Кузукташтыҥ ээжилерин чокумдаар керек
Эҥ јаан байлыгыс — кузук быјылгы јылда Алтайыста текши бӱтпеген де болзо, је Оҥдой, Шабалин, Кан-Оозы ла Кӧксуу-Оозы аймактарда кезектей тӱжӱмдӱ болды. Быјыл кузуктыҥ баазы бийик болгоны эл-јонго јаан арга. Бир таар тобогоныҥ баазы кураан айдыҥ учкаары 1300 салковой болгон. Сыгын айдыҥ учында баалар 3000 муҥ салковойдоҥ ажа берген. Таардыҥ баазы кажы ла кӱн, керек дезе бир кӱнде фондовый биржадагы чылап, канча катап кубулып, солунат. Кузуктап эртен тура чыккандар эҥирде тӱжип келзе, баалар бийиктеп эмезе јабызап калган турар.
Быјылгыдый бийик баалар узак јылдарга болбогон деп ченемелдӱ кузукчылар темдектейт. Былтыр, кузук јакшы бӱткен јылда, текши баалары 1500-1600 салковойдоҥ ӧрӧ бийиктебеген эди. Эмди, кырбаштай каар јаап ийерде, баалар 3000 муҥнаҥ јаан ашпай барды. Мӧштӧ тобоголор там ла астап бараадарда, бир таардыҥ баазы 5 муҥга чыгардаҥ айабас деген белге база бар.
Кузук јаҥыс ла Алтайыста арбынду бӱдӱп турган эмес. Сибирьдиҥ Томск, Кемерово, Иркутск тергеелериниҥ, Приморский крайдыҥ эл-јоны кузуктагылап, база акча иштегилейт. Је Алтайыстыҥ кузугы эҥ ле ӱстӱ, эҥ ле ток ло тамзыкту болгонын кыдат аргачылар шиҥдеп јартаган дежет. Ого ӱзеери бу тергеелерде тобоголор туманга алдыртып, јаанабаган ла сайлары куру, оноҥ улам бир таардыҥ баазы бир ле муҥ деген куучын база угулып келди.
Быјыл аргалу улус тайга-ташка ууланып, таарларын јӱктенип, акча-манатты арбынду иштеп алды. Кӱс баштала берерде, јаҥжыкканы аайынча Себиниҥ бажында улустыҥ кыймыражы, турган палатка-байкандардыҥ тоозы кӧптӧгӧн. Је бир ай ӧткӧн дӧ јок ондогы мӧштӧр чек куру тургулайт. А бедиренип турган улустыҥ, јолдыҥ кырындагы кӧлӱктердиҥ тоозы эмдиге астабайт. Себиниҥ бажы деерде, мында кӧп сабазында коштойындагы јурттардыҥ ле ӧскӧ тергеелердеҥ келген улус кузуктайт. Кезик аргачылар керек дезе мигранттарды јалдап экелгилейт. Кезикте мында кузуктайтан јерлер учун ӧӧн-бӧкӧн дӧ чыгат. Мӧшкӧ чыгып, сынык-бертик алгандардыҥ тоозы кӧптӧгӧни окылу ајаруга база алылбайт. Кузуктайла, бертик алган улус јууктайында Оҥдойдыҥ ла Шабалинниҥ эмчиликтерине киргени керегинде јетирӱлер ондо-мында угулып ла келет. Јеткерлӱ ле карыкчалду учуралдар болуп јат. Ӱч балалу јиит келин кузуктап јӱреле, божогонын кӧп улус јӱректери чым эдип уккан эди. Бу јеткерлӱ учурал кузук бистиҥ эл-јонго сӱрекей јаан арга болгонын јарт керелейт. Анайда ок агаш-аразында аайланбай азып турган учуралдар база туштайт. Јерлештери биригип, јылыйган кижини бедирегилеп турганы улустыҥ бой-бойына нак болгонын база јакшы керелейт.
Јурт јерлерде кузуктаар ӧйдӧ эҥ јаан суруда — УАЗ кӧлӱктер боло берди. Кӧлӱк јокторы, атту, ат јокторы таарларын јӱктенип, јойу јӱргилейт. Улус анайда ок мотоциклдерлӱ, тракторлорлу, кош тартар уур кӧлӱктерлӱ кузуктагылайт. Кузук алаачылар ла кузук табыштыраачылар биригип, ватсап-группалар, телеграм-группалар ачкылап, бааларла колбулу јетирӱлерле ӱлежери база јаҥжыга берди.
Анайып, кузук терип јӱрген кижидеҥ ала кузук алаачылардаҥ, оноҥ ары гран ары јаар аткарып тургандарга јетире јаан акча-манат — миллиардтаҥ ажыра акчалар айланат. Бир аймакта, керек дезе бир ле јуртта кузук алаачы канча-канча улус иштегилейт. Баалары тӱҥей болгондо, кайда табыштырарында тыҥ ла башказы јок.
Мындый јаан акча орооныстыҥ бюджедине кирелте экелбей, тууралай ӧдӱп баштаарда, бу керекти аайлу-башту ӧткӱрип, оныҥ ээжилерин чокымдап, кирелендирер керек деген куучындар эрчимделип чыкты. Куран айдыҥ бажында орооныстыҥ башкарузыныҥ јааны Михаил Мишустин кузукты јаан учурлу, стратегический байлыктардыҥ тоозына кийдирери аайынча јӧпкӧ колын салган. Мындый шӱӱлтеле ого Приморский крайдыҥ губернаторы Олег Кожемяко баштанган эмтир. Кузукты јаан учурлу байлыктардыҥ тоозына кийдирип, гран ары јаар садарын кирелендирери јанынаҥ. Мынаҥ улам агаш аразында мӧштӧрдиҥ айалгазы оҥдолор ло мӧштӧрди аайы-бажы јок токпоктоп турганын астадар деп ол темдектейт.
Алтай Республиканыҥ сенаторы Татьяна Гигель Федерация Совединиҥ јуунында, РФ-тыҥ экономикалыныҥ министриниҥ докладын шӱӱжер тужында, мындый ла ок шӱӱлтеле баштанган эмтир. Татьяна Гигельдиҥ айтканыла, кузукты гран ары јаар садарыныҥ ордына оныла аайлу-башту иштеерин ороон кеминде тӧзӧӧр керек. Оноҥ башка ол гран ары јаар садылып, ондо јазалып, бийиктедилген баала ойто кайра бистиҥ ле улуска садылат. Онойып, кузук бӱткен јылда бюджетке 1 млрд јуук акчага јылыйту болот.
Кузуктаарын аайлу-башту ӧткӱрери јанынаҥ јуун Эл Курултайда база ӧтти. Ондо депутаттар мӧшти токпоктоп кузуктаарын јаратпай турганы керегинде айдышкан. Мӧштӧрди керек дезе тракторло тӱртӱрип, тобоголорды јууп турган улус база бар эмтир. Акчаны бӱгӱн ле јууп алар дегениле башкарынган улус ар-бӱткенге кандый јаан каршузын јетирип турганы керегинде сананбай да јат. Эзенде ол мӧштӧ эмил бӱдер бе дегени санаазында да јок.
Анайда ок тергеебиске кузуктаарга ӧскӧ јерлердиҥ, керек дезе ӧскӧ ороондордыҥ улус келип тургандары керегинде куучын база ӧтти. Тайга-ташта јӱретениниҥ ээжилерине ајару эдилди. Ондо не болбой турган деер. Ал-камык сӱрее ташталып арттат. Мында ок тал-табыш, аракыдаш, чугаан чыгып турганы база јажыт јок. Мӧштӧрди анаар ла токпоктоп тургандарла кӱӱн-кайрал јок тартыжар керек деген шӱӱлте эдилген. Браконьерлерле тартышканы чылап, кузукчылардыҥ токпокторын айрыыр, атту улус болзо аттарын, кӧлӱктӱ болзо кӧлӱктерин деген эп-сӱме база айдылды. Је депутаттар улустыҥ адын, јӧӧжӧзин айрыыр дегениле јӧпсинбедилер.
Ӧскӧ ороондордыҥ улузы, мигранттар келип турганын јербойыныҥ улузы јаратпай турганы керегинде куучын јаантайын ла чыгат. Мындый ок айалга калба јуур тужында. Је федерал јасакла јербойыныҥ да, ӧскӧ ороондордыҥ да улузына кузук, јиилек јуурында токтоду јок. Мыныла колбой совет ӧйдӧ тузаланган эп-аргаларды эске алындылар. Ол тушта кажы ла кижи 30 кг. сайлу кузукты акча тӧлӧбӧзинеҥ јууп алар аргалу болгон. Биледе 3 кижи болзо, 90 кг., бу кемјӱни артыктай берзе, акча тӧлӧйлӧ, јарадулу чаазын алатан. Агаш коруурыныҥ ишчилери — лесниктер јараду алган кижи кандый аймакта, кандый тайгада кузуктаарга турганын ол тушта јакшы билгилеер болгон. Мӧштӧргӧ каршу јетирбези јанынаҥ кузукчылар да билгилеер, олор бойлоры каруулу боло беретен. Мынайып, мындый эп-аргаларла башкарынза, ээжилер чокум-јарт боло берер эди. Кузукчылар бойлорыныҥ кийнинеҥ сӱрее-чӧп артыргыспаска база кичеенгилеер.
Јасакчылардыҥ темдектегениле, кандый јерде, кандый тайгада, кандый аймакта кузуктаарын тергеелердиҥ бойында чокумдалып јат. Темдектезе, республикада кандый аймакта, кандый ӧйдӧ кузуктаарыныҥ, јиилек-кат белтеериниҥ ӧйи аайынча ар-бӱткенниҥ министерствозы јӧп чыгарат. Айдарда, јарадылган ӧйдӧҥ эрте кузуктаган улусты каруузына тургузар эп-аргаларды тыҥыдары јанынаҥ куучын база ӧткӧн.
Келер ӧйдӧ бу ууламјы аайынча федерал јасакка кожулталар кийдирилер болор. Ол тоодо кузукла иштеерге турган аргачылар дезе мӧштӧрлӱ јерлерди арендага аларга аукцион-садыжуда туружарыла колбой. Мындый улуска эҥ баштапкы некелте — ар-бӱткенниҥ эҥ јаан байлыгын, кузукты, гран ары јаны јаар апарбай, оныла јербойында иштеп, ороон ичинде садары болор.
Кузук — орооныстыҥ эҥ јаан байлыгы. Эмди оны нефтьке, газка тӱҥейлеп салганыҥ кийнинде кузукташтыҥ ээжилери келер ӧйдӧ тӱҥей ле аайлу-башту ӧдӧр учурлу. Оноҥ башка керек мынайып ла барза, бир канча ла јылдаҥ Алтайыста кадык мӧш артпас, ончозы ооругылап, чаганазы тӧгӱлип, кургап калар. Айдарда, бу ӧрӧ айдылган ээжилерди бӱдӱрзеес, байлу агажыс — мӧшти коруп аларыныҥ келер ӧйи ижемјилӱ болуп артат. Чындаптаҥ, кузукла јербойында јарамыкту иштеериниҥ јакшы темдектери база бар. ООО «Горно-Алтай-Фарм» (башкараачызы Эдуард Юстуков) кузуктаҥ, эм-ӧлӧҥдӧрдӧҥ јакшынаҥ продукциялар белетеп чыгарат. Олор ӧскӧ тергеелерде јаан суруда боло берди.
