2024 јылда Кан-Оозы аймакта Кырлыктыҥ орто ӱредӱлӱ школы тоомјылу 100-јылдык тӱӱкилик ажузын темдек јат. Ӱлӱрген айдыҥ 25-чи кӱнинде тӧрӧл школыста башка-башка јылдарда ӱренген, иштеген ӱренчиктери, ӱредӱчилери бу јаан учурлу тоого учурлалган Кӱреелей куучынду туштажуга јуулыжып келер. 100 јыл… Ол кандый узун ла элбек, узакка улалган јол… Бу кире ӧйгӧ тӧрӧл школыстыҥ бозогозын кандый кӧп улус алтай базып, оныҥ јарык ла јылу кыптарында ӱренип, иштеп, јаан телекейге бойыныҥ јолын баштап, улалтып барган. Кандый кӧп салымдар биригип, тӧрӧл јеристиҥ бирлик Салымы болуп, тӧрӧл Алтайыстыҥ текши јӱрӱминде тӱӱки болуп артып калган. Бу Тӱӱкини бӱгӱнги ӱренчиктер ле ӱредӱчилер тоомјылу улалтып апарып јат!
1989 јылда школды божоткон ӱренчиктердиҥ адынаҥ тӧрӧл школыста ӧткӱрген јаркынду ла солун, кару ла јилбилӱ ӧйлӧрди, јаан телекейге ачылган јолысты ла јӱрегисте арткан ӱредӱчилеристи эске алып ийер санаа бар. ..
Бис школго 1979 јылда келгенис. Ол тушта «0-й» деп алган баштамы класс болгон. Јаш борчолор јуулып келеристе бисти «А» ла «Б» класстарга ӱлеп ийген. Бир класста 18 баладаҥ. Кырлыктыҥ эски школыныҥ јанында кандый кӧп балдар јуулган деп билдирген. Ап-агаш банттарлу кыстар, ак-чамча кийген уулдар… «А» классты Клара Андреевна Лыкова ӱредер, «Б» классты Вера Санашевна Кульдина деп јаан јашту ӱредӱчи ӱредери јарталган. Је бис, айылынаҥ јаҥы ла чыккан борчолор, ол тушта оны јазап оҥдобой до турганыс эмей. Бойы-бойысты кӧрӱжип, кайкажып, јаҥы бичиктердиҥ јыдынаҥ бажыс айланып, ӱредӱниҥ куулгазынду телекейние эҥ ле баштапкы алтамдарын мынайда эткен эмейис.
4-чи класска јетире бисти «јединеле, апарган улус Раиса Ефимовна Сандыкова ла Раиса Таныевна Таина-Тадышева. 4-чи класска јеткен ӱренчиктерди баштамы класстардыҥ ченелтезин ӧдӱп, кем канайда ӱренип, кандый јилбӱӱлерге јайылып турганын чокым билер балдар болуп ӧзӱп калган кичинек улус деп адаарга јараар. «Октябренок», «Пионер» деп оҥдомолдорды бӱгӱнги балдар билбес болор, је бистиҥ ӱйеге бу кыймыгулардыҥ бастыра ченелтелерин ӧдӧргӧ келишкен. Сборлор, субботниктер, јуундар… Јастыралар ла текши ээжилерди бусканы учун каруузына туратаны кайда. Баштамы школдыҥ јӱрӱми јаан да класстардаҥ уйан эмес кайнап јадатан. Эҥ артык ӱренчиктер аймакта ӧдӱп турган керектерде школдыҥ адаанын коруп туратандар.
4-чи класстаҥ ала школдыҥ кеминде јаан јӱрӱм башталган деп айдарга јараар. Мында ӧскӧ предметтер кожулып, јаҥы ӱредӱчилердиҥ тоозы кӧптӧп, некелте оноҥ јаандаганы јарт болгон. Текши школдыҥ јӱрӱминде де болуп турган иштер, керектер база кӧптӧгӧн. Пионерлердиҥ, комсомолдордыҥ алдында турган амадулар ла некелтелер бӱдӱн ороонло, телекейле тудуш деп билдиретен. 1980 јылдардыҥ ӱйезине, чындап та, политикалык солунталарлу ӧйлӧрдӧ ӱренерге келишкен. Совет Союз ороон јайрадылгалакта партия, комсомол ло олордыҥ огош болушчылары октябреноктор ло пионерлер јоголголок болгон, эрчимдӱ иштеген. Идеологиялык иш тыҥ болгон, баштапкы јерде турган деп айдарга јараар. Спортмаргаандар, јайаандык ууламјылу кружоктор, кӧрӱлер, ӱредӱлик олимпиадалар, јуучыл белетеништӱ зарница-ойындар кажы ла четверть-ӧйдӧ кайнап јадатан. Бу каймыртту керектерлӱ ӱрӱдӱлӱ ӧйдӧ кажы да бала керектеҥ туура артар аргазы јок болгон эмей. Тууразында арткан балдарды текши јуундарда арбаныштар кайда. Оныҥ да учун, байла, Совет ӧйиниҥ школы, таскадузы сӱрекей кӱчтӱ деп айдыжып турганы ол болор.
Башка-башка класстарда бисти ӱреткен ӱредӱчилерис Яимов Николай Эжерович (тӱӱки), Кичеков Юрий Якашевич (тӱӱки, обществознание), Мария Николаевна Мекешева (химия), Валентина Тохнаевна Юктуева (алтай тил ле литература), Зинаида Шымдыевна Кокшинова (математика), Зинаида Павловна Суракова (немец тил), Ажанарова Галина Васильевна(биология), Бекпеева Эльвира Сергеевна (математика), Кокпоева Вера Семеновна (биология), Боктергишев Владимир Тыртыевич (машиноведение), Клешев Салим Степанович (НВП), Келюев Виктор Николаевич (трудоведение),Тадышев Александр Николевич (физкультура), Клешева Надежда Айдыновна (физика), Ечешев Аргымак Ерельдеевич (география),Тумпукова Солоҥы Маратовна(физика) . ..
Аҥылу сӧс класстагы башкараачыгыс Валентина Сепановна Куртугашева керегинде Валентина Степановна эки классты бириктирип койгон тушта башкарып баштаган. Билгири тереҥ, кӧрӱм-шӱӱлтези элбек, кижилик кӱӱни байлык ӱредӱчибис болгон деп эмди ончобыс чокым айдадыс. Элдеҥ ле озо Валентина Степановна бойыныҥ предмедин – орус тил ле литератураны -сӱӱген ле балдарла ол сӱӱжиле ӱлешкен ӱредӱчи болгон. Оноҥ, ол кижилик кӱӱндӱ болгоны балдарга јарайтан. Ол ӱренчиктерин бир де талдабай, бастыразына теҥ-тай баштанып, кӱӱнин кӧдӱрип билер јайалталу болгон. Класстыҥ башкараачызы болгон учун, байла, Валентина Степановна кажы да ӱренчигине кару болгоны јарт кӧрӱнген. Ӱредӱзи јакшызын јӧмӧп, эмеш соҥдоп турганына болужын јетирерге чырмайган. Классный час деген урок-часта телекейдиҥ, ороонныҥ, тергеебистиҥ солундарын биске куучындап, јартап туратан. Бойы сӱрекей јилбилӱ кижи болгон. Анчадала 8-10 класстарда ӱренип турарыста Кижи болоры, тӧрӧлине тузалу иш бӱдӱрери, јастырбазы, кичӱ тӧрӧлин сӱӱри деген сурактарды чокым ла јарт јартайтан. Кару ӱредӱчибис канча јылдар кайра уур оорудаҥ јада калган. Је бис Валентина Степановнаны сӱрекей јылу эске алынадыс.
Школдыҥ кажы да ӧйин эске алза, сӱӱнчилӱ ӧйлӧр ас эмес. Иш ле ӱредӱ ортодо јӱрӱм чын ла кайнаган. Сакмандаш, совхозтыҥ кыраларында ӧлӧҥ јууш, бу ок кыраларды таштардаҥ арчыш, школго одын белетеш, ишмекчи лагерьде картошко отургузыш… Бир де класс бу иштердеҥ туура калбайтан.
Спорт керегинде аҥылу куучын. Бистиҥ ӱйе тоштыҥ јалаҥында, стадиондо ло спортзалда чыдаган ӱйе болгоны ол база чындык. Јайы-кыжы тӧрӧл школыстыҥ спортзалы куру турбайтан. Волейболды јаан да улус, балдар да коркышту ойноор болгон. «Аргымак» стадиондо футбол, волейбол, јеҥил атлетика, гандбол, кышкыда -хоккей, конекту јыҥылаары бӱдӱмдерле — тазыктыру ӧткӧн. Бу ишти тазыктыраачыбыс, физрук Александр Николаевич Тадышев некелтелӱ апарган. Аймак, область ичинде јеҥӱлер де кӧп болгон. Кӱреш бӱдӱм Кырлыкта сӱрекей јарлу болгоны ла область ичинде Кырлыктыҥ школы ныҥ кӱрешчилери баштапкылардыҥ тоозында болгоны база тӱӱкилик чындык!
Спортто база бир јилбилӱ ууламјыны Виктор Николаевич Келюев баштаган. Виктор Николаевич – альпинист, фотосогоочы, публицист. 1980 јылдарда ол кайага чыгары ла альпинизм деген солун бӱдӱмле балдарды таскаткан. Кырлыктыҥ школыныҥ јуунты командазы Мӧндӱр-Сокконныҥ, Моты-Оозыныҥ кайачыларыла кожо Чамалдыҥ, Себи-Оозыныҥ кайаларында маргыжып, областьтыҥ, крайдыҥ да спортчыларын јеҥип алатан. Областьтыҥ маргаандары Ойбокто Алмысту-Боомдо база ӧдӧтӧн. 1988 јылда Виктор Николаевич Кырлыктыҥ кайачы-ӱренчиктерин Алтайыстыҥ эҥ ле бийик боочызы — Кара-Јӱрек — ажыра Ӱч-Сӱмерге апарып јӱрген.
Тӧрӧл школдо ӱренген јылдарыс кажыбыстыҥ ла јӱрегисте јылу санаалар, эскеалыныштар болуп артып калган. Кажы ла ӱредӱчи бистиҥ таскадубыска, јӱрӱмдик јолыска ӱлӱӱзин ле учурые кошкон. Кажы ла ӱредӱчини алза, бу кижиле кожо болгон јилбилӱ учуралдар кӧп табылар. Кару ӱредӱчилериске, таскадаачыларыска јаан быйаныс ла алкыжыс!
2024 јылда 1989 јылда школды божотконыстаҥ 35 јыл толды. Кандый кӧп ӧйлӧр ӧткӧн… Је тӧрӧл школыстыҥ эжигинде бис ол ло бойыс – кичинек ӱренчиктер! Кажыбыс ла бойыстыҥ јолысты улалтып, бу јаан телекейде учурусты бӱдӱрӱп, иштеп-тоштоп, бала-барка азырап јӱрген болзоосто, је ӱредӱчилеристиҥ берип койгон таскамалы ла ӱредӱзи, байла, каныста артып калар! Кырлык јуртыстагы тӧрӧл школысты 100- јылдык тӱӱкилик ажузыла изӱ уткуйдыс! Кару ӱредӱчилеристи сӱрекей тооп ло сӱӱп эске алып турганысты јетиредис!
Адакыда, 1989 јылдыҥ ӱйезиниҥ ӱренчиктери ортодо ӱредучилер, ӱредӱчи-таскадаачылар, юристтер, аргачылар, журналист, фермер-ээлемчилер, садучылар, ветеринар, јурт ээлемниҥ ишчилери бар болгонын темдектейдим.
(фотојуруктар архивтеҥ алынган)
