(Бойыстаҥ камаанду сурактар)
Бистиҥ ойрот-алтайлардыҥ культуразы, ӧткӧн тӱӱкилик јолы, јадын-јӱрӱми керегинде кӧп айдылган да, шиҥделип бичилген де. Јаандарыстаҥ укканымды бичип, билим ишчилердиҥ шӱӱлтелериле јӧмӧйдим.
Элдеҥ ле озо куучынысты алты ӱйелӱ агаш айлыстаҥ баштайын. От бажында артпак чакылу алты ӱйелӱ айлыбыс јебрен ӧйлӧрдӧҥ келген. Јаҥы туткан айылда от-очок туратан јерди ак кой ташла чокумдап јат. Айыл тудулган, јеҥилчек оогош уулчак айылдыҥ тӱнӱгине чыгып, кой ташты тӱнӱктиҥ талортозынаҥ тӱжӱрип јат. Таш тӱшкен јерге очок тургузылат.Айылдыҥ эжиги кӱнчыгыш јаар болотон јаҥду. Тескери эжиктӱ айылдыҥ от-очогыныҥ ыжы чыкпас, от кӧҥжип кӱйбес. Агаш айылдыҥ, кийис айылдыҥ эжиги орто сынду кижи айылга эҥчейип кирер јаҥду деп эдилет. Мыныҥ учуры: сен канча да кире јаан, бӧкӧ, аргалу чакту бай да болзоҥ, от-очогыма бажырып кирериҥ деген јажыт.
Ончо бар геометрический фигуралардаҥ јазалган тудум јазалдардаҥ јерсилкиништиҥ ийдезине эҥ чыдамкайы ла турумкайы алты ӱйелӱ јазал деп, билимчилер јартап берди. Онойдо ок алты ӱйелӱ тудумныҥ тузалу кеми, ӧскӧлӧрине кӧрӧ, јаан болор.Ӱчтолык, тӧрттолык ла алты ӱйелӱ тудумныҥ текши кеми-площади бир болзын. Бу јазалдардыҥ тыш чийӱзин тӱзедип ийгенде, эҥ ле кыска чийӱ алты ӱйелӱ јазалга келижер. Мынаҥ кӧргӧжин, адарулардыҥ мӧт јууйтан «сотазы» тегининче алты ӱйелӱ эдип јазалбайтыр. Адарулар «сотазын» јазагылап, јаҥысла ӧй эмес, је онойдо ок «сотаныҥ» кебине керектӱ москоны (воскты) кымакайлап алат. Эмдиги бийик технологиялардыҥ ӧйинде кижилик адарулардыҥ «соталарына» тӱҥей, јуукташ јазалдарды эдип болбой јат. Бу учуралда куучын канча-канча јӱстер кемјӱлерле чоттолот. Оныҥ учун билимчилердиҥ јер-телекейде адаруларга једер строительдер јок деген шӱӱлтези јолду.
Кезик улус бис адаруны билбес болгоныс деп јастыра куучын ӧткӱрет. Јерлик адаруларды абаларыс јакшы билер болгон. Мӧтти, москоны эм-тус деп текши тузалангандар. Је ол эҥ артык строительдер, адарулар керегинде башка куучын болзын. Бистиҥ аскан кара казаныста да, айагыста да јаан учур ла билим бар. Чайды, сӱтти, койу курсакты азып, белетегенде бузылбас ээжизи бар — јаантайын собуратаны. Темдектезе, кайнадып јаткан сӱтти ӧйи-кеминде јазап собурбаза, каймагы јакшы тӱшпес, эмезе чайды собурбаза, амтаны коомой болор. Казанда кӧчӧни булгап, собурып азатан. Кӱпте чегенди бышкыла бышпаза, амтаны башка болор, бачым ӱстине ачыбас. Эмди јаандарыстыҥ бу ончо айтканы, јакыганы билим аайынча кислородло байытканы болор. Энем чеген кайнадатан казанын јазаптыра јунуп, арутап, койдыҥ, малдыҥ ӧзӧк-јуузыла сӱркӱштеп, айылдыҥ толугына чала келтейте тургузып, арткан јууны казанныҥ кырына артыргызып салар. Казан куру турбайтан, курсакту турар јаҥду деп айдатан. Оны кӧҥкӧрӧ салбайтан. Алган кижи казанды куру јандырбайтан јаҥду. Оныҥ ишјалы деп кожо чай, курсак-тамак салып, кайра јандыратан. Уй саайтан кӧнӧгине суу-эш урбайтан, башка аҥылап тургузатан.
Курсактанарга оок то, јоон до мал сойылган тушта оныҥ јаан кара карынын куру бычакла кеспейтен дежер. Колына бир тудам ӧлӧҥ алып, ӧлӧҥ ажыра кезетен јаҥду. Мыныҥ учуры — арткан мал курсак-тамакту, ӧлӧҥ-чӧптӱ болзын дегени. Малдыҥ кыптузын кара јерге таштабайтан, от-очоктыҥ кӱлине кӧмӱп салатан. Кыпту јиген кижи ырысту болор, мал-ажы, бала-барказы кыптуныҥ бӱктериндий кӧп болор дешкилеер.
Кийген кеп-кийимистиҥ кажы ла чийе тартып кӧктӧлгӧн учугы-јиги, кееркедим јуругы байлу ла база учурлу. Кийип алган кандый да кийим элдеҥ ле озо «мен кем» деп айтканы болуп јат. Албатыныҥ кеп-кийими бӱткӱл калыктыҥ чырай-бӱдӱжин, кӧгӱс байлыгын керелейт. Оныҥ учун кебин кийип алган кижи эл-јоны учун каруулу туру. Эр улус, уул бала кийетен аҥныҥ алу терелеринеҥ кӧктӧгӧн бӧрӱкти эпши улус, кыс балдар кийбейтен јаҥду. Баалу-чуулу сыгындардыҥ бычкактарынаҥ кӧктӧлгӧн ӧдӱкти ӱй улус, кыс балдар кийбес туру. Ӱй улустыҥ бӧрӱгин эр кижи кийбейтен. Эр кижи узун эдектӱ кеп кийгенде, кымынып-курчанып алатан, курлу јӱретен. Кыс балдар, эпши улус бажы чачы ачык баспайтан, арчуулду ол эмезе бӧрӱктӱ јӱретен, анчада ла коромјы, ӧлӱм болгон јерлерде. Байла, бажын бӱркеп, очокты корулаган энелер дегени, мынаҥ келген. Је эмдиги айалга саҥ башказын бойыс кӧрӱп јадыс…
База бир сурак: серкпениҥ јаҥыла кадило тудунган абыстар чылап, камык улус јуулган јерге арчын тудунып, улус аластайтан кылыгысты токтодор керек. Кӱйген арчыныстыҥ кубалы да байлузын ла агарузын ундыбайлы. Јаан јашту улус ойын-јыргалдардаҥ, бала-барка јуулган јерлердеҥ кыйыжып јӱретен. Ойын-јыргал башкарбайтан јаҥду. Бастыра не-немеде бойыныҥ ӧйи-кеми бар дежетен.
Адалардыҥ айтканы, энелердиҥ јакыганы ундылып баратканы карыкчал санааларга экелет. Уул бала чыдадып јатканы јуртты ӱредип, таскадып јатканына бодолду. Кыс бала чыдадып јатканы бӱткӱл элди ӧскӱрип јатканына бодолду деп, јаандарыс тегин јерге айдышпаганын ундыбаактар.
