Быјылгы јылдыҥ кочкор айыныҥ алтынчы кӱнинде Кан-Оозы аймактыҥ элбек элдӱ-јонду Экинур јурттыҥ јайалталу јаан јашту эпшизиниҥ – Агафья Табынчинова Тайтакованыҥ – 84 јажы толды.
Бастыра јӱрӱминде иштеп-тоштоп, кӱчин ле кӱӱнин тӧрӧл колхозына берген, бала-барка азырап, албаты ортодо тоомјыда јӱрген ӧрӧкӧн керегинде быйанду куучын айдып ийерге амадаганыс тегиндӱ эмес. Албатызына, тӧрӧлине берген кӱчин де ајаруга алза, азыраган балдары эне-адазыныҥ једимдӱ јолын улалтып апарганын кӧрзӧ, мындый улустыҥ јӱрӱмдик јолы, салымы јозокту темдек болор учурлу деп айтсабыс јастыра болбос.
«Јажы јаандап та калган болзо энебис Агафья Табынчиновна тегин отурбайтан, иштенетен кылык-јаҥын ундыбаган. Јиит туштаҥ бейин тӱӱнерине, узанарына сӱӱйтен бойы бу ла јуукка јетире јӱзӱн эдимдерди — кебистерди, огош кебистерди, јакаларды, салфеткаларды, арчуулдарды, јастыктардыҥ кыптарын, оноҥ до ӧскӧлӧрин «вышивка» деп эп-аргала јарандырып, кееркедип, узанып отурар» — деп энези керегинде јаан јашту ӧрӧкӧнниҥ балдары куучындагылайт. Јиит тужында Агафья Табынчиновна тӱкти иирип, будып, кебистер эдерге сӱӱйтен эмтир. Бу јайаандык ийште ого балдары болужып туратан.
Агафья Табынчиновна Тайтакова (кыс ӧбӧкӧзи Мантышева) Экинур јуртта чыккан-ӧскӧн. Адазы мундус сӧӧктӱ Мантышев Табынча, энези тодош сӧӧктӱ Итунова Јаҥар деп улус болгон. Олордыҥ билезинде тӧрт бала ӧскӧн. Аганя, Иван, Юра, Рита. Адазы Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ канду јалаҥдарында јада калган. Энези балдарын јаҥыскан азырап, колхозто уй саачы болуп јажына иштеген. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында иштеген энелер бойыныҥ кату салымын эмеш јеҥилтерге, санаа-кӱӱнин кӧдӱрерге кату ӧйлӧрди, учы-куйны јок ишти јалакай кожоҥыла јымжадарга амадайтан болбайсын. Уй саачы келиндерле кожо Јаҥар кожоҥдоп, комудалын ишле, узанар кӱӱниле бийлеп туратан. Ол колы ус, кӧктӧнип-тӱӱнип турар кижи болгон.
Агафья Табынчиновнаны јиит тужында Аганя деп адап туратандар. Ачын Еришева, Јилгей Дедина, Кӱпей Бакрасова,Торко Кокопева деп ӱӱрелериле кожо школдо ӱренип, јууныҥ балдары ичкери јӱрӱмге јаан амадулу алтаган. Школдыҥ ӧйлӧринде јаш тужы кату јылдарга келишкен ӱйе сӱрекей нак болгон. Олор омок, иштеҥкей, јана-баспас кылык-јаҥду болуп, бирлик јӱргендер, бойы-бойына болушкандар. Тӧрӧл јериниҥ текши ижи-тожынаҥ туура калбайтандар. Је кожоҥ-кокырлу, ойын-бијелӱ эҥирлер база кӧп болотон. Байла, кату јылдар тӱгенип, ороондо амыр-энчӱ јӱрӱм башталганы јиит ӱйениҥ кылык-јаҥына, ичкери амадузына јаан камаанын јетирген болор.
Айла, бијеелерин олор канайда сӱӱйтен эди. Колхозко зоотехник болуп Кару Шагаев деген јиит кижи иштеп келерде јаан солун болгон. Не дезе, ол ӱредӱчи Анна Семеновнала кожо кыстарды ла уулдарды бијеге ӱреткен болгон. Вальс, факстрот, полька, краковяк ла оноҥ до ӧскӧ бијелерди Агафья тӱрген ӱренип алып, Захар Аламчин баштаган арткан да јииттерди ӱредетен. Айла ол тушта кыстар ортодо «солнце», «полусолнце» деп платьелер јарлу болгон эмтир. Экинурдыҥ кыстарына энезиниҥ кӧкчи узын тӧзӧп алган Агафья Табынчиновна мындый платье-кептерди чӱрче ле кӧктӧп ийип, клубта бијелегилейтен. Ак туфляларын, эптӱ-јараш платье-кептерин кийген, чачтарын јарандырган кыстар недеҥ де јараш болгон. Агафья ӱӱрези Адабасова Еленала кожо бијелезе арткан улус тыныжын тудунып, кайкап калган туратанын ӱӱре-јелелери эмдиге эске алгылайт.
Ол ӧйлӧрдӧ јииттердиҥ чӧлӧӧ ӧйи, амыражы чик-јок башка болгон эмей. Иштенип те, амырап та билген ӱйе јаан јолго ӧктӧм алтаган, јаан ижемјилерлӱ јӱрген.
Агафья Табынчиновна школдо ӱренерде математиканыҥ урогы ого коркышту јарайтан. Байла, оныҥ да учун јиит кыс јӱрӱмдик јолын талдаар тушта бухгалтердиҥ ижин талдап алган ла ӱредӱзиниҥ кийнинде 1962 јылда тӧрӧл колхозында бухгалтер болуп иштеп баштаган. Колхозтыҥ председатели Чур Куклеевич Агин, парторгы Эжер Яковлевия Яимов деген тоомјылу башкараачыларла кожо иштеерге келишкен. Иштеп јӱрген ӧмӧлигинде Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ветерандары М.Мекешев, Ч. Некоров, Е. Емекчинов, Н.И. Кленов деп јаан улус болгондор. Олор арткан да колхозчыларла кожо тӧрӧл јериниҥ бастыра ижинде – сакманда, ӧлӧҥ ижинде — туружатандар. Оныҥ учун бухгалтер болуп иштеген Агафья Табынчиновна олорло кожо база теҥ-тай иштеп јӱрген. Кылык-јаҥы ачык-јарык, кокырчы, иштеҥкей, килеҥкей, кожоҥчы, ус болгон јерлежин, бухгалтерин Экинурдыҥ улузы сӱӱйтен, тоойтон. Ол ӧйлӧрдӧ албаты бойы-бойы ортодо сӱрекей нак, буурзак болгоны чын.
Ӧткӧн јӱрӱмдик јолы туркунына Агафья Табынчиновна текшијондык иштердеҥ база туура калбаган. Тӧрӧл јуртыныҥ албаты-јоны ак-чек иштӱ, турумкай, тӧрӧл јериниҥ сурактарына ајарыҥкай болгон јерлежин аймаксоветтиҥ депутадына, јурттыҥ ӱй улузыныҥ соведине, ревкомиссияныҥ башкараачызына, колхозтыҥ правлениезине кӧп катап кӧстӧгӧндӧр. Бу ишти Агафья Табынчиновна база ак-чек бӱдӱрген.
Текши керектерле, ишле кожо ус колду эпши кӧктӧрин, тӱӱнерин база ундыбайтан. Ол јиит келиндерди, балдарды бойыныҥ узына база ӱреткен. Јартап айдып, сонуркаган улусла иштеерин база сӱӱйтен. Текшијондык кӧрӱлерде ус ӧрӧкӧнниҥ кееркедим эдимдери кӧп катап јарлалган, эмди де јарлалып јат.
Агафья Табынчиновна эш-нӧкӧри Марат Кӱндӱчиновичле кожо алты бала азырап-чыдаткандар. Марат Кӱндӱчинович бастыра јӱрӱмин колхозко, тискинчиниҥ ижине берген кижи. Ол 1936 јылда Јабаган јуртта чыккан. Адазы Тайтаков Кӱндӱчи, энези Айылдашева Мекечи деген улус болгон. Марат Кӱндӱчинович 7-чи класстыҥ кийнинеҥ зоотехникумда ӱренген, оноҥ тӧрт јылдаҥ ажыра ӧйдӧ талайдагы флотто черӱчил молјузын бӱдӱрген. Экинурдыҥ колхозында иштеп турала Иняда тракторист-шофердыҥ ӱредӱзин божоткон. Эрчимдӱ ижи учун кӧп кайралдарла кайралдаткан. Олордыҥ ортозында – «Знак Почета» орден, «Октябрьдыҥ 50 јылдыгына», «Ветеран труда», «За освоение целинных и залежных земель», «Ленинниҥ 70 јылдыгына» медальдар, Кӱндӱлӱ грамоталар ла Быйанду самаралар. 2016 јылда Марат Кӱндӱчинович јаан оорудаҥ јада калган.
Аржан, Солоҥы, Чечек, Мерген, Мечий, Татьяна. «Баланыҥ јолы – эне-адазынаҥ» — деп алтай улус айдыжат. Бу билениҥ кыстары энезин, карган энезин тӧзӧп, ус колду, иштеҥкей болуп чыдаган. Солоҥы Маратовна Тумпукова энези ок чылап тоолорго ла чокым билимдерге кӱӱндӱ болгонынаҥ, физиканыҥ ла математиканыҥ ӱредӱчизи деп бийик ӱредӱ алып, ӱредӱчи болуп Кырлыктыҥ орто ӱредӱлӱ школында узак иштеген. Ӱредӱликте јаан једимдерге јеткен. Чечек Маратовна Битешева Сугаш јуртта ӱредӱчи болуп иштеген, эмди база амыралтада. Тӱлкӱ-бычкак бӧрӱктер кӧктӧп јат. Эҥ ле огош Татьяна база кӧкчи, ус кижи. Алтай кеп-кийимдер шидеп-кӧктӧйт. Карган энези Јаҥар ӧрӧкӧн озоодо бычкак, кат ӧдӱктер, тере тондор кӧктӧп туратанын Экинурдыҥ албатызы ундыбаган. Бу јайалта баркаларына тӱшкени ол туру. Аржан, Мерген, Мечий база ус колду эрлер, тискинчилер. Бӱгӱнги кӱнде бу тоомјылу билениҥ бастыра балдары билелӱ, бала-барка азырайт. Агафья Табынчиновна толгон 84 јажында балдарыныҥ балдарыныҥ балдарын кӧрӱп јӱрет. Оноҥ јаан кандый ырыс бар…
Ады-чуузы чыккан Экинур колхозто одус јылдаҥ ажыра бухгалтер болуп иштеген Агафья Табынчиновнаны албаты-јондо сӱреен тооп јадылар. Јаан јашту ӱйе ортодо мындый улус керегинде куучындар кӧп јӱрет. Олор бастыразы тӧрӧл Экинур јурттыҥ албатызыла, ӧткӧн тӱӱкилик јолыла, келер ӧйиле тудуш эмей. «Канайда да алзас, салымыс јаҥыс» — деп бичиичи Јыбаш Бӧрӱкович Каинчин чын айткан эди. «Адам ла энем бастыра јӱрӱминде улуска болушту, ак-санаалу јӱрген. Ол ӧйлӧрдӧ улуста таҥынаҥ машина-кӧлӱк бар эмес. Адам бензовозто иштеп турган, соокты соок дебей, кышты кыш дебей, баштанган оору улусты Кан-Оозыныҥ эмчилигине јетиретен. Кышкы кӱндерде печкеде эки сабат јылу суу, одырып ийетен одын јаантайын белен турар, энем олорды белетеп койор. Эжикти кижи токулдатса ла энем печкениҥ одын камызар. Адам машиназын эргизер, оору кижини эмчиликке јетирер. Албатыныҥ алкыжынаҥ, эткен керектериниҥ быйаны учун ӧрӧкӧндӧр јаан јашка јеткени ол болбой… Боочы-боомдордо бажыгарды сыймап јӱрер, Алтайаардаҥ алкыш сурагар, тоҥмок суунаҥ суранып, алканып јунунар деп бисти эне-адабыс јаштаҥ ала ӱреткен. Бис олорго јажына быйанду…» — деп, балдары эмди куучындайт.
84 јажын темдектеген јаана, јажы јаандаган Эне бӱгӱн Кан-Оозы јуртта јадат, балдарына, баркаларына баш болуп јӱрет. Эмдиге јетире омок кӱӱн-тапту, ачык-јарык кӱӱндӱ, Агафья Табынчиновна јиит ӱйеге баштаачы, башкараачы болуп, узанып, керектӱ сӧзин айдып отурат.
Бис бастыра уткуулдарга кожулып, Агафья Табынчиновнаны чыккан кӱниле, толгон учурлу јажыла уткыйдыс. Бектеҥ бек су-кадык, ырыс, бийик кӱӱн-санаа кӱӱнзейдис…