1937-53 јылдар бӱткӱл ороондо ло Туулу Алтайда Иосиф Сталинниҥ канду репрессияларыла колбулу. Буруузы јок миллиондор тоолу совет албаты айдаткан ла буруузы јокко ӧлтӱрткен. Репрессиялар Россияда кажы ла билени табарган деп айдарга јараар. Кажы ла кижиниҥ јӱрӱми ле салымы башка болгон. Кӧп улустыҥ салымы эмдиге јетире јарталгалак. Бу сурактарла бӱгӱн тӱӱкичилер иштегилеп јат. Ол кату јылдардаҥ чакка јуук ӧйлӧр ӧдӱп те калган болзо, је тӱӱкиниҥ бу канду бӱктери албатылардыҥ ӧткӧн јӱрӱмдик бичигинде јаан коромјы болуп јажына артып калган.
1937 јылдарда болгон кату керектерди ундыыр учурыс јок. Олорды эске алып, тӱӱкиде ис артыргыскан ла ол јылдарда Ойрот автоном областьтыҥ парткомыныҥ экинчи качызы болгон Толуш (Николай) Енчиновтыҥ салымы керегинде айдарга амададыс. Бу кижиниҥ јӱрӱмдик јолы Сталинниҥ канду репрессияларыла чикезинеҥ колбулу болгон.
Толуш-Николай Енчинов 1908 јылда Оҥдой аймактыҥ Короты јуртында чыккан. Јокту улустыҥ билезинде ӧскӧн уулчак тогус ла јаштудаҥ ала иштеп, байлардыҥ уй-малын кабырган. Качан Туулу Алтайга совет јаҥ келерде, ол арткан да јиит улусла кожо бу кыймыгуда туружып, Оҥдой аймактыҥ баштапкы комсомолдорыныҥ тоозына кирген. 1925-1928 јылдарда Толуш Иванович јиит комсомолдорло кожо эрчимдӱ иштеген. Оноҥ до улам, байла, оны комсомолдыҥ аймак исполкомыныҥ качызына кӧстӧгилеген ле ол Оҥдой, Кан-Оозы, Улаган аймактардыҥ ла Горно-Алтайск каланыҥ јашӧскӱримиле иштезин деп бӱдӱмјилегилеген. 1928 јылда Толуш Енчиновты Москвадӧӧн Кӱнчыгыштыҥ ишкӱчиле јаткандарыныҥ Иосиф Сталинниҥ адыла адалган Коммунистический университединдӧӧн ӱредӱге ийгендер. 1932 јылда јиит кижи бу университетти једимдӱ божодып, Алтайына јанып келген. Оноҥ ВКП(б)-ныҥ Оҥдойдогы культпропбӧлӱктиҥ јааны, пропбӧлӱктиҥ преподаватели, совпартшколдыҥ преподаватели болгон. 1936 јылга јетире областьтыҥ совпартшколында ӱредӱлик аайынча бӧлӱктиҥ јааны, тӱӱкиле преподаватель, совпартшколдыҥ директоры, Тываныҥ ол тушта Горно-Алтайскта болгон јуртээлемдик техникумыныҥ директоры болуп иштеген.
1936 јылдыҥ јазында Толуш Иванович КПСС-тиҥ обкомыныҥ экинчи качызына тудуп јадылар. Бу ӧйлӧр ороонго ло оныҥ бастыра толуктарына кӱч ченелтелерлӱ ӧй болгон. Совет јаҥ Москванаҥ ыраак тергеелерде тыҥ кӱч алынбаган. Байлар ла кулактар бойыныҥ јажына јӱрген јӱрӱмин тӱрген солыырга кӱӱнзебеген. Туулу Алтай ол тушта кайдаҥ ла келген качкындарга толгон. Јербойыныҥ албатылары јаҥы јӱрӱм јӱрӱп баштаган да болзо, је булгалыштар кӧп болгон. Мындый јӱрӱм ле «кӱӱн-санаалар» јаҥыс ла Ойротияда эмес, Россияныҥ бастыра толыктарында бийлеген. Тӱӱкиде айдылганыла, мындый айалгада ороонды башкарган Иосиф Сталин совет јаҥга удура болгон «элементтерди» јоголторго 1937 јылдыҥ јаан изӱ айында НКВД-ныҥ 00447 номерлӱ јажытту јакару-приказын јӧптӧгӧн. «Об операции по репрессированию бывших кулаков, уголовников и других антисоветских элементов» деп адалган јакаруныҥ ижи 1937 јылда башталып, 1938 јылда тӱгенип калатан болгон. Је билерисле, ол канду операция-иш канча јылдарга чӧйилип барган ла оноҥ улам миллиондор тоолу албатылар кырылган.
Бу операцияны башкарарга кажы ла областьта, республикада ЦК ВКП(б)-ныҥ Политбюрозыныҥ јакарузыла «особая тройка» деп адалган улус темдектелген ле олор репрессияныҥ ижин башкаратан болгон. «Особая тройка» деп адалган улуска обкомдордыҥ јаандары, баштапкы ла экинчи качылары, тергеелердиҥ НКВД-зыныҥ јаандары киргилеген. Бу улустыҥ ижин ле молјуларын ЦК чике ајарузында тудуп, бир ле кичинек јастырыш учун бойлорын кату каруузына тургускан. Шак мындый кӱч айалгага Толуш Енчинов кирген.
Политбюроныҥ 1937 јылдыҥ куран айыныҥ 3-чи кӱнинде јӧптӧлгӧн 51/148П номерлӱ јакарузыла Толуш Енчинов Ойрот автоном областьтыҥ УНКВД-зыныҥ «особая тройказына» кирген ле бу «тройкада» деп 1937 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 26-чы кӱнине јетире чотолгон.
1937 јылда Ойрот республика бойыныҥ тӧзӧлгӧниниҥ 15 јылдыгын темдектеген болгон. Бу байрам иштеп турган улустыҥ туштажуларыла, митингтерле, Совет јаҥды мактаган керектерле темдектелген деп «Кызыл Ойротия» газет бичийт. Је мактулу ла амыр јӱрӱмге иженген кӱӱн-тап Сталинниҥ јакарузыла кожо токтоп, бу јылдыҥ кӱзинеҥ ала албатыга тӱбек экелген. Мында Толуш Енчиновтыҥ Ойрот автоном областьтыҥ 15 јылдыгыла колбой «Кызыл Ойротия» газетке совет јаҥга удура болгон, буржуазный кӱӱн-тапту «элементтерди» јоголторы керегинде бичиген статья-бичимелиниҥ уч-турултазы керегинде айдып ийер керек. Байла, Толуш Иванович тӧрӧлиниҥ ле албатызыныҥ келер ӧйин сананып, областьты башкарган јаҥныҥ кижизи болгон учурын бӱдӱрген ле айдатан сӧзин айткан. Бу ла 1930 јылдарда Г.И. Чорос-Гуркинге баштаткан алтай национал-патриоттор Кара-Корумды тӧзӧӧр ижин эрчимделткен болгон. Толуш Енчинов обкомныҥ качызы болордо бу улусла јуук колбуда канай болбойтон. Кезик тӱӱкичилер Туулу Алтайда репрессияларды Толуш Енчиновтыҥ «Кызыл Ойротия» деп адалган газеттиҥ бӱктеринде кепке базылган «Из дореваолюционного рабского прошлого трудящихся Ойротии» деп бичимелиле колбойт. Је бу бичимел-статьяны кычырзагыс, совет јаҥ келгелекте тегин алтай албаты байларга, јайзаҥдарга канайда базындыртып јатканы, јаҥы јаҥныҥ ӧйинде јӱрӱм канайда солунганы керегинде бичилет. «Буржуазный элементтер, јопон шпиондор, классовый ӧштӱлер» керегинде текши айдылган да болзо, је бу шӱӱлтелер Сталинниҥ јакарузын бӱдӱреринде тӧс шылтактарга кубулган деп темдектеерге јараар. Туулу Алтайда репрессияларды шиҥдеген тӱӱкилик документтерде кӧп саба улусты совет јаҥга удура болгон, јопон шпион, классовый ӧштӱ деп јаргылаткан деп айдылат.
Аҥылу «тройкага» Толуш Енчиновло кожо Михаил Жигунов (Ойрот автоном областьтыҥ НКВД-зыныҥ јааны ла М.Я. Стариков (Ойрот автоном областьтыҥ прокуроры) киргилеген. Бу улустыҥ буруузыла канча кире кижи айдаткан, ӧлтӱрткен деп јетирӱлер јок. Олордыҥ ортозынаҥ эҥ ле озо бойы бурулаткан кижи — Толуш Иванович. Ол 1937 јылдыҥ куран айында бу тройкага кирген болзо, ӱлерген айдыҥ учында бойы буруладып, айдадып јат. НКВД-ныҥ ишчилериниҥ јаргы-јӧбиле Толуш Енчиновты эки јылга шыдар јаҥыскан отурар камерада отургыскылаган ла Туулу Алтайда бар ӧштӱлердиҥ ады-јолдорын айттырарга болуп бу кире ӧйгӧ кинчектегилеген. Ол та кемди де саткан, ол эмезе та кемге де тукурган деп јетирӱлер архивте јок. Эки јылдыҥ туркунына мындый кӱч шыраны ӧдӱп болбой, Толуш Иванович су-кадыгы коомойтып, ол эс-санаазын ычкынып ийген. Јӱӱле берерге једе берген кижини 1939 јылда тӱрменеҥ јайымдап, айылына аткаргандар. Ого кӧрӧ Стариковтыҥ ла Жигуновтыҥ аҥылу «тройкада» ижи эмеш узак та болгон болзо, је коомой токтогон. М.Я. Стариков 1938 јылда айдаткан ла оноҥ ары салымы кандый болгоны јарт эмес. Аттыртып койгон болор деп тӱӱкичилер айдат. М. Жигунов 1938 јылдыҥ јайында ӧлтӱре аттыртып койгон. Мынаҥ кӧрзӧ, НКВД-ныҥ ишчилери улусты албатыга удура «тузаланып», ол ло эп-аргаларла бойлорын јоголткондор!
Толуш Иванович су-кадыгы сӱреен коомой айалгада јанып келеле, узак ӧйдиҥ туркунына эмденген. Байла, јаштаҥ ала кату-кабыр иш эткенинеҥ улам катуга темигип калган су-кадык орныккан. Эмеш оҥдолып алала, ол партияныҥ ЦК-зына аппеляция-документ бичиген. Бир канча ӧйдӧҥ партия оныҥ адын, иштеер јаҥын орныктырып, јакару чыгарган. Мында, байла, Сталинниҥ адыла адалган университетте ӱренгени, кӧп нӧкӧрлӧри Москвада иштегени учурын ойногон болор. Болушкан улустыҥ тоозында Советский Союзтыҥ маршалы Семен Михайлович Буденный болгон деп јетирӱлер база бар.
Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында Толуш Иванович Енчинов КПСС-тиҥ Оҥдойдогы, Кан-Оозындагы райкомдорыныҥ качызы болуп иштеген. Је ороондо бу да кӱч ӧйдӧ истежӱ, ӧштӱлер бедиреер деген иш токтобогон. Оноҥ, аҥылу «тройкага» киргени база ис јок артпаган болор. Јаҥы айдулардаҥ, истежӱлердеҥ чочып, 1944 јылда партишчи Тывадӧӧн иштеп барып јат. Ондо партшколдыҥ преподаватель-ӱредӱчизи, оныҥ кийнинде — јуртээлемдик техникумныҥ директоры, Тувин автоном областьтыҥ обкомныҥ јааныныҥ ордынчызы болуп иштеген. 1949-1952 јылдарда Толуш Енчинов Москвада ВПШ-та (Высшая партийная школа) ӱренет ле оны божоткон кийнинде Алтайский крайдыҥ Залесовский аймагыныҥ аймакисполкомын башкарат. Је бу ӧйдӧ су-кадыгыныҥ айалгазы бойын кӧргӱзип, коомойтып баштаган. Оноҥ улам ол бу иштеҥ барып, Семипалатинсктеги зооветтехникумда преподавтель-ӱредӱчиниҥ ижине кӧчкӧн. 1953 јылда Толуш Енчинов Партияныҥ ЦК-зыныҥ јарлаганыла кӱӱнзеген одус муҥ кижиле кожо Россияныҥ эҥ ле кунураган јерлериндӧӧн иштеп барар деп тӱп-шӱӱлтеге келген ле Новгородский областьтӧӧн иштеп барган. 1955-57 јылдарда бу областьтыҥ Опеченский деп аймагында «Индустрия» деп совхозтыҥ директоры болуп иштеген ле су-кадыгынаҥ улам (инсульт болгон) амыралтага барган деп документтеринде айдылат. Партияда иштеген бастыра јылдары учун «пенсионер союзного значения» деп статусту болгон. Толуш Иванович 1965 јылда јада калган ла оныҥ сӧӧгин Новгродский областьта Боровичи деп калада јууп салгандар.
Тазыл-тамыры — Короты јуртта…
Толуш Енчинов Оҥдой аймактыҥ Короты деп јуртында кӧп балдарлу јокту улустыҥ билезинде чыккан. Эне-адазы бай улустыҥ уй-малын кабырып, азыранып јӱрген болгон. Адазы сары кергил сӧӧктӱ Энчи деп кижи эрте — 1929 јылда — јада калган. Енчиновтор Алтай ичинде кӧп, је Коротыныҥ Енчиновторы кергил сӧӧктӱ улус. Энези 100 јаштаҥ ажыра јӱрген ле 1962 јылда јада калган деп јетирӱлер бар. Эки аказы Василий ле Михаил керегинде јетирӱлер јокко јуук. Кичӱ карындажы Иван Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда јада калган. База бир карындажы Чот Енчинов алтай улуска јакшы таныш. Бичиичи, драматург, ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ ӧйинде эрчимдӱ иштеген Чот Иванович Енчиновтыҥ јӱрӱмдик јолы јетире шиҥделгелек деп айдарга јараар. Бичиичиниҥ Хакассияда иштегени, Казахстандӧӧн јӱре бергени ле бу ыраак талада јӱрӱмин тӱгескениниҥ шылтагы јаан јамыларда иштеген, истеткен, тӱрмелеткен ле ойто адын орныктырган аказыныҥ јӱрӱмиле колбулу болор бо? Чот Енчинов бойыныҥ кийнинеҥ архив-документтер,бичимелдер артыргыскан деп јетирӱлер бар. Бу керегинде шиҥжӱлӱ иштерди эмди де ӧткӱрер керек деп сананып јадым.
Документтер аайынча болзо, 1937 јылдаҥ озо Толуш Енчиновто биле болгон. Бу биледе балдар бар болгоны керегинде јетирӱлер јок. Оны тӱрмелеп койордо алган кижизи оны таштап ийген деп айдылат. Экинчи катап ол Савинкова Вера Васильевна деп кижиле биле тӧзӧгӧн. Бу биледе ӱч кыс чыдаган: Светлана (1944 јылдыҥ), Сталина (1945 ј.), Надежда (1953 ј.). Толуш Ивановичтиҥ балдары Туулу Алтайга онойып ла јанбай, Москвада чыдап-ӧскӧн лӧ бӱгӱнги кӱнде орооннныҥ тӧс калазында јаткылайт. Јаан кызы Светлана јада калган деп јетирӱлер бар. Эш-нӧкӧри Вера Васильевна 2017 јылга јетире јӱрген. Бу кижи партияда иштеген, кӱч салымду болгон алтай эш-нӧкӧриле кожо учы-куйнына јетире болгонын темдектеер керек.
Адакыда, Толуш Енчиновтыҥ јаан кызыныҥ эске алыныштарын ајаарып ийели: «Бистиҥ адагыс кӱч јӱрӱм јӱрген. Бойы кӱчтӱ, сагышту кижи болгон до болзо, је Тӧрӧлинеҥ, тӧрӧгӧн-тугаанынаҥ ыраак јӱргени, репрессиялар тужында су-кадыгына јетирилген каршу оныҥ текши јӱрӱмине јаан салттарын јетирген. Ол санааркап, бисти, кыстарын, јакшы чыдадып аларга амадаган. Је адагысты јаҥ ла партия јаантайын ајаруда тудуп, «истеп», амыр бербей турганы иле кӧрӱнген. Бис бир јердеҥ бир јердӧӧн кӧчӱп, торолоп, чучурап та јӱргенис. Энегис бар аргазыла азыраган. Кийер кийим јок то ӧйлӧр болгон. Адам бар аргазыла иштеген. Оорузынаҥ улам чучурап,ойто јазылып, калганчыга јетире тартышкан. «Кӧскӧ кӧрӱнбес истежӱ» јӱк ле Хрущев јаҥга келерде токтогон. Божооррдыҥ алдында ого аҥылу статусту пенсионер деп ат бергендер, байла ороонго берген кӱчи, ижи учун». Јаан кызы онойдо ок адазы калганчы јылдарда эске алыныштардыҥ бичигин бичигени керегинде айдып јат. Байла, качан-бирде бу эскеалыныштар биске келип, алтай албатыныҥ кӱч ле јилбилӱ салымду уулыныҥ јӱрген јӱрӱмиле, ӧткӧн јолыла јууктада таныштырар.
Алтай Республиканыҥ УФСБ-зыныҥ јетирӱзиле болзо, 1920 јылдаҥ ала 1950 јылга јетире Туулу Алтайда он муҥнаҥ ажыра кижи репрессияга алдырган ла корогон. Тегин улусла кожо актуга истеткен, айдаткан деп обкомныҥ ла райкомдордыҥ качыларын ла председателдерин, колхозтордыҥ председателдерин адаар керек. Ол кату ла кӱч јылдарда интеллигенциянаҥ — 718 кижи, олордоҥ бийик ӱредӱлӱ — 80 кижи, ВКП(б) -ныҥ турчылары — 216 кижи актуга бурулаткан ла айдаткан. Ӱредӱлӱ улузы јаҥы ла кӧптӧп, «колго-бутка» турарга амадап, «ӧҥдӧйип» келген Туулу Алтайга бу јаан коромјы болгон.
Алтай улус текши ороонныҥ албатыларыла кожо узун ла кӱч јолдорды ӧдӱп келген. Кажы ла ӧйдӧ бойыныҥ аҥылу кӧрӱмдӱ уулдары ла кыстары болгон. Олорды эске алып јӱрер учурлу болгонысты ундыбаактар. Туулу Алтайыстыҥ тӱӱкилик јолдорында јӱрген јаркынду салымду улустыҥ нерези недеҥ де баалу.
