Эвелина Мызина — Алтайыстыҥ база бир јайалталу эпшизи, тӧрт баланыҥ энези. Бӱгӱн ол јайаандык ижиле кӧп улусты кайкадат ла сӱӱндирет. Эвелина Александровнаныҥ чӱмдеп белетеген јарангыштары, эҥ байлу — балдардыҥ кинин чеберлеп салатан каптары јаан суруда. Энениҥ, эш-нӧкӧрдиҥ јаан ла каруулу јӱгине ӱзеери јайаандык јилбӱлери, балдарын таскадары јанынаҥ шӱӱлтелери, спортто једимдери керегинде бӱгӱнги куучын-эрмегис.
- Эвелина Александровна, сӱрекей јараш, солун, авторский деп темдектейин, јарангыштар, билениҥ байлыгын чеберлеер эдимдер чӱмдеп јазаар деген санаа, јилбӱ недеҥ башталды?
- Баштапкы баламла, Алана кызычагымла, 2012 јылда декрет амыралтада отурала, бош ӧй лӧ келишсе, кӧп сабазында тӱндер сайын, кандый бир солун эдимдер белетеер, чӱмдеп јазаар кӱӱним келетен. Элдеҥ озо јараш, јӱзӱн ӧҥдӧрлӱ открыткалар јазап баштагам. Оноҥ јымжак ойынчактардаҥ, конфеттердеҥ сыйга букеттер белетегем. Ӱӱремниҥ ӱркене-бисердеҥ јазаган јарангыштарын соцсеть ажыра кӧрӱп, тӧшкӧ илетен јинји-колье эдип берзин деп јакыткам. Соҥында мындый јарангыштарды бойым белетеп кӧрзӧм кайдар деп ченежип кӧрдим. Бош ло ӧй болзо, ончо јилбӱӱм бу солун ла чӱмдӱ керекте. Энем, Олчонова Мария Петровна, меге јаантайын ла ајару эдетен: «Оогош балала, бош ӧйдӧ эмеш амырап албай, улайын ла не иштенедиҥ?».
- Јарангыштарла коштой балдарга, эне-адаларга керектӱ эдимдер база чӱмделди бе?
- Эйе, кандый бир јилбилӱ, солун эдим јазаарга чек ле энчикпейтем. Ӱркенениҥ кийнинеҥ балдардыҥ киндерин чеберлейтен јазалдарла јилбиркегем. Озо баштап бойымныҥ балдарыма. Ол тушта ӱчинчи балам, Батый уулым, чыккан туш. Балдардыҥ киндерин чеберлеп саларга керектӱ каптарды эмди ле белетеер керек, оноҥ башка олор бой-бойлоры ортодо булгалыжып калардаҥ айабас деген санаала кинкаптар эдип баштагам. Олорды канайда јазаарын ол тушта јазап оҥдобой до тургам. Баштапкыларын тегеликке тӱҥейлегем. Сананзам, олор Кӱнниҥ, Јер-Энениҥ, учы-куйузы јок Орчылаҥныҥ бӱдӱмине келижер учурлу. Оноҥ тӧрӧӧндӧрим балдарына база белетеп берзин деп баштанатан. Онойып ла ижим кӧндӱккен эди. Тургуза ӧйдӧ олорды тередеҥ кӧктӧп, кееркеде белетеп турум.Тӧрӧӧн-туугандарга белетеп тура, туш улустаҥ суру келип баштады. Оныҥ кийнинеҥ болчомдорго учурлай чаазыннаҥ кееркемел альбомдор, коробка-каптар, јараш блокноттор эдип, олорды јарандырар санаа келген. Чаазынла белетеген кееркедим ууламјы — скрапбукинг болор. Мен оны «Ада-энениҥ эрјинези» деп адагам. Ол каптарга баланыҥ чыккан ӧйин, сынын, бескезин бичип турган бирочкаларын, кинин, чачын, фотојуруктарын чеберлеп саларга јараар. Эмдиги улус балазыныҥ чыккан ӧйин, минудын, секундын билер бололо, гороскоп-белге де тургузып, келер салымын билип аларга кӱӱнзейдилер. Кееркедилген блокноттордо дезе бала керегинде ончо јетирӱлерди бичиирге јараар: качан аҥданганын, отурганын, «кӧчӧ сокконын», эмектегенин, басканын, баштапкы тиштери чыкканын, куучындап баштаганын, баштапкы айткан сӧстӧрин. Алаканыныҥ изи, кандый айда кандый сынду болгонын. Јааназа ундылып калар, а мындый бичигешке бичип салза, узакка ундылбай, керееске артар. Тӱндер сайын белетеген ижимди улус интернет ажыра кӧрӱп, бойлорына јарагандарын белетеп берзин деп сурайтан. Татьяна Натова ӱӱрем, меге кап-коробка керек деп сураган. Анайып ла тӧрӧӧн-туугандардыҥ, кӧрӱш-таныштардыҥ сураганыла ижим кӧндӱккен эди. Балдарымды уйуктадып салала, бойыма јараганын ла белетеп, ӧйдиҥ ӧдӱжин де ајарбайтам. Чӱмделген эдимдерим бойыма да јарап турар. Иш дезе сӱрекей чӱмдӱ, ого кӧп ӧй керек, кӧп арга-кӱч барат. Оныҥ учун оны таштаарга келишти. Је бу ууламјыла колбой јылу эске алыныштар артып калды.
- Јайаандыкла колбулу ӱредӱ алдыҥ ба?
- Јок, 2006 јылда Санкт-Петербургта «Менеджмент и организация» деген ууламјылу ӱредӱ тӱгескем. Менеджерлер-башкараачылар эмди ле бастыра јерлерде керектӱ улус. Ол ӧйлӧрдӧ ол чек јарт эмес ӱредӱ деп билдиретен. Ӱредӱниҥ кийнинде Москвада иштегем. Ондо эш-нӧкӧрим Амаду Мызинле таныжып, айыл-јурт тӧзӧгӧнис. Алтайыска кайра јанып келеле, «Эл Алтай» ГТРК-да реклама бӧлӱкте иштеп тура, балала отурар амыралтага чыккам. Јайаандыкла колбулу чӱмделген, јол алынган ончо ло јаҥы керектер эпши улуста шак бу ӧйлӧ колбулу болгоны јажыт эмес. Бӱгӱнги кӱнде јыламаштарла кееркедим јарангыштар јазайдым.
- Айса болзо, укталып келееткен јайалта болор бо?
- Энем узак ӧйлӧрдиҥ туркунына Улаган аймакта культура ууламјыда иштеген, бойы кожоҥчы кижи. Оны эмди де кӧп улус јакшы билер болбой. Јаан эјем — Чейнеш Александровна Байтушкина, Алтайыста база јарлу. Ол баштапкы ӱредӱзиле актриса, јӱрӱмин јайаандыктыҥ јолыла колбогон. Акам — Григорий Александрович, колы база ус, ээрлер јазайт. Оогош эјем — Александра Юрьевна, бухгалтер-экономисттиҥ бийик ӱредӱзин алган.
- Улус ортодо эҥ ле тыҥ јилбӱ кандый эдимдерге болуп туру?
- Кӧп улус балдардыҥ киндерин чеберлеер каптарла јилбиркейт. Сый эдерге кыстарына сыргаларды, јинјилерди, шаҥкы-шалтырактарды аларга кӱӱнзейт. Улус эмди колдоҥ эткен эдимдерди баалап баштады. Јайаандык ишке де јилбӱ јаан. Балдарын ӧскӱрип, кичееп отурган энелер, бош ӧйин тегин ӧткӱрбей, кем де самын кайнадат, кем де ӱспекчиндер јазайт, кем де той балкаштаҥ эдимдер белетейт, кем де кӧктӧнӧт. Ол айылдыҥ ӱзӱги јок тӱгенбес ижи ортодо бойыҥныҥ сӱӱген керегиҥе база ајару эткени болор. Кажы ла белетеген, чӱмдеген эдимге бойыҥныҥ акту кӱӱниҥди, јылуҥды база сыйлап јадыҥ. Оноҥ кажы ла јарангыш кижидеҥ чырмайыш, албаданчак болорын некейт. Ол ло ӱркенени тизерге сӱрекей кӧп ӧй лӧ јаан ајару керек. Јастырарга јарабас. Јайаандык иш кандый эди, кижиниҥ кӱӱн-санаазынаҥ база јаан камаанду. Јашы кӱӱниҥ тутса, кӱн туркунына кӧп ишти бӱдӱрип саларыҥ. Эмезе ол ло ижиҥ неделе сайын јылбай јадар. Чын, кижиниҥ кӱӱн-санаазынаҥ камаанду эмей. Кандый кӱӱн болор, онойып ла келижер. Оныҥ учун энем мени улайын ла килеп, мындый уур-кӱч ишти канчазын иштеериҥ деп сураар.
- Чын да, ончо ишти бӱдӱрерге, кӧп ӧй, кӧп арга-кӱч, јаан кӱӱн-санаа ла јилбӱӱ керек эмей.
- Сананзам, кӧп ишти эдерге ӧйим јетпей тургандый. Мен «Дизайн интерьера» деген ӱзеери ӱредӱге ӱренедим. Баштапкы бӧлӱкти тӱгезип салгам. Экинчизине ӧйим чек јетпейт. Је бу ӱредӱлӱ ууламјы бойыма јарап туру. Јайаандыкла колбулу иш болор. Улус тураны тудуп, тӧрт стене бар, артык база не керек деп алдында сананган болзо, эмди оныҥ ичин канай јарандырып кееркедер дегенине база јаан ајару эдип баштады. Ончо не-немени озолондыра, келиштире чынык јазап алза, ӱзеери чыгым да болбос, такыптаҥ канча катап келиштирбезиҥ де. Акча-манатка да астамду болор. Озолондыра ла келиштирип, сананып, јакшы шӱӱп алза, тудулган јаҥы тура чынык болбой.
- Слер кӧп балдарлу биле. Кажы ла балага аҥылу ајару, јӧмӧлтӧ, таскаду керек болгоны јажыт эмес. Ого ӱзеери оогош болчом бар болзо. Бу ончо ишти, јӱкти апарарга ийде-кӱчти кайдаҥ алар?
- Биске айылдап келген энем ле кайкаар, слерде кандый табышту деп. Је бистеҥ јӱре берзе, ойто кунугар. Балдар айылда тегин ле кӧс карак јок телефондо ойноп отурбазын деп олорды секция-кружокторго ууламјылап аткарып јадыбыс. Алана кызычагым художественная гимнастикала тазыктырынат. Абаш ла Батый уулчактарым дзюдо, хоккейге јӱрет. Балдарга јай берзе, олор нени де этпеске, бош ӧйин јӱк ле телефонло ӧткӱрерге кӱӱнзер эди (каткырат). Алана тӧрт јаштудаҥ ала озо баштап акробатикага јӱрген. Ондо кандый бир фигура эдерге, бой-бойлорын кӧдӱрер керек. Адазы оны кӧрӱп, кызычагын карамдаган. Оныҥ кийнинде гимнастикага јӱрӱп баштады, бӱгӱн кӧп маргаандарда, ол тоодо ӧскӧ дӧ тергеелерде једимдӱ туружат. Амадузы — спорттыҥ узуныҥ кандиданыныҥ бу бӱдӱмле нормативтерин бӱдӱрери.
- Балдар бир ле бӱдӱмле узакка јилбиркеп тура, кӱӱни ӧчӧ дӧ берип турган учуралдар болот…
- Эйе, ондый учуралдарда олорго јӧмӧжип, ачык-јарык куучындажып јадым. Кезикте мекелерге де, ойто арбаарга да келижет. Јӱрӱмде тегин не де болбой јат. Ондый јеҥил болгон болзо, ончо улус аргалу-чакту, једимдӱ, јарлу болор эди. Бийик једимге једерге некелтелӱ јол ӧдӧр керек. Кӱч болзо, ыйлаар кӱӱниҥ келзе, ыйлап, комудап ал. Арыган болзоҥ, амырап ал. Је оныҥ кийнинде јолыҥды оноҥ ары ойто ло улалт. Бу јӱрӱмде кижиниҥ эдип болбос аргазы јок. Ончозы кижиниҥ бойынаҥ камаанду. Бойыҥды јеҥзеҥ, једимдер де, јеҥӱлер де болор. Балдарымла мындый куучын ӧткӱредим. Је кӱч болбой аа. Кызычагыма башка-башка маргаандарда улай ла туружат. Ӧскӧ тергеелерге јаан чыгымду јол-јорукка баратаны кайда. Анайда ок кеп-кийимин де, јазалдарын да алза. Буттарына кийер чешкаларын улайын ла солыырга келижет. Је спорттогы јол, спорттогы једимдер качан да јеҥил болбогон.
- Бу јӱрӱмде Амаду Владимировичке јолугып, биле тӧзӧгӧнӧӧр салымыҥла келишти бе?
- Эш-нӧкӧрим сӱрекей быжу, бойыныҥ сӧзине турар кижи. Эне-адазын сӱӱп ле тооп јат. Кезик улус оныҥ кылыгын, айса болзо, кӱркет деп сананар. Је ол ак-чек, нени сананып турган, оны јажырбай, кӧстиҥ кӧскӧ лӧ айдар кижи. Ого «айткан сӧс — аткан ок» дегендий. Айткан, молјонгон болзо, оны кыйалтазы јогынаҥ бӱдӱрер учурлу. Ол некелтелӱ ада да болзо, је балдарын сӱрекей тыҥ сӱӱп јат. Бӱгӱн тазыктырынарым, эртен кӱӱним јок дегени болбос учурлу деп балдарынаҥ некеп, олорды таскадат.
- Биледе чугаан болбозын, ич-бойындагы айалга кӧп сабазында эпши кижидеҥ база камаанду эди…
- Эр кижини кайда да мактаар, кӧдӱрер, јӧмӧжӧр дӧ керек деп сананадым. Је кайда да кыймыктадар керек. Ончо ло не-немеде кемјӱ болор учурлу. Кайда да унчыкпазыҥ, артык сӧс айтпазыҥ, а кайда да карын да айдынатан ӧй болор. Је јастырып та турган болзо, эш-нӧкӧриҥди улустыҥ кӧзине кӧмӧлӧбӧс керек. Кийнинеҥ араайынаҥ айдып салбай.
- Эвелина Александровна, бӱгӱнги кӱнде окјаала једимдӱ адып баштадыҥ, тургуза ӧйдӧ баштапкы разрядка јеттиҥ. Окјаала адар бӱдӱмди нениҥ учун талдап алдыҥ?
- Оогош болорымда мен бијечи, хореограф болорго амадагам. Эмезе јуучыл болорго. Је энем де, эјем де мениҥ кӱӱнимди јаратпаган. Культураныҥ ишчилери канча да кире иштезе, акчазы јаантайын ла јетпес. Ӧскӧ лӧ профессия талдап ал деп айдышкан. Канайдар, келишкен ле ӱредӱге барганым ол.
Балдарла отурала дезе чӧлӧӧ ӧй табып, зумба деген бијеге јӱрӱп баштагам. Ондо Людмила Петровна Коргинала танышканыс. Ол эрчимдӱ ле јайалталу кижи спорттыҥ кӧп бӱдӱмдериле јилбиркейт: бијеле, окјаа адышла, јойу базытла, волейболло. Тыҥытту ла сӱреен эпши. Оны кайкап тура, акыр база нени-нени ченеп кӧрзӧ кайдар деген санаа келген. Оноҥ Айсуу кызычагымды, эҥ оогожын сакып тура, бијелерге, секирерге јарабас деп јуук улузым ајару эдип баштаган. Канайдар, эмеш токуналу бӱдӱм талдаар керек. Эш-нӧкӧрим, айса болзо, јӱрбезиҥ деп сураган. Айылда нени эдетем деп айдынып, окјаала адарга ӱренип баштаганым ол. Окјаадаҥ адары меге сӱрекей јараган, онойып, јада тура эш-нӧкӧрим база адып баштады. - Окјаала адары незиле јарады, незиле јилбиркедип, бактырып алды?
- Окјаала адары бистиҥ каныста. Ӧбӧкӧлӧрис аткан, бу бӱдӱмди бийик кемине јетирген. Спорттыҥ эҥ јилбилӱ бӱдӱмдериниҥ бирӱзи. Таскадынып јадыҥ, су-кадыгыҥа да јарамыкту. Ол ок ӧйдӧ кӱӱниҥе качан да тийбес. Бир де јаспай, таҥманыҥ быжу ла ортозына, чике адып ӱренип алзаҥ, кандый јакшы, кандый сӱӱнчилӱ. Ол кунукчылду да бӱдӱм эмес. Ол ок ӧйдӧ тууразынаҥ кӧргӧндий ондый ла јеҥил база эмес. Башка-башка ууламјыларлу. Залда атканы башка. Тышкары чыкканда шагайак деген бӱдӱм бар, јерде јаткан шагайактарга тийгизе, кыйудаҥ чыгара адып јадыҥ. Ол бӱдӱмле спортчылар Эл Ойындарда маргыжып јат. Эмди 3D деген ууламјы јаан ӧзӱм алынып баштады. Аҥдардыҥ сомдорына келиштире јазалган таҥмаларга ыраагынаҥ адары. Сӱрекей јилбилӱ спорт. Оноҥ маргаандар тужында озочыл, јарлу спортчыны ченемел јок адучы акалап та чыгар аргалу. Маргаандарда уч-турултазында не болорын озолондыра билбезиҥ де. Је эҥ ле тыҥ сӱме — улайын ла таскадынар керек.
Биледе балдарымда, эш-нӧкӧримде кӧп кайралдар бар болгон. Амаду бойы футболчы. Керек дезе тайнагыста да медаль-кайралдар бар. Ол амыралтада да болзо, је јӱгӱрип јат. Марафондордо једимдӱ туружат. Эјелерим база кайралдарлу. Кайрал јок кижи — јаҥыс мен. Оныҥ учун медаль берип турган спорт табар керек деп санангам (каткырат).
Окјаала тазыктырынып, кӧп ӧй ӧтпӧгӧн туш. Александр Альчинович Сельбиков маргаандарда туружарыҥ деп айткан. Канай туружар деп алаатып турала, экинчи јер алгам. Сакыбаган кайрал деп айдарга јараар. Ого ӱзеери разряд аларга јараар деп угала, база кайкагам. Сананзам, разрядтарды јӱк ле оогош балдарга бӱдӱрерге јараар.
- Окјаала эмди эш-нӧкӧриҥ база тазыктырынып, једимдӱ адып турган окјаачылардыҥ тоозына кирет. Билелик адыш, текши јилбӱлер једимдерге једерге, байла, сӱрекей јарамыкту?
- Эйе. Эш-нӧкӧрим окјаала адып баштаганы меге сӱрекей болушту. Кандый бир сурак бар болзо, эмезе окјаага керектӱ эдимдерди јетире толгоорго јаантайын ла болужат. Тренировка-таскаду да тужында, маргаандар да ӧдӧр ӧйдӧ бой-бойысты јӧмӧжип јадыс. Оноҥ ол тазыктырынып турган болзобыс, кыйалтазы јогынаҥ турулта болор учурлу деп некейт. Тургускан амадуларга јединер керек деп айдат. Окјаачылар «Алтын согоон» деген спортчы клуб тӧзӧп алганыс. Оныҥ келер ӧйи ижемјилӱ ле једимдӱ деп сананадым. Алтайыста окјаа адыш јанынаҥ ӧзӱм болор. Ӧткӧн јылда бийик једимдер база болгон. Ӧскӧ тергеелер ортодо јеҥӱлер бар да, келер ӧйдӧ болор деп бӱдедим.
- Эвелина Александровна, быјылгы јыл Билелик јыл деп јарлалды. Айдарда, ороон кеминде билеге, оныла колбой билелик јаҥжыгуларга байлыктарыска јаан ајару эдилет, текши ӧзӱми де ижемјилӱ. Тергеебис кеминде бу јылды ӧткӱрерге база кандый ууламјыларга ајару керек?
- Јаҥжыккан байлыктарыска, чӱм-јаҥдарыска, кеендигиске јаан ајаруны оноҥ ары улалтар ла керек. Бу ууламјы аайынча ӧзӱмис јакшы, бийик кеминде деп темдектейин. Эмди узанып та, кӧктӧнип те турган ус улус кӧптӧй берди. Јаҥжыккан кеп-кийимисти јаҥы ууламјыла улалтып, јарандырып тургандар да бар. Ол той балкаштаҥ да эдимдер эдери јакшы кӧндӱкти. Сый-сувенирлерге јарамыкту јараш чадырлар, арчын-артыш кӱйдӱрер табактар садуда јеткилинче. Олор ончозы калыктыҥ культуразыла, чӱм-јаҥдарысла јуук колбуда. Оныҥ учун бу ууламјыларды, ол тоодо декоративный-кееркедим кеендикти, ус улусты јӧмӧӧргӧ государстводоҥ акча-манатла, консультация-јартамалла эдилип турган болуш мынаҥ да ары једимдӱ улалзын деп кӱӱнзейдим.
— Ачык-јарык куучын учун јаан быйаным, Эвелина Александровна! Јайаандык ла спорт бийик једимдер, билегерге ырыс-кежик, јаан јайалтаҥла, јайаандыгыҥла эл-јонысты мынаҥ ары мынайып ла сӱӱндирип јӱргин!
