Спорттыҥ текши ӧзӱми јурт јерлерде иштеп турган тазыктыраачыларыныҥ, спорт аайынча методисттердиҥ ле јербойыныҥ секцияларыныҥ ижинеҥ башталып јат деген санаа-шӱӱлте канча онјылдыктардыҥ туркунына бойын чындык кӧргӱзӱп келди. Кан-Оозы аймактыҥ Јалаҥай-Бажы јуртында самбо кӱрешле тазыктыру ишти Амыр Сергеевич Кокшинов 30 јылдаҥ ажыра једимдӱ бӱдӱрет. Калганчы он јылдыҥ туркунына ол Јалаҥай ла Јалаҥай-Бажы јурттарда спорт аайынча методист болуп база иштейт. Кан-Оозы аймактыҥ бу јурттарында спорттыҥ ижин башкарган кыпчак сӧӧктӱ Амыр Сергеевичти куучынга кычырып, сурактарысты бердис.
— Амыр Сергеевич, Слер Кан-Оозы аймакта самбо, дзюдо кӱрешле узак јылдарга иштеген тазыктыраачылардыҥ тоозына киредигер. Эмди, канча јылдар ӧткӧн соҥында, кайра кӧрӱп, тӧрӧл јуртарда башталган ол баштапкы алтамдарды эске алып, нени айдар эдигер…
— Бу ла иштенип, балдарды, спортчыларды тазыктырып турала, кайра кӧрӱп ийер болзо, туй ла 30 јыл ӧдӱп калган эмтир не. Бойымды самбо кӱрешке тазыктырган ӱредӱчим Петр Павлович Шукаков болор. 1990 јылдар, текши кӧрзӧ, кату јылдар болгон. Акча-манат јок, балдарды маргаандарга апарарга кӱчке келишкен. Кан-Оозы аймакта ол тушта самбо кӱрешле тазыктыру ишти башкарган улустыҥ тоозына Яргаков Юрий Михайлович, Аларушкин Степан Егорович киргилеген. Олор маргаандарды тӧзӧп, балдарды, јашӧскӱримди тазыктырар ишти канайда башкарза јакшы деп шӱӱжип туратандар. Мени де, ол тушта јиит кижини, тазыктыраачыныҥ ижине јилбиркеткен улус олор эди. Јалаҥай-Бажы Кан-Оозы аймактыҥ јолы коомой ыраак јуртына кирип јат. Бисте автобус та, тазыктырынар оҥду зал да јок болгон. Оныҥ учун клубтыҥ бир кыбында, библиотеканыҥ бир кыбында тазыктырынып, маргаандарда туружып ла туратаныс. Экинурга јетире боочы ажыра јойу барып, ондо таныш-кӧрӱжисте конуп алып, оноҥ ары Горно-Алтайскка келишкенче ле једип алатаныс. Калада спортзалдарда конуп, кӱрежип, ойто ондый ла јолло јанып туратаныс санаамга кирет. Јол кӱч те болзо балдардыҥ кӱӱни бир де ӧчпӧйтӧн. Карын да јилбӱӱ јаандап, маргаандарга бийик кӱӱндӱ баратандар. Бу кире ӧйдиҥ туркунына канайда иштебегенис, канайда јӱрбегенис. Је бӱгӱнги кӱнде комыдаары јок деп айдар керек. Бисте эмди је ле деген спортзал да бар, јаҥы инвентарьларла јеткилинче јеткилделгенис. Балдар тартып турган је ле деген автобустарлу да болуп калдыс. Озо баштап бисте ПАЗ автобус болгон, эмди ГАЗ-ельду маҥтадып јадыс. Јалаҥай-Бажы јурт Юрий Васильевич Антарадоновтыҥ — алтай јеристиҥ тоомјылу политигиниҥ — тӧрӧл јурты ине. Юрий Васильевич биске спортзал тудуп бергенине јаан быйанду артадыс. Бистиҥ јурттыҥ спортзалы ла школы Ю.В. Антарадоновтыҥ адыла адалган.
Ӧткӧн јылдардыҥ туркунына Јалаҥай-Бажы јурттыҥ самбо кӱреш аайынча тазыктырузын канча кире бала ӧдӱп барганыныҥ чокы тоозын айдып та болбозым. Је сӱреен кӧп. Олордыҥ кӧбизи самбоны, дзюдоны школдыҥ кийнинеҥ таштабай, ӱредӱзинде, ижинде тазыктыруны оноҥ ары улалткандар. Спортчыныҥ јӱрӱмдик јолы онойдо ло барып јат. Спортто бӱдӱмге јилбӱӱ тургуза ла ӧч калар аргалу, је ӧчпӧзӧ ол узак јылдардыҥ туркунына, бастыра јӱрӱмине «кӱйер» аргалу. Бу — спортчы улустыҥ кӱӱн-табыныҥ бузулбайтан ээжизи ине. Ол качан да солунбай јат дегенин јӱрӱм кӧргӱзӱп койгон. Бала спортзалга келип, кандый бир бӱдӱмге јилбӱӱзин салза, ол узакка деп чокым айдарга јараар. Оныҥ учун спортто јаан јеҥӱлер јурттарда, школдордо, тазыктыраачылардыҥ секцияларында башталып јат дегени база чын. Тазыктыраачылар јаҥыс ла једимдӱ кӱрешке эмес, је ол ок ӧйдӧ кижи болорына, најылыкка, чындыкка, ак-чекке, тӧрӧлчи кӱӱнге ӱредип јадылар.
— 30 јылдыҥ туркунына Слердиҥ таскаду а
жыра сӱреен кӧп балдар барганы учурлу. Олордыҥ ортозында јаан једимге јеткен кӱрешчилер керегинде айдып берзеер?
— Ӱреткен ӱренчиктердиҥ једими — тазыктыраачыныҥ једими. Мениҥ ӱренчиктеримниҥ ортозында спорттыҥ узына кандидаттар, тергеелик, талалык маргаандардыҥ јеҥӱчилдери кӧп. Олордыҥ ортозынаҥ Мажлаев Геннадийди, Шукаков Карчаганы, Кокшинов Аматты, Бугуев Айасты, Ермолаев Булатты, Тайборин Константинди, Еромолаев Владиславты, Чинин Данилди ле ӧскӧлӧрин де темдектеер эдим. Сибирдиҥ канча катап призеролоры, Россияныҥ чемпионадыныҥ туружаачылары, Республиканыҥ кӧп катап јеҥӱчилдери — олор бӱгӱнги кӱнге јетире кӱрешкилеп јат. Кезиги ижи аайынча ӧскӧ тергеелерде јадып та турган болзо, је спортты, самбо кӱрешти таштабагандар, јеҥӱлерге јединип јадылар. Бу иштеп келген ӧйим туркунына уулдар ла кожо кыстарды база тазыктырарга келишкен. Айла, кыстарга кӱрежерге сӱреен јарап јат. Самболо, дзюдоло јакшы кӱрешкендери база кӧп. Олордыҥ кезигиниҥ балдары бӱгӱнги кӱнде кӱрежип баштап койдылар. Республиканыҥ, тергеелер ортодо маргаандардыҥ јеҥӱчилдери, призерлоры болуп башка-башка јылдарда Качкышева Оксана Николаевна, Аллахвердиева Саввич Расимовна, Кабарчина Мария Николаевна, Карманова Айару Сергеевна, Кандыкова Айлана Муратовна, Самаева Диана, Бакрасова Айсулу чыккылаган эди. Бу кыстар самбо, дзюдо, јайым кӱрешле јаан једимдерге јеткендер. Текши алар болзо, 1990-2000, 2000-2010, 2010-2020 јылдарда кӱрешле јилбиркеген, тазыктырынган ла кӱршекен балдар, јашӧскӱрӱм кӧп болгон. Бӱгӱнги кӱнде бистиҥ ижис эрчимдӱ барып јат. Эмдиги айалганы коомой деп айдар аргагыс јок. Јакшынак зал, бастыра экипировка бар, инвентарь јеткилинче, автобус бар. Јаҥыс ла иштеер, кӱрежер керек. Калганчы јылдарда бистиҥ Јалаҥай-Бажы јурттӧӧн Јалаҥыйдыҥ да балдары, јашӧскӱрӱми келип, тазыктырынып туратан. Је калганчы эки јылдыҥ туркунына коронавирусла колбой бу иш эмеш туутакту боло берди. Мен саназам, келер ӧйдӧ керектер оҥдолор, пандемия тӱгенген кийнинде иш орныгар.
— Амыр Сергеевич, слер самбо, дзюдо кӱреште тазыктыру ишле кожо Јалаҥайдыҥ ла Јалаҥай-Бажы јурттардыҥ спорт аайынча методисти болуп иштеп келдигер. Айдарда, текши спорттыҥ сурактары, бу јурттардыҥ спортчылары Эл Ойындарда, Спартакиадаларда, Олимпиадаларда туружатаны база чике Слердиҥ ижигердеҥ камаанду?
— Спорт аайынча методисттиҥ ижиниҥ учуры ондый. Аймак кеминде бастыра маргаандарда Јалаҥай ла Јалаҥай-Бажы јурттардыҥ спортчы командалары туружатаны, спортчылардыҥ эҥ ле артыктары аймактыҥ јуунты командазына киретени деген сурактарды спорт аайынча методист бӱдӱрет. Спартакиадалар, Эл Ойындар, јаҥжыккан маргаан-туштажулар — бу учурлу керектерде бистиҥ јурттардыҥ спортчылары једимдӱ турушсын деп олорды белетеери база методисттиҥ ижи. Оныҥ учун, бистиҥ једимис, текши кӧргӱзӱлерис Спартакиадалардыҥ, Эл Ойындардыҥ јеҥӱлеринеҥ јарт кӧрӱнип јат. Ӧткӧн јылдарда тем алгадый темдектер кӧп болгон. Чой кӧдӱрерин алза, 2016 јылда Бильдина Вера Алексеевна Спартакиадада туружала, рекорд-јеҥӱ кӧргӱскен ле бу бӱдӱмле спорттыҥ узыныҥ нормативтерин бӱдӱрӱп койгон. Ӧткӧн Эл Ойындарда Шукаков Айас Германович камчы согорыла эҥ артык једимге јединип, спорттыҥ национальный бӱдӱмдери аайынча спорттыҥ узы деп адаткан. Калганчы јылдарда волейболло кӧргӱзӱлерис тыҥый берген. Бисте ӧткӱрилип турган јаҥжыккан маргаандарга Экинурдыҥ, Моты-Оозы, Кан-Оозы, Јалаҥай јурттардыҥ спортчы командалары јаантайын келгилейт. Арткан да бӱдӱмдерле Јалаҥайдыҥ ла Јалаҥай-Бажыныҥ спортчылары соҥдобой јат. Пандемияла колбой айалга республикан јаан маргаандарына, Спартакиадага, Олимпиадага, Эл Ойынга јаан салттарын јетирди. Је ондый да болзо бистиҥ јашӧскӱрӱм, јаан улус спортзалга, стадионго келип, тазыктырынып јат. Эҥирдиҥ 17 чазынаҥ ала тӱнниҥ 23 чазына јетире спортзалда тазыктыру иш кидим ӧдӧт. Бастыра бӱдӱмдерле тазыктыру улалып барып јат. Мен балдарга, јашӧскӱрӱмге спорттыҥ учурын јаантайн јартап јадым. Спорт — ол јаҥыс ла су-кадык јӱрӱм, једим эмес, спорт кижилик кӱӱн-тап, чындык нӧкӧрлӧр, бойы-бойына болужатан деп кылык-јаҥ берет. Спортчы кижи кандый да айалгада јолды табып, чын тӱп-шӱӱлте эдер аргалу болот.
— Республиканыҥ улузы Слерди, онойдо ок, јаргычы-арбитрдиҥ ижин бӱдӱрӱп турган бастырароссиялык кемдӱ јаргычы деп билгилеер…
— Самбо кӱрешле маргаандарда јаргычы болуп турала Сибирдиҥ бастыра толуктарын эбирип келдим. Барнаул, Бийск, Новосибирск, Томск, Омск, Иркутск, Кемерово, Прокопьевск, Новокузнецк калаларда ӧткӧн маргаандарда јаргылаарга келишкен. Бу — база бир бӧлӱк јаан иш болуп јат. Је јаан јашту ӱредӱчилеримниҥ болужыла бу ишти једимдӱ бӱдӱретен таскадуны алганым учурын база ойнойт
— Кан-Чарастыҥ самбочылары јаҥыс ла тергеениҥ эмес, онойдо ок ороонныҥ спорт кӧмзӧзине алтын јеҥӱлерди кӧп экелген. С.Е. Аларушкинниҥ, П.П. Шукаковтыҥ, А.Д. Амыровтыҥ. Ю.М. Яргаковтыҥ ижин баалап, Виталий Уинниҥ, Амыр Бакрсовтыҥ, Валерий Сороноковтыҥ, Амаду Мякишевтиҥ ле оноҥ до ӧскӧ једимдӱ јеҥӱчилдерди бис ундыбас учурлу. Јаш ӱйени, балдарды тазыктырар иш аймакта бӱгӱн де улалып барып јат…
— Аймакта тазыктыру ишти бӱгӱн Эркемен Николаевич Маников, Буланат Михайлович Бакрасов, Амаду Мылдыхович Мякишев, Батыр Анатольевич Санин, Аржан Яновия Адабасов, Айнагуль Анарбековна Соколова ла Эркемен Артурович Мешкеев бӱдӱредилер. Тазыктыру иш Кан-Оозында, Јалаҥай-Бажында, Чаргы-Оозында, Моты-Оозында, Экинурда, Јабаганда, Кӧзӱльде, Мӧндӱр-Соккондо ӧткӱрилет. Кӱрежерге кӱӱнзеген балдардыҥ тоозы кӱннеҥ кӱнге кӧптӧйт. Бу кӧргӱзӱ бисти сӱӱндирет.
— Амыр Сергеевич, куучын-эрмегер учун Слерге быйан айдып, самбо кӱрештиҥ, текши спорттыҥ ӧзӱмине јетирип турган камаанар, ижигер оноҥ до ары једимдӱ болзын деп кӱӱнзейдибис. Кажы ла кӱн бӱдӱрӱп турган јаан учурлу амадугар јаҥыс ла јакшы кӧргӱзӱлерге экелзин!
Адакыда: Амыр Кокшинов бойы самбо кӱрешле спорттыҥ узына кандидат, бастырароссиялык категориялу јаргычы, ӧткӧн јылдарда Государственный Јуунныҥ-Эл Курултайдыҥ, Алтай Республиканыҥ Башкарузыныҥ Кӱндӱлӱ Грамоталарыла, республикан спорткомитеттиҥ кӱндӱлӱ грамоталарыла, кайралдарыла, самбоныҥ 30 јылдыгына учурлалган юбилейлик медальла кайралдаткан. СИбирдиҥ эҥ ле атык јаргычызы деп канча катап адаткан. Спорттыҥ пропаганда-ижинде эрчимдӱ ижи учун федерал спорткоитеттеҥ кайралдар база алган. Амыр Сергеевичтиҥ билезин спортбиле деп адаарга јараар. Эш-нӧкӧри Анжела Борисовна волейбол ойнойт. Кызычагы Айсула, уулдары Амат ла Арутай самбо, дзюдо кӱрешле једимдӱ кӱрежедилер. Амат Амырович Сахалин областьта јадып-иштейт. Спорттыҥ узына кандидат, Сахалин областьтыҥ эки катап јеҥӱчили. Амат ла Арутай Алтай Республиканыҥ канча катап призерлоры.