команда болды. Ончозы баштапкы лиганыҥ командалары. Бис, «Ойрот-Тураныҥ» спортчылары, кызу тартыжуларда баштапкы јеҥӱлӱ јерге чыгып келдис. Байла, республиканыҥ тӱӱкизинде Кӧк Бӧрӱ ойынла каланыҥ командазы баштапкы ла катап јеҥӱлӱ, байгалу јерге чыкканы бу болор. Анайып, 2024 јылды јеҥӱчилдер болуп тӱгезип јадыс.
«Нениҥ учун Кӧк Бӧрӱ?» — деп, сурадаар ба? Кӧк Бӧру — бистиҥ калыкка сӱрекей јарамыкту ойын болор. Анчада ла уулчактарды эр кижи болуп таскадарына, јана баспас, јалтанбас болуп јӱрерине јаан камаанду. Алтай кижиниҥ јӱрӱми јаантайын атла јуук колбуда эмей. Јурт јерлерде кӧп балдар, уулчактар оогоштоҥ ло ала атла кожо ӧзӱп чыдайт. Эр кемине јетсе, иштеп те, аҥдап та, кузуктап та јӱргенде, јаантайын ла аттыҥ ӱстинде. Адам-энем койчы улус. Мен де јаштаҥ ала ат дегенин база јакшы билерим. Эмдиги јашӧскӱрим онызын ундып турган деп айтпаза. Атла јортордоҥ болгой, атка бир де катап отурып кӧрбӧгӧн уулчактар бар ла болор. Алтайлар, ончо ло кӧчкӱн калыктар чылап атты сӱрекей бийик баалап, байлап јат. «Тӱште болзо, канадым, тӱнде болзо, нӧкӧрим» деп тегиндӱ айдылбаган эди. Кай чӧрчӧктӧрдӧ баатырды тӱбектеҥ антыгарлу најызы — ады аргадап турганын да ајарза.
— Кӧк Бӧрӱ ӧзӱм алынып, јаҥжыга да берген болзо, каа-јаада оны јаратпай турган, алтай улус ӧскӱрген мал-ажыла качан да ойнобогон деген айдыныштар угулат. Слер бу айалга јанынаҥ нени айдарыгар?
— Дубайдыҥ шейхиниҥ телекей ичинде јарлу боло берген сӧстӧри бар: «Тыҥытту улус јакшы ӧйгӧ экелет. Јакшы ӧй дезе јажык улус болорына камаанын јетирет». Бу јаан учурлу укаага ајарзабыс, алдында ӧйлӧрдӧ эр улус кату болгон. Бӱгӱн дезе јӱрӱмис јеҥил боло бергенинде јажыт јок. Телекей де ичинде јаан, саҥ тескери солунталарлу керектер болуп јат. Ол тоодо эр улусты ла эпшилерди ылгаштырбас ӧй келди.
Мындый айалгалардаҥ бис канайып аргаданарыс, балдарысты чындык таскадуга ууламјылаарга, ич-кӱӱнисти солубаска, ич-кӧрӱмисти јылыйтпаска нени эдер керек? Бойыстыҥ байлыктарыс, культурабыс, ойындарыс, маргаандарыс бар. Ол тоодо јалтанбас эрлер ойногон Кӧк Бӧру ойыныс. Кӧк Бӧрӱ дезе јииттерди таскадарына, каруулу ла јалтанбас, чыйрак болуп ӧзӧрине сӱрекей јаан камаанду. Темдек ле эдип айдайын, адыҥ арык-торык, арга јок болзо, сен бу ойында туружып та болбозыҥ. Оныҥ учун адыҥды кичееп, јаантайын ла иштенер керек. Эрте таҥда, 5 саат киреде, ойгоноло, адыҥды сугарып, азырап, кажаанды арчып, атты кичеп јадыҥ. 9 саат киреде адыҥды кажааннаҥ чыгарала, оны јелдирери, таскадары кайда. Анайып, кӧп саба ӧйиҥ атты айландыра ла ӧдӱп јат. Кӱӱниҥ бар ба, кӱӱниҥ јок по, је эрте таҥда ла ойгонор, иштенер керек, ӧскӧ арга јок. Эмди ойынныҥ бойы керегинде айтса, эчкини јерге эҥчейип, аттыҥ ӱстине кӧдӱрип чачарга спортчы бойы да арга-кӱчтӱ, эпчил, јалтанбас, коркыбас болор учурлу.
Јарт, јеҥил јӱрӱмге кижи тӱрген темигип јат. Бӱгӱнги кӱнде иштеҥ јанып бараадала, беленинче курсак-тамакты садып алар аргалар бар. Эмезе кафеге кирип, ажанып аларыҥ. Айлыҥда курсак азарга тегин ӧйди јылыйтпай, беленинче не садып албас, чын ба? Кийимди, айак-казанды колло јунбай да бардыс. Оныҥ учун там ла там јалкурбаска, јайрадылып кунурабаска, бис уур-кӱч ишти таштабас учурлу. Кӧк Бӧрӱ ойында дезе кижи кату-кабыр айалгаларга таскап јат, недеҥ де коркыбас болуп темигет. Јыгыла берериҥ бе, калак, сынык-бычык аларыҥ ба деп сананбай да јадыҥ. Онызын сананарга, артыктап ајарынарга бош то јок. Санааҥда јаҥыс ла: ичкери јӱткиир, блаажар, тудар ла јеҥер! Анайып, кажы ла катап јаан таскамал ӧдӱп јадыҥ. Эмди кӧрӱп турзам, Кӧк Бӧрӱде кӧп сабазында јажы јаанап барааткан эрлер ойнойт. Ойын озо ло баштап Јоло јуртта башталган. Ол баштаачы эрлер эмдиге јетире ойногончо. Одус јашты ашкан, тӧртӧнгӧ јууктаган улус болор. Јииттер сӱрекей ас.
Горно-Алтайскта бойыныҥ кӧкбӧрӱчилери, ойнойтон јерлер болор керек деп амадагам. Тергеебистиҥ тӧс јеринде ол кыйалтазы јогынаҥ болор учурлу. Керек дезе ипподром, конюшнялар, аттар оттоор јерлер, бӱткӱл инфраструктура керек. Ого кӧп јииттер, уулчактар јилбиркегилеп јӱрер эди.
— Каланыҥ башкараачыларына бу сурактарлу баштанганар ба?
— Суракты тургусканыс. Быјыл каланыҥ 200 јылдыгына учурлай маргаандар ӧткӱрер деп шӱӱшкенис. Ӧткӱрер јерди де белетеп алганыс, је кӱн-айла колбой амадуларыс келишпей калды. Каланыҥ коммунал ээлеминиҥ башкараачызы Аркадий Ялбаков биске јаан јӧмӧлтӧзин јетирди. Керектӱ јалаҥ јазап, кумак тартып берген. Неделе кире ӧй артып каларда, јут-јулакай качалаҥын јетирди. Је андый да болзо, бис мында маргаандарды тӱҥей ле ӧткӱрерис. Ол бастыра јанынаҥ јеткил-бӱткӱл маргаандар болор учурлу. Балдарды атка јорторына ӱредер школдыҥ јанында јазалган. Ондо анайда ок аттар тудар ла тазыктыранырар јерлер тудар деп сананадыс. Шабалинде ипподромды бис, команданыҥ уулдары, бир јыл кайра јазаганыс. Оны јазап ла ийеле, маргаандар ӧткӱрдис. Эмдигенче јетире элбеде тузаланылат. Оныҥ учун калада да ондый маргаандар ӧткӱрери биске јаан учурлу. Ого ӱзеери республиканыҥ тӧҫ јеринде Кӧк Бӧрӱни ӧскӱрери – спорттыҥ национальный бӱдӱмдериниҥ эҥ тӧс ууламјыларыныҥ бирӱзи болор.
— Кӧк Бӧрӱ јаҥыс ла бистиҥ тергеебисте эмес, оныла кӧчкӱндердиҥ телекейлик ойындарында туружар јаан аргалар ачылат эмес пе?
— Ондый эмей. Бу јаан ӧзӱм алынып јаткан бӱдӱм болор. Анчада ла Азияныҥ ороондорында ого јилбӱ сӱрекей јаан. Тургуза ӧйдӧ бу бӱдӱмле Хакасияныҥ, Туваныҥ, Бурятияныҥ спортчылары јилбиркеп баштадылар. Казахстанда ӧзӱми тыҥ. Ойынныҥ тӧрӧли деп Кыргызстан ороон чотолот. Оныҥ учун ичкерлешти биске јабызатпас ла керек. Рейтингле алза, бис Кыргызстан ла Казахстан ороондордыҥ кийнинеҥ ӱчинчи јерде болорыс. Ӧзӱмисти мынайып ла кӧндӱктирип апарзаас, бис озочылардыҥ тоозында болор аргалу. Оныҥ учун јорыгысты јобожотпос ло керек.
— Ороон кеминде бу ойындарга ајару болуп туру ба?
— Ороон кеминде Федерациялардыҥ биригӱзи тӧзӧлди. Ого 11 федерация кирип јат: Тюмень, Екатеринбург, Красноярск, Новосибирск ла ӧскӧ дӧ калалардыҥ ла ол тоодо бистеҥ. Оны Москвада Сергей Савин деген кижи башкарат. Ол Кӧк Бӧрӱ ойынды спорттыҥ бӱдӱмдериниҥ тоозына кийдирери јанынаҥ иштейт. Бу ойынды оноҥ ары бийик кеминде апарарга республикадаҥ јӧмӧлтӧ јогынаҥ болбос.
— Јакшы аттарды аларга јаан акча-манат керек. Анайда ок аттыҥ јепселдери де јеҥил эмес. Бу јанынаҥ айалгалар кандый?
— Бистиҥ командада ончо белетелген аттар. Баалары, чын бийик. Бӱгӱнги кӱнде эҥ баалу аттар болбой. Је јакшы ат – ол баалу болор учурлу. Кезик улус ондый аттарды оогоштоҥ ло ала белетеп, тазыктырат. Ол спортко јарамыкту аттар болор учурлу: јелишкир де, јӱгӱрик те, ару канду, јарымдай кайлыкталган да. Оныҥ учун аттарды бис сӱрекей кыракы талдап јадыс. Кайдаҥ ла бедирейдис, ајаруга аладыс. Кӧк Бӧрӱге ондый аттарды белетеп турган улус бисте база бар. Садып тургандары да. Ол акча-манатла колбулу керек — бизнес деп айдарга јараар. Бой-бойлорыла садыжары јаҥжыга берди. Кӧкбӧрӱчилер ортодо керектер башка-башка ууламјылар аайынча ӧдӧт. Кемге де ат тургуза ла ойынга келиже берет. Кем де оныла ойноп болбой јат. Оныҥ учун аттарды белетеери тегиндӱ ле эмес. Чӱмдӱ иш. Текши айтса, аттардыҥ угын јарандырары јанынаҥ иш ӧдӱп ле јат. Ару канду аттарды кайдаҥ ла амадап экелип јадылар.
«Улак тартыш» деген ойынды база баштап салдыс. Бир текени ума јок кӧп ойынчылар блаажып-тартыжар аргалу. Ондо чокым ӧйи де јок, ээжилери база кӱч эмес. Салып койгон текени бир јердеҥ экинчизине экелип салар керек. Экелген кижи сый алып јат. Бу ӧткӧн ойындарда јаан сыйлар база болгон. Бистиҥ Федерацияныҥ президенти Эркин Тузачинов јеҥӱчилге мал, Кыргыз диаспорадаҥ мотоцикл, акчалу сыйлар болды. Бу башка бӱдӱм де болзо, је кӧкбӧрӱчилерле база тудуш.
— Кӧк Бӧрӱ — ол командалык маргаандар. Айдарда, башка-башка улус бой-бойлорыла бир ле уунда эптӱ-јӧптӱ ойноорго база јаан ченемел ле таскаду керек. Ойын башталар алдында јеҥӱ аларга кандый бир јӧп-сӱме керек болуп јат па?
— Элдеҥ ле озо ат ла кижи бой-бойыла јаражар учурлу. Олор бирлик болор керек. Оноҥ аттар бой-бойыла, команданыҥ ойынчылары бой-бойлорыла база эптежер, ӱренижер јаҥду. Ол јаан таскаду ла ченемел. Темдектезе, бир айдаҥ ойындар башталар болзо, маргаандарга белетениш база бир айдаҥ озо башталып јат. Кыйалтазы јогынаҥ ончозында текши ле бирлик кӱӱн-санаа болор учурлу. Темдектезе ле, кӱрешчи эмезе боксчы улус тартыжулардыҥ бойына канайып чыгып туратан эди. Мында ондый ла ок айалга: тӱрген-тӱкей, капшуун, кату, јалтанбас, јана баспас, ченемел-техника. Бийик аттаҥ чӧйилеле, 30-35 килограмм эчкини јердеҥ кӧдӱреле, оны ычкынбай, «тай казанга» кийдире чачарга јӱткиир керек. Бу ла тужында сени «ӧштӱлериҥ» арадайт, аттарыс дезе бой-бойына согулыжат. Мындый айалгаларда кӧкбӧрӱчиге јалтанбас, недеҥ де айабас керек. Мында ок спортчыда бойыныҥ эп-сӱмелери база болор учурлу. Аттаҥ јыгылбаска чӧйилип, эптежип билетени кайда. Оноҥ ондо јӱк ле јеҥу, јӱк ле јеҥетен деген јаан кӱӱн-санаа сени акалайт.
Ойынныҥ алдында командала јуулыжып јадыс. Маргаандар башталардаҥ озо бир минут кирези ӧй берилет. Белетенип, маргаандарга кирзин деп. Мында психология дегени сӱрекей тыҥ. Је ол ок ӧйдӧ ол ойто ло кижиниҥ бойыныҥ кылык-јаҥыла колбулу айалга болор. Кылык-јаҥыла уйан кижи бу ойынды ойноп то албас. Кӧк Бӧрӱни тегин эмес, ойноор ло улус оны ойноор деп айттым. Анчада ла јашӧскӱримге сӱрекей јарамыкту бӱдӱм. Бистиҥ командаларда алтай да, орус та, казах та уулдар ойноп јадылар.
— Слерле јӧпсинип, бу ойындар јииттеристи, эр улусты кандый ла айалгаларга белен болорына јаан камаанын јетирип турганында алаҥзу јок деп айдарга јараар…
— Ойын ӧйинде аттыҥ ӱстинде учуп барааткаҥдый, коркышту тӱрген јортып, јаан казанга сӱзилип јадыҥ. Эҥ ле јаан јӱткӱмелиҥ – не де болзо, је эчкини казанга кийдире таштаар керек. Бу ӧйдӧ сен ончо буудактарды ӧдӱп чыгар јаҥду. Оныҥ учун озо ло баштап бойыҥныҥ кортык санааларыҥды, коркынчагыҥды, јалтанганыҥды – ончозын ла бойыҥ ла бойыҥда ла јеҥип чыгар керек. Недеҥ де, кемнеҥ де коркыбас болгоныҥ — јӱк ле онызы јаан учурлу. Јалаҥда бойын онойдо тудунган спортчы, јӱрӱминде база да ондый ла ок недеҥ де јалтанбас болгонына алаҥзыбай да турум. Оноҥ башка ойноп тура, кичинек ле јалтана бердиҥ бе, адыҥ база јалтана берер. Ченемели јок спортчыга мынайда јакып јадыҥ: «Коркый ла бердиҥ бе, адыҥ база онойдо ло ӱркӱп, ойынга кирип албас». Ат – сӱрекей сезиҥкей мал. Тай аттаҥ коркый бердиҥ бе, ол сени базынып баштаар. Је озо ло баштап оны јалтандырып алзаҥ, ол сӧсуккур боло берер. Ойында база ла ондый ок. Бир кичинек ле коркый берзеҥ, адыҥ база ла онойдо ло ок јобожый берер. Бу ойто ло ич-кӧрӱм, психология. Оныҥ учун Кӧк Бӧрӱни јалтанбас ла јана баспас уулдар ойногылайт. Алды-кийнин де сананбас, казанга барып согуларынаҥ да чочыбас.
18 јаштаҥ ала 35 јашка јетире уулдарга јарамыкту спорт. Сыраҥай ла кӱчтӱ, канчын јиит тужында ойнойтон. Ойноорго дезе кажы ла кижи ӱренип алар аргалу. Аттыҥ ӱстине отурып билетен, јаан кӱӱндӱ ле бӧкӧ лӧ болзын.
— Јииттерди канайда јилбиркедер аргалар бар?
— Кӧк Бӧрӱ аймактарда јакшы ӧзӱм алынып јат. Је тергеебистиҥ тӧс калазында јилбӱни ого тыҥыдар керек. Оныҥ учун элдеҥ озо ипподром тудары јаан учурлу. Оноҥ Кӧк Бӧрӱле маргаандарды ӧткӱрип баштаар. Балада јилбӱ болзо, ол оны тӱҥей ле ајарып кӧрӧр. Оноҥ атка минер. 18 јашка јетире јилбиркеер ле.
Бис Кыргызстанга јӱргенис. Ондо айалгалар чек башка. Эртен тура јер јаргылакта ла аттарды тазыктырып турган уулдар конюшняга једип келгилейт. Олорды ээчий оогош уулчактар келгилейт. Олор аттарды арутаарга, ӧтӧгин арчыжарга, сугарарга болужып јадылар. Анайып, уулчактар бойлоры ла јилбиркегилеп, оогоштоҥ ло ала атка темигип, бу айалгала јакшы таныш боло берет. Аттыҥ јанында ла чыдагылап калат. Таҥ эртелеп иштенип ийеле, школго баргылайт. Школдыҥ кийнинде секцияларга јӱредилер. Эҥиргеери ойто ло келгилеп јадылар. Олордыҥ тӧс јилбӱзи јӱк мында. Анайып, кажы ла кӱн. Јаштаҥ ла ала малды канайып кичеерин бойлоры кӧрӱп, бойлоры кожо темигип, иштенип јадылар. Анайып, 18 јашка јетире олор белен кӧкбӧрӱчилер болуп чыдап калат. Јуулыжала, ойынды јилбиркеп кӧрӧдилер. Ойын тужында, амыраар ӧйдӧ, спортчы адын уулчакка берип ийет. Ол оны јединип алала јӱрет. Бисте де ондый балдар бар деп алаҥзыбай турум. Айдарда, бу ишти бийик ууламјылап апарары јаан учурлу. Школдордо балдарга мастер-класстар, экскурсиялар ӧткӱрер керек. Ого јӱс кире бала келзе, айса болзо, экӱзине јарай берер. Олор јилбиркегилеп, автобуска отурып, каланыҥ учына једип баргылаар эди. Ондо спортчы уулдардыҥ аттарыла јилбиркеп, айса болзо, јортып та ӱренер. Анайып ла олор араайынаҥ темигип, јӱрип баштагылаар эди.
Кыргызстанда бу ойынга ајару государство кеминде ӧдӧт. Аргалу-чакту улус та, политиктер де, государствоныҥ ишчилери де ойынныҥ ӧзӱмиле кӧнӱ камаанду. Президентти де тыҥ јилбиркейт. Бистиҥ де башкараачылар бу айалгага ајару эткен болзо. Биске ол јанынаҥ иштенер, оны ууламјылап апарар керек. Јӱк ле јилбӱ аайлу эмес, профессионал кеминде. Ол тушта бисте јаан ийделӱ, ӧктӧм лӧ эрчимдӱ ойындар ӧдӧр эди. Ойын бойы дезе сӱрекей јараш. Оны баштаган улуска јаан алкыш-быйаныс. Эмди биске оны улалтып, оноҥ ары ӧскӱрип апарары јаан учурлу.
Кижиниҥ јӱрегине, кӱӱнине ат јарай берзе, оноҥ айрыларга, оны таштаарга коркышту кӱч. Ойноп турган уулдар ончозы ло ондый санааларлу. Јакшы атты кӧрӱп ийеле, ӧзӧгине јараган болзо, оны канайып садып алар деген ал-санаага да алдырткылайт. Оныҥ учун јашӧскӱримди јилбиркедер ле керек. Оноҥ башка мындый ишке бӱгӱн ајару этпезеес, балдарыс оны ӧйинде ајарузына албас та, кӧрбӧс тӧ, билбес те. Ондый ла болор. Телефондо ло отургылап калар.
— Алексей Захарович, келер ӧйгӧ амадулараар?
— Бисте спорттыҥ национальный бӱдӱмдериниҥ биригӱзи иштейт. Оны Андрей Ялбаков башкарат. Јуун тужында Горно-Алтайскта керектӱ јер, ондо тай казандар белетеери, конюшня тудары јанынаҥ куучындашканыс. Кӧк Бӧрӱни тегин ле малчы-койчы, бастыра јӱрӱминде аттыҥ ӱстинде јорткон уулдар баштаган эмей. Кемнеҥ де, кемниҥ де болужын сакыбай.
Амадулардаҥ — Улаганда ла Горно-Алтайскта Кӧк Бӧрӱниҥ маргаандары кыйалтазы јогынаҥ ӧдӧр учурлу. Олор ажыра бу ойынга улустыҥ јилбӱзин тыҥыдары болуп јат. Эки кӧкбӧрӱчибис Россияныҥ јуунты командазыныҥ тоозында кӧчкӱндердиҥ Казахстанда ӧткӧн Телекейлик ойындарында ӱчинчи јер алган. Быјыл бисте Кӧк Бӧрӱле Россияныҥ Чемпионады ӧтти. Келер де сезонды оноҥ до јилбилӱ ӧткӱрерге амадайдыс.
Иш база чӱмдӱ ле. Маргыжатан јалаҥды јазаарга, ого кумак тӧгӧргӧ, тай казандарды белетеерге. Оныҥ тӧзӧлгӧзи кату, је тышты јаны јымжак болор учурлу. Ат келип согулала, бертинбезин деп. Горно-Алтайскта Кӧк Бӧрӱ ойнойтон јер болгон болзо, бу бӱдӱмди кӧндӱктирип алзабыс, каланыҥ бойына да јеҥил болор эди. Темдектезе, Эл Ойындарда, база кандый бир јаан учурлу байрамдарда туружарга бойында командалу болор. Каланыҥ башкартузында биске јӧмӧлтӧ бар. Мэрдиҥ ордынчызы Евгений Сюремеев мында маргаандар ӧткӱрерге јаан јӧмӧлтӧзин јетирген. Је ол маргаандарды ӧткӱрерге келишпеди деп темдектедим. Ондый јерди јазап алзаас, оны јыл туркунына иштедерге чырмайар эдис. Јаантайын ла маргаандар ӧткӱрери јанынаҥ иштеерис.
Ол ло Чагаа байрамды алзабыс. Ол калада кандый кеминде ӧдӱп јат? Ондый ла јилбилӱ де, элкем-телкем де эмес. Тӧс тепсеҥде јаҥду ла дегендий деп билдирет. Оны сӱрекей јилбилӱ эдип ӧткӱрерге јараар. Элбек, јараш, тоомјылу ла байлык кеминде. Је ол бистиҥ бойыстаҥ камаанду сурактар. «Чике-Таманныҥ јазы» керегинде айтса, быјыл ондо 10 муҥ кире кижи јуулышкан. Маргаандар бир неделе туркунына ӧткӧн. Кӧк Бӧрӱ деп национальный бӱдӱмге јилбӱ сӱрекей тыҥ болгон деп темдектейдим. Оны кӧрӧргӧ улус кайдаҥ ла келген. База кандый да бӱдӱмди кӧрӧргӧ ондый кӧп улус келбей јат. Керек дезе ат јарышты да. Оныҥ учун тергеебиске јилбӱ болорына, јербойыныҥ улузы акча-манат иштеп аларына бу бӱдӱм сӱрекей јарамыкту ла керектӱ. Ого ӱзеери бис туризмниҥ ӧзӱмине јаан ајару эдип турган тергее болуп јадыс. Кӧк Бӧрӱниҥ маргаандарын кӧрӧргӧ туристтер сӱрекей кӱӱнзеп ле јилбиркеп келгилейт. Калада мындый јер болгон болзо, туристтер бери база кӱӱнзеп келгилеер эди.
— Мында јаҥыс ла Кӧк Бӧрӱниҥ ӧзӱми эмес, оныла колбой ӧскӧ до ууламјылар јаан ӧзӱм алынып баштаар аргалу: аттыҥ ээрлерин, ӱйген-куйушкандарын белетеери эмезе камчыларды, керектӱ ӧскӧ дӧ јазалдарды, национальный кеп-кийимдер кӧктӧӧри, бӧрӱктеҥ баштайла кийетен ӧдӱктерине јетире, анайда ок улустыҥ кӧрӱм-шӱӱлтелери элбеп, кубулар эди. Айдарда, кӧп айалгалар Кӧк Бӧрӱле јуук колбуда боло берет.
— Јӧп. Бистиҥ командада орус уул бар. Јылдар туркунына ол бисле кожо ойноп келеле, эмди бойы да алтайсу боло берди. Оныҥ учун биске эҥ ле учурлузы алтай ӧзӧгисти јылыйтпазы. Ол байлыктарыс ӱзӱлип калза, бис бойыстыҥ эрјинебисти јылыйтып салганына бодолду. Ого ӱзеери глобализация дегенинеҥ канайып та јажынып болбозыс. Је бисте оныҥ салтарынаҥ коруланар аргалар бар, ол тоодо Кӧк Бӧрӱ ойыныс.
