И.М. Унуковтыҥ эземине
Арбын Иванович бӱгӱн сӧӧксалгыш јаар барар деп тен тӱжинде де јок. Је бӱгӱн «родительский» кӱн. Эртен тура ого јеендери телефон шыҥырадып, ада-энезиниҥ мӧҥкӱзине кожо барып келектер деп сураган. Мындый кӱнде иште де кӧп саба улусты божодып ийетен јаҥду. Ол алаҥзыбай ла јӧпсинип ийди. Арбын Иванович туку калдан чакта ол алтайга јана берген ада-энезин, тӧрӧӧндӧрин иште ле отурып эзедип ийетен. Оныҥ санаазыла, алтай јаҥла «кӧрмӧстӧрди кӧлзӧдип», ондый јерге барбаза ла артык. Је алтайлардыҥ кылык-јаҥы эмди кубулып калган да. Кресттӱлери де, крест јогы да болзын, атана бергендерди эзедип турус деп, сӧӧксалгышка барары јаҥжыга берди.
Арбын Иванович ижиниҥ јанында садуныҥ «армянский» деп адалган рыногына барып, кӱректиҥ бажын садып алды. Сабы айылда бар. Эмди не маайлу јакшы. Керексинген ле не-немени беленинче садып аларыҥ. Јаҥыс акча ла болзын. Је анаар ла јайрадылган акча база кайдаҥ келер? Мындый санааларга алдыртып, јеендери једип келерде, олорло кожо Сӱремей кыр јаар шуҥдуртып ийди.
Улус кӧп эмтир. Јеендери јаҥын јаҥдагылап, экелген курсагын тӧгӱге салгылап, анча-мынча отурып ийеле, јанарга шыйдына бердилер. Арбын Иванович олорло кожо барбай, артып калар деп сананды.
Је слер барыгар, мен артып калайын…
Артып калала, нени эдерге?
Кайын энемди барып эзедип ийейин. Кудагай да мында не, мен бойым јана берерим, мени база канайда берер деп, балдар…
Кайра не ле јанарга?
Јӱре бербей, автобустар толтыра не…
Је јакшы болзын, кожо келип јӱргенеерге быйан болзын!
Арбын Иванович эмеш амзап ийген, эмди омок санаалу барып јат. Јолой каа-јаа кожо иштеген, кӧрӱш-таныш улус та јолыгат. Олорло эзен-амырды угужып, солундарыла ӱлежет. Оноҥ ары барып јатса, ого та не де чаптыгын јетирип тургандый. Ајыктанза, колында кара баштык. Акыр, мында не бар деп ичин ачып кӧрзӧ, байагы амзаган курсактыҥ арткан-калганы. Јеендери кожо салып койтыр. Мыны бодоп ло тудунала, не базып тургам деп сананала, сӱреениҥ јажыл будукла будуп салган кайырчагына кийдире таштап ийди.
Арбын Иванович анайып, кайын энезиниҥ ле кудагайыныҥ мӧҥкӱлерин эбирип, айлына кӱн ашкалакта јанып барды.
Эҥиргеери иштеҥ келген ӱйи казан азып, шакпырап турарда, бӱгӱн кандый керектер болгонын куучындап отурды. Ӱйи барып келгениҥ јакшы да, јаман да деп айтпады. Чынынча айтса, ол кӧп «калыраарга» сӱӱбес кижи. Куучынчы кижи ол не — Арбын Иванович. Куучыны тен јик јок. Је эш-нӧкӧриниҥ айткан сӧзи ого недеҥ де баалу. Ӱйин ол тооп ло угуп јӱрет.
Арбын Иванович јымжак диванда кыйыҥнаҥ јадып, телевизор кӧрӧт. Кенейте кайдаҥ да оноҥ: «А фотојуруктар кайда?!» — деген сурак меезин чек ӧрӱмдеп ийгендий, чыга конды!!! А кайда, чын ла кайда?!
Кандый фотојуруктар дедеер бе? Ӱредӱчизиниҥ эмей. Бӱгӱн ол редакция барып јӱрген. Газетте, бир канча номер кайра, оны ӱреткен ӱредӱчизи керегинде элбек бичимел чыккан. Бичимелдиҥ авторы, оныла кожо ӱренген келин, бичимел чыкса ла, редакцияга барып, фотојуруктарын алып, кызына апарып бер деп Арбын Ивановичти јакыган эди. «Ундыбайла!»- деп, чала бӱдӱнбеген айас ого такып-такып айткан. Је ол не ундыйтан. Апарып берерим деп айдынган да. «Айткан сӧс-аткан ок». Ол таҥ эртен тура редакция јаар учуртып, фотојуруктарды алган ла. Јурукта турган оогош болчомдордыҥ ортозында ол бойы да бар. Акыр, ол газетти оноҥ барып балдарга кӧргӱзер, оны таныгылап болгылаар ба? Оной сананып, ӧрӧ алдыра базып, јолой «армяндардыҥ» рыногын табарганы ол.
Је оноҥ кайткан деер?! Нени сананган?! Качашкан чылап, ол фотојуруктарлу баштыгын сӱреесалгыштӧӧн чачып ийген эмтир не!!! Кудай, бу карган согумды, мынайып јӱӱлгексип јӱргенче, ары ла ӧлзӧ, торт!
Уйуктаардыҥ уйуктаганча мындый уур санааларга алдыртып јатты. Таҥды јӱк арайдаҥ адырып алды. Ӱйи ишке барарын энчикпей сакып турганын. Је бӱгӱн Борисовна чек арайдаҥ ла ары-бери кыймыктанат деп билдирет. Оны тегин ле јерге меҥдедип, ачыныжып, калас ла ӧй ӧткӱреринеҥ калажырап, јӱк ле арайдаҥ бойын тудунат. Ӱйиниҥ кийнинеҥ эжик калт эдип јабыла ла берерде, ол тӱргендеп кийинип баштады. Эш-нӧкӧри автобуска отурып ла ийзе, оны ээчий барар керек. Ээчий автобуста улусла
тыкталыжып, арайдаҥ ла деп Ткацкий токтодуга једип алды. Оныҥ кийнинеҥ 14-чи номерлӱ атвобусты узак ла сакыды. Је карын, бу автобуста улус ас эмтир.
Кечедеҥ бери таныш сӱрее чачатан кайырчактардыҥ јанына меҥдей-шиҥдей једип келзе, ме сеге! Ичи куру! Бу не атазы, мыныҥ сӱреезин канай капшайлап апаргылады? Тегин де канча кӱндерге сӱреези бадышпай, чачылган јадатан јок по! Эмди канайдар? Анча-мынча санан турды. Ары-бери ајыктанза, ыраакта кичинек турачак кӧрӱнет. Ол јаар басты. Ондогы каруулчык уйкудаҥ јаҥы ла тургандый, Арбын Иванович оноҥ нени сурап турганын баштап тарый оҥдобой, јиткезин тырманат. Ол јаар суракту ла кӧрӧт. Јӱдеп турган кайракан ошкош. Оноҥ санаа алынгандый: “А, сӱрее дедеер бе? Кече ле эҥирде оны туку свалка јаар тартта берген. Ал-камык сӱреени мында кем јатыргызатан?». «А свалка кайда дедеер бе? А бу ла тӧҥ ажыра не. Ыжы ол ло буркурап туру. Бу мынайып ла барзаар, јол кыскартып ийеригер. Је калас ла базыт болор болбой. А баштыкта ондый коркышту не болгон?». Тегин де кыртыштанып калган Арбын Иванович: «Алтын!»- деп, айдала, кайа да кӧрбӧй чыга берди.
Свалка-сӱреесалгыш. Мында је не јок деер. Тегин ле сӱрее тӧгӱп турган деп сананбагар. Сӱрее — ол јаан акчалар иштеп алатан јаан эп-арга деп качан да бӱтпес эдигер. Је мындагы улус оной айдыжат. Улус та кӧп эмтир. Сӱреедеҥ акча иштеп тургандар. Оны ары-бери ылгап, керектӱзинеҥ кирелте иштеп јадылар. Олордыҥ башкараачылары да бар. Башкарып тургандарды оноҥ ары башкарып турган эмтир. Арбын Иванович мынызын кийнинде мында јӱрген улустаҥ угуп турбай.
Бир канча јуугында турган кичинек турачактыҥ јанында не де аайы јок јаан торбоктый ийттер. Калјуурган ӱрӱжи, арт-март, илјирмезинеҥ чупчылып, ӱстиҥе чурап келгедий. Арбын Ивановичтиҥ јууктап келееткенин бир канча кижи ол јаар јилбиркегендӱ кӧргилейт. Ол улусла эзен-амыр сурашты. Келген керегин айдып, кара баштыгымды кайдаҥ табайын деп олорго баштанды. Бир канча кижи бой-бойлоры јаар кӧрӱжип, а бу ла јадыры деп, бӱдӱн обоо ошкош чокчойто салып койгон сӱрее јаар ууладылар. Энем ле айтсын! Мында та канча машина сӱрее не! Кыскачак сынду тилгерек ӧгӧӧн куучындап ла јат:
Сӧӧксалгыштаҥ экелген сӱрееге бис тийбей јадыс.
А не?
А ондо оҥду не бар деп туругар? Јаан ла болзо, курсак-тамактыҥ артканы. Керектӱзи бу каладаҥ келгени.
Ондо не бар?
Керектӱ не ле, темир-терс, баалу эдимдер, орын, диван-кресло, кийим-тудум, кезикте баалу-чуулу да не-немени табып аладыс. Тура бускан сӱреедеҥ бир катап акчалар да табылган эди. Оныҥ учун не де не маат јок.
Слер јаантайын мында иштеп турганаар ба?
Айса, а мында не иштебес? Бу бистиҥ тӧс ижис, кажыбыста ла аҥылу јер. Ачыныш-тарыныш болбозын деп. Је слерди кӧрзӧ, калас ла келген кижи ошкожор. Нени јылыйтып слаганаар?
Керектӱ документ-чаазындар…
Документ болзо, — деп айдала унчыкпай барды. Оноҥ: — је бедиреп кӧрӧӧр лӧ, айса ырыс болуп, табыла да берер…
Арбын Иванович байагы обоодый таштанчыга келип, јылыйткан баштыгын бедиреп баштады. Јескинбей, эмди канай бедиреер? Јуугында ӧзӱп јаткан талдардаҥ бир будакты јӱк арайдаҥ сындырып алала, казынып баштады. Мында не јок деер. Курсактардыҥ арткан-калганы, ачу-аштыҥ куру болуштопторы, пластик эдимдер, јымырткалардыҥ кабы, калбаныҥ саптары, конфет-печеньениҥ каптары. Кара тудунчак баштыктардыҥ кӧби де коркыш. Карын эртен тура ӧткӱре изӱ эмес, эрӱ салкын согот. Чымылдар да ас. Оноҥ башка јыт-талга олор кайда барзын. Анайып ол бӱткӱл сааттаҥ ажыра казынала, чӧкӧп, токтоду јаар базып ийди.
Айлына јеткенче ле санааркашта. Ӱредӱчизиниҥ фотојуруктарын канай јылыйтты не, эмди канайдар, кызына не деп айдар? Тӱште маалазында иштеп тура, јӱк ле мындый санааларга алдыртып, оҥду ажанып та болбойт. Сӱри базылган, токынал јок баскындайт.
Не болды? Бӱдӱжиҥ не коомой? — деп, эш-нӧкӧри кайкап калган сурайт.
Је не болор деп туруҥ, тегине ле. Јок, кем-јок — деп, айда салала, диванга отурат.
Тал-тӱш једе берди, балдарды барып кӧрӱп ий…
Билбей база — деп, кыјыраҥ айдарда, ӱйи унчыкпай барды.
Канча јылдарга јуртап та салган болзо, је оныҥ ичинде не барын Борисовна онойып ла јазап билбес болгон. «Эр кижиниҥ ичинде ээрлӱ
ат јыдыган» — деп тегиндӱ айдылбаган болбой.
Эртенги кӱнде Арбын Иванович ӱйиниҥ ишке барарын јӱк арайдаҥ сакып алала, ойто ло сӱреесалгыш јаар барар деп сананды. Је бу тушта колдорында меелей-перчаткалар кийип, айруш тудунып алды. Бӱгӱн јылыйту табылар учурлу. А табылбаза не болгой не, јок, алаҥзу јогынаҥ табылар керек. Автобуска отурып, кечеги ле таныш јерге келди. Ондогы бир канча кижи оны таныгылап, кӱлӱмзиренип эзендешкилейт. Арбын Иванович эзен-амырды угужып, кечегизиниҥ кийнинеҥ не бар деп јилбиркейт. Олор: «Сӱрее ол ло бойы јадыры, је темей керек болбой» — деп алаҥзыгылайт.
Арбын Иванович обоодый сӱрееге јууктап, айружыла јӱзӱн пакет-баштыктарды ары-бери ылгап, бедиренип баштады. Је јарым саат кирезинеҥ кӱӱнине тийе берди. Сӱрееде канчазын казынар?
Чыныча айтса, кижи канча кире сӱрее таштап јат? Бала энедеҥ чыккан да јок, таштанчызы бойыла кожо. Памперс-самперс, кургак сӱттиҥ коробкалары, јӱзӱн-јӱӱр эмдердиҥ каптары, пластик ойынчыктары. Бу кире сӱрее муҥјылдыктар јадар аргалу. Аайы-бажы јок мындый сӱреени Јер-Энебис канайып чыдажат не? Бодозо, кижи бойы санаалу да, сӱмеелӱ де, аргалу-кӱчтӱ де. Је бу кире ӧйгӧ эҥ јаан сурактыҥ аайына чыгып болбогон. Кижиликтиҥ келер ӧйи чӧкӧмјиктӱ ле база. А бу байлу ла кеен Алтайыска јайыла канча турист келет? Олордыҥ канча сӱреези бисте арттат?
Миллиондордоҥ ажыра. Бу ла јуукта 2 миллионго јууктажа берди деп айдыш тургулады не. Кайда ла Алтайыс байлык деп мактанышканыс, турист — бистиҥ келер ӧйис, келер ӧзӱмис деп ижемјилӱ куучынды јаантайын ла угарга келижет. Је эмди оноҥ кандый туза? Калганчы 20 јылдыҥ туркунына тыҥ ла ӧзӱм билдирбейт. Айса болзо, ас-мас улус иштеп алып турган. Је текши алза, айалга мынайып ла кубулбай барза, келер ӧзӱмис ӧчӧмик. Турист баштап турган уулдардыҥ айдыжыла, ол ло байлу Ӱч-Сӱмер тайгабыс, Шабла кӧлибис, ӧскӧ дӧ јараш ла кеен јерлер јаар чылбырлу атты оттоп јӱрзин тегин божодор арга да јок. Бастыра ла јерде улустыҥ јеҥилделгени, ого армакчы уймалып калбай. Алтайыс јаҥыс ла тепселет, быјарга алдырат. Туку јер тӱбинеҥ келген улус бойлорыла кожо кандый оорулар экелбейт деер. Таиланд, Танзания, Вьетнам ороондордо амырап јӱргендер, самолётко отурып, эртенги кӱнде мында. Ару агын суулардыҥ баштары ончозы кирге алдырттат. Байлу мӧҥкӱлериске чыккылап, кезиктери ондо божогылап јат. Олорды ай-уй деп кем токтодор? Алтай ээзи јок арткандый. А бу калганчы ӧйдӧ эҥ јараш, байлу јерлериске јаан акчалу улус келип, олорды ээлеер кӱӱндӱ. Јербойында улуска ол тушта не арттар? Јербойыныҥ улузы база саҥ ла башка. Јазап неме керексинбес, эртенги кӱнди санангылабас.
Бир ле кӱн ойгонып келзеес, айландыра агаш-тажы, тайга-туулары ончо ээленип калган болор. Је мал-ажыҥды кайда кӱдериҥ, балдарыҥа нени артыргызарыҥ? Чибит јуртта кандый да јаан бай таштаҥ бӱдӱн ӧргӧӧ тудуп алган дежет. Оны барып кӧргӧн де кижи јок. Сананза, је бу Чибит канча кире јер. Је ӧргӧӧни де јууктада барып кӧрӧр арга јок, бийиги коркыш таш чедендӱ. Јурттардагы улус бир канча ла ӧйдиҥ јилбӱлерине болуп пайларын садып ийет. Оноҥ балдары ак малын кайда азыраар? Алтайыстаҥ не артар? Јок, тилистеҥ, чӱм-јаҥдарыстаҥ ла ак малыстаҥ тудунзаас, байла, алдырышпазыс, тирӱ артарыс…
Арбын Иванович мындый санааларга алдыртып, тоозы јок баштыктарды аҥтарып-тӱнтерип тура, чокӧмјиги келди. Эмди канайдар? Сӱри базылып, токтоду јаар базып ийди. Эжине база неме айтпады. Эҥиргеери чайлап оутрала ӱйи, не болгон, чырайыҥ не бӱрӱҥкӱй деп такып ла сурады. «Је не болор деп туруҥ?”-деп, айдынала чадыры јаар јӱре берди.
Таҥаары јуук ошкош. Кенейте ойгоно чарчай берди. Саҥ башка тӱш тӱжелгенине бажы јымырап тургандый. Оны эске алынып јатты. Кандый саҥ башка тӱш! Тен, чындаптаҥ ла немедий. Онойып тӱженген тӱжин эске алынып, оноҥ ары оҥду уйуктап болбоды.
Тӱш јеринде узун, байбак ак сагалду карганак келтир. Алтай ла кеп-кийимдӱ. Је тере тонду эмес, кеби јукачак. Тайакту. Тайагын јарт кӧргӧн. Бекем агаштаҥ эткендий, аксымак-сары ӧҥдӱ. Тайагына да тыҥ тайанбай тургандый. Тайак та јок базып ийер аргалу ошкош. Тайак ого болушчы эмес, та неге де ӧскӧ керектӱ деп билдирген. Ол кайдаҥ да ыраактаҥ ла кӧрӱнип келген. Ары јанында та
кандый да ынаарлу ӧзӧк. Эриндери јаҥду ла кыймактанып турган да болзо, је айткан сӧстӧри јарт угулат:
-Неге ондый тыҥ санааркап туруҥ, оҥду курсак та јибей, јазап уйуктабай да.
-Јылыйтып алганымды табып болбой, шыралап јӱрим, ӧрӧкӧн.
-Ондый коркыш нени јылыйткан деер. Кижиниҥ јӱрӱминеҥ артык не бар деп туруҥ. Кӧп санааркаба, табылар неме табыла ла бербей…
Канай табылгай не, канча кӱн бедиредим, чек чагым чыкты!
Санааркаба, табылып калар, сенде база бир санаа бар эмтир, ол до бӱдер, ончозы јакшы болор.
Саҥ башка тӱш. Мыны эмди канай јарттаар? Бӱдетен бе? Сӱреесалгыш јаар бӱгӱн такып ла бар келзе, кайдар? Кече ле такып ары барбазым деп чӧкӧнгӧн эдим. Эмди канайдатан?
Арбын Иванович тӧжӧгинде кыйналып јатты. Акыр, кӧп алаҥзыбай, барып келер керек. Неде не маат јок.
Ол айружын тудунып алала, ойто ло кара баштыгын бедиреп барып јат. Ондогы туштаган улус, эмди јакшы таныжы болуп калгандый, ого кӱлӱмји ажыра эзендешкилейт:
Је слер чӧкӧнбӧс ле кижи эмтиреер. Табылар неме качан туку качан табыла бербей, калас ла келдеер ошкош.
Бӱгӱн калганчы ла катап бедиреп кӧрӧйин, табылбаза, бери ойто баспазым.
Кӧр, кӧр. Кудай ла болушсын, айса болзо, ырыс келижер.
Арбын Иванович сӱреениҥ обозына келип, кече ле туура чачканын, ойто ылгап, оноҥ ары казынат ла. Ондо неме билдирбесте, јанындагы јаан обого келип, айрушла казына берди. Јаан удабады ла ошкош, уурзымак бир баштыкты бийик кӧдӱрип, туура таштаардыҥ бери ле јанында, оозынаҥ та не де уштылып, јерге кыҥырт эдип, тӱшти. Јӱреги та нениҥ де учун селт этти. Тӧмӧн кӧрзӧ, башкӱннеҥ озо армяндарыныҥ садыжу јеринеҥ алган кӱректиҥ јап-јаҥы болуп килтиреген бажы јатты. Коркышту сӱӱнгенине оозынаҥ «Аааа!» — деп кыйгы чыкты. Табышты угуп, ол јаар баштанган улуска кӱректиҥ бажыла сӱӱнчилӱ јаҥыйт. Улус ого база сӱӱнижип, колдорыла јаҥыгылайт. Арбын Иванович сӱрекей јӱрексиреп, баштыктыҥ оозын капшай ла ача тартты. Ондо, ондо — фотојуруктар болор керек. Ӱредӱчизиинҥ фотојуруктары ол ло бойы јатты. Ой, кудайга баш! Карын, табылды! Јаан јӱк айрылды. Канай санааркаган, канча кӱн канай шыралаган. Таай, бу јердиҥ ӱстинде Кудай, карын бар туру не!
Арбын Иванович эмди меҥдебей, фотојуруктарды јаҥыдаҥ ајыктайт. Оноҥ канча кӱндерге јазап уйуктабаганынаҥ ба, айса, санааркашка јӱргенинеҥ бе, кенейте ачына берди, оноҥ ойто токынап, айдынды:
Эх, база бастырттаар ла мени. Је, байла, калганчы јолоорго ӱйдежерге келбегем, кӱндереерге де келерге келишпей калды, оныҥ учун бастыртканаар, байла, бу туру!
Эртезинде ӱредӱчизиниҥ кызына барып, ол фотојуруктарды табыштырып, оныла не болгоны керегинде тӧкпӧй-чачпай куучындап берди. Ӱредӱчизиниҥ кызы Иван Арбыновичле колбой болгон керектерди угуп, тыҥ кайкады да, алаатыды да:
А не айтпаганаар, бедиреердеҥ озо? Ондый фотојуруктар айылда бар ла болгон эди.
Канай туруҥ? Кижи ӱредӱчизиниҥ сӱрлерин сӱрееге канай таштайтан?! Олордыҥ табылганы тен сӱреен јаан ырыс, ондый јаан ырыска эмдиге јетире бӱтпейдим. Чек сӱӱнип турганым коркыш!!!
Ӱч кӱнниҥ туркунына бедиреништӱ ченелте Арбын Ивановичке чын ла ӱредӱчизиниҥ эземин кереестегенине бодолду болды. Мындый бедиреништӱ базышта оны кем де баштап, мындый ченелтени учына јетире ӧдӧргӧ ууламјылагандый деп билдирген.
Бу учуралдыҥ кийнинеҥ оныҥ колынаҥ баалу да чыккан. Ол чамыгып, оны барып кестиртерге де келишкен. Санаазында, оныҥ јетире этпеген кереги бу баалу ажыра чыгып, эмди јӱре бергендий, тӧлӧбӧгӧн тӧлӱзин мынайда тӧлӧп салгандый. Оноҥ ары эмди де ичкери јол…