(Öйим ле бойым керегинде)
Мерген: «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым терлеп, кӱчим де чыкканы коркыш. Јанып келеле, уйкуга чек кӧмӱле бергем. Тӱш јеримде ак сагалду ӧрӧкӧн ӱчинчи катап келген. Ойто ло топшуур тудунып алтыр. Оны киштиҥ куйругыла чачактап, јарандырып салтыр. Топшуурды ол кижиниҥ колынаҥ алдым. Ойноп турзам, чачактары кейде јайылып јадар, јаражы коркыш.
Эмди кӧрӱп јӱрзем, кай чӧрчӧктиҥ ӧйи бар эмтир. Ол керектӱ ле тужында ајарулу болуп, чыгып келет. «Алтын-Эргек» 1960 јылда бичилген. 1964 јылда бичик болуп кепке базылган. 2022 јылда оны бис эл-јон ортодо јарлаганыс. Эҥ ле учурлузы – эл-јоныска ӧйинде јетирери. Кезик улус кай чӧрчӧкти кычырала, оны јӱк чӧрчӧк лӧ деп оҥдоп, учурына јаан ајару этпей јат. Је кандый ла кай чӧрчӧктӧ јаан јажыттар бар. Оны чечип, јажыдын ачатан, кайдыҥ ӧзӧгин оҥдойтон улус — кайчылар. Ондый каруулу ӧй эмди једип келди. Темдектезе, «Маадай-Карада» 7738 јолдык. Јажыттарын ачып ийзеҥ, оныҥ учурын 3 ле минуттыҥ туркунына оҥдоп ийер арга бар.
Бӱгӱнги кӱнде тазыл-тамырысты бектеер, кӧгӱс-кӧрӱмисти курчаар дегенине јаан ајару эдип баштадыс. Онызын дезе чокум керектерле быжулайдыс. Анайып, эткен кӧп керектер бар. Ол тоодо, ајаруны эне болотонына, балдар таскадатанына, от-очогын кӧдӱретенине. Бу ончо керектер Улагандагы тӧс јер ажыра ӧдӧт. Алтай ичинде баштапкы ондый тӧс јер болор. Мындый иш республикан кеминде ӧткӧн болзо, оныҥ турултазы оноҥ тыҥытту, оноҥ эрчимдӱ ле тузалу болор эди. Эпчил кыстардыҥ ээчий маргааны эмди, јаҥар айдыҥ 23-чи кӱнинде, Улаганда ӧдӧр.
– Чындап та, «Алтайдыҥ эпчил кызы» деген ӱлекер недеҥ улам башталды?
– 2018 јылда кызычагымды кучактанып алала, тӧс тепсеҥге базып келзем, јиит кыстар турган. Эмдиги ӧйдиҥ кыстары нени куучындажып турганын болгобой јанынаҥ уктым. Олордыҥ айтканыла, эмдиги кыстар ончо бойы јараш болор керек, бай кижиге барар, келишпезе, оныҥ акчазыла јадар. Кезик кыстардыҥ эмдиги бизнес-планы ондый эмтир. Алтай кыстарыс бойыныҥ Очы кеберин, Алтайысла колбулузын, эпши кижиниҥ чындык учурын ундып салтыр деп санааркадым. Кыстардыҥ чындык учурын ойтодоҥ орныктырар деген амадула «Алтайдыҥ эпчил кызы» деген кӧрӱ-конкурс ӧткӱрер деген шӱӱлте келди. Баштапкы јерде јаражы эмес, элдеҥ озо кӧгӱс-байлыгы, санаа-укаазы, билгирлери, јайалталары болор учурлу. Јӧмӧлтӧ-болушка Кан-Оозы аймактыҥ башкараачызы Рустам Кокушевке баштандым. Јеҥӱчилге јаан сый — кӧлӱк сыйлаар деп шӱӱштис. Рустам Кокушев, Алексей Ебечеков, Виталий Уин, Айдар Тужалов, Родион Асканаков деп јарлу уулдарыс јӧмӧшти. Спортчылар, малчылар, фермерлер, аргачылар тыҥ болушкан. Баштапкы ченемелис Барнаулда једимдӱ ӧтти. Оны ээчий Улаган, Кан-Оозы аймактарда. Быјыл дезе ойто ло Улаганда ӧткӱрерис.
«Алтайдыҥ эпчил кызын» республика ичинде ӧткӱрер амаду бар. Онызы кайдыҥ учурыла база тудуш. А.Г. Калкинниҥ «Очы-Бала» кай чӧрчӧгиниҥ јолы улалып јатканы ол болор.
– Бӱгӱнги кӱнде кайчы кижи кандый болор учурлу?
– Јылгайак байрам алдында, эҥиргеери мылчага киреле, амырап јатсам, јортуп келееткен аттардыҥ табыжы угулды. Аттар ӱстинеҥ калырт-кӱлӱрт улус тӱжип келди. Нӧкӧр уулдар келееткен эмтир деп санандым. Ӱйге эжигимди ачпай ла калырт-кӱлӱрт киргилеп келдилер. Кемдер келгенин тургуза ла сезип ийдим. Кӧстӧримди ачпай ла јадырым. Бирӱзи јаныма базып келди, јылу тыныжы јайылат. «Је, эки тӱмен каразын былчалала, уйуктаачы кижи болуп јадырыҥ ба? Эрмек-сӧзисти угуп, эл-јонго јетиргис!» – деп, јакардылар. Јети баатыр эмтир. Мени айландыра отурып, куучынын айттылар. Онойып, Јылгайак байрамда «Јети баатырдыҥ куучыны» деген ӱчинчи кай чӧрчӧгимди кайладым. Ол чӧрчӧк бу ла ӧйгӧ келижет.
Бӱгӱн эл-јоныс, келер ӱйебис, кӱрешчи, малчы уулдарыс, аргачылар — биригӱде, бир санаада болуп калды. Ончозы кай ажыра бириккен улус. Је оҥдооры оҥдор, оҥдобозы јамандаар. Кайчы дезе калыктыҥ ӧзӧгин, алтын казыгын тудуп турган кижи. «Калык уйкуда – кайчы каруулда. Кайчы уйкуда – калык та уйкуда» деп тегиндӱ айдылбаган. Кайчы канайып кыймыктанар, эл-јон база ла онойып кыймыктанар. Кезик улус мени јаратпай айдыжат, сен кайда ла јӱредиҥ: спортто, кеендикте, политикада. Је кайчы кижи кайда ла јӱрер, кайчы улусты кайкадар. Спортты да ӧскӱрер, культураны да ӧҥжӱдер, политиканыҥ јанында да болор. Агы-чегин кӧстиҥ кӧскӧ айдар сок јаҥыс кижи база ла кайчы. Эл-јоныстыҥ јӱрӱми кай чӧрчӧктӧ ончо айдылып калган. Оныҥ учун аргымак адысты канайып ээртерис, онызы бойыстаҥ ла камаанду.
– Тергеебиске кӧп туристтер келип јат, олорго јаантайын јаан солун, јаан кайкал керек. Кай айдып тургандарды олор база јилбиркеп угат.
– Келген айылчыларга кай керегинде јартамалду куучындагам. Олордыҥ ортозында ӧскӧ ороонноҥ келген билимчи, этнограф-фольклорчы кижи болгон. Канча кайчыларды уккам, кӧп сабазы кайды соот ло кептӱ, туристтер алдында калай ла кайлагылайт деген. Слердиҥ куучынаарды угуп, алдымда чындык кайчы отурганын оҥдодым деп айткан. Акташта агаш айыл тудып алдым, «Кайчыныҥ јуртты» деп адагам. Мында, мындый кӱнде, Мерген Тельденов кай айдар дезе келетен кижи кыйалтазы јогынаҥ келер.
– Кайдыҥ шылтузында кижи бойыныҥ јети кылыгын јеҥет. Једикпестӱ јети кылыгыла тартыжат. Ончо билгирлер кайдыҥ ӧзӧгинде. Ӧзӧгиҥ бек болзо, сениҥ курчууҥ, куйагыҥ да бек. Мен кайда да јӱрзем, бойымды койчыныҥ балазы деп айдып јӱредим. Мен де койчы болуп јӱргем. Эл-јон ортодо јӱрерге турган болзоҥ, эл-јонго бойыҥныҥ чындык чырайыҥды, чындык кылыгыҥды кӧргӱс. Кандый ла улусла куучындажып јӱредим. Ачу аш та ичкендердиҥ куучынын, курч сурактарын угадым. Ак-чек куучындашканыстыҥ кийнинеҥ ичижин токтоткон до улус бар. «Маадай-Карадагы» «Сары талай» дегенин оҥдоор ло улус оҥдоор. «Сары талайдыҥ» јаказына отурып ийектер дегени — чӧӧчӧйлӧш дегени. Кӧгӱдей-Мерген «Сары талайды» кечип болбой база шыралайт. Је эмдиги уулдар, јииттер «Сары талайды» кечкилеп келди.
Эл-јонымды топшуурым ажыра кӧдӱрип јӱрген болзом, эл-јон ортодо не болуп турганын база билип јӱрер учурлу. Кайчы кижиге ончозы ла эл-јоны. Тайкылып, јыгылганы да — бойыҥныҥ эл-јоныҥ. Алдыгы да јерге барганы, ӱстиги де јердези. Кайчы ӱч телекей ортодо јӱрӱп јат. Кажы ла ӧйдӧ бойыныҥ кайчызы. Ол ары јанынаҥ ондый учурлу болуп јайалган.
Алдынаҥ ла бери бистиҥ ӧзӱмиске јаан буудагын «алдырбас» ла «болбой» дегени јетирет. Кӧп лӧ сабазында «кем-јок», «алдырбас», «ары ла унчыкпаза торт» деп јӱредис. Тоомјылу сӧзисти айдатан јерге айтпайдыс, бойыс учун туруп билбейдис. Унчыгатан кижи аайлу айдып турган болзо, айса болзо, салымыс чек башка болор эди. Ӧмӧ-јӧмӧ лӧ јӱрзеес, јол болор, оҥдожып ла турзаас, ӧзӱм болор.
– Јайалталу јурукчы Аржан Ютеевтиҥ кезик јуруктарында баатырлардыҥ јӱстери кӧрӱнбейт. Айса болзо, олордыҥ ойгонотон ӧйи эмди тургуза келгелек?
– Мениҥ санаамла, Аржанныҥ јуруктары озогы ӧйлӧ колбулу. Озогы баатырлардыҥ чырайын эмди кем де билбес. Јурукчы ол ӧйлӧрдӧ баатырлар болгон деп кӧргӱзет. Је чырайын эл-јонго кӧргӱзип болбой јат. Эмдиги ӧйдиҥ баатырларын јураза, јурап ла ийбей. Олор – спортчы-кӱрешчилерис, кайчыларыс, малчы уулдарыс, бойыстыҥ ла уулдарыс. Удабас, айса болзо, јӱзи јок баатырлардыҥ сомында уулдарыстыҥ јӱстери тура берер.
– Слер улайын ла јорукта, айдарда, тергеелер ортодо айалгаларды тӱҥдештирер јаан аргалар бар…
– Эйе, јол-јоруктарда болуп ла јадым. Кӧрӱш-таныштарым, најыларым да кӧп. Иштеерге мында артып кал деп кычыртулар да болот. Јаан ишјал да болор деп айдыжат. Тывада Конгар-оол Ондар деп јарлу ла јаан јайалталу нӧкӧрим болгон. Эмди ол алтайга јана берди. Эзен тушта айткан эди: «Мерген, эл-јонныҥ сени оҥдоор, сени курчап, кӧдӱрип јӱрер. Је јамылулар Алтайыҥда сени качан да кӧдӱрбес, нере де бербес. Эл-јон сени бойы Кайчы деп адап салар. Эл-јоныҥ адаганы, бичикте бергенинеҥ тоомјылу ла бийик болор». Айса болзо, онызы карын да, јакшы. Кайчыныҥ јӱрӱми буудакту. Ол буудактарды ӧдӱп чыксаҥ, јайаачыларыҥ, ӧрӧги јайааныҥ јолыҥды алкап салар.
– Билерим, Алтайымда кандый айалга болгонын. Биле тура, эл-јонымды таштап ийеле, јӱк ле бойыҥныҥ јилбӱлериҥе болуп јӱре де берер арга бар. Је качан бирде Алтайыҥа ойто јанып келзеҥ, мында сени не сакыыр? Ойто ло куру јер. Јолымды туйуктап турган улуска мен акту јӱрегимнеҥ коркышту јаан быйанымды айдып јадым. Алтай улуста јаман эки кылык бар: кӱйӱнчек ле кӧкӱнчек. Јолым килеҥ болгон болзо, айса болзо, мен ӧткӱре кӧкий барар эдим.
Јӱрӱм буудагы јок канайып болотон? Онызы јогынаҥ ичкери ӧзӱм база болбос. Ол буудакка шылтай тепкиште чылап туруп алала, оноҥ ары алтаар јаан арга болор. Экинчи буудак – ээчий тепкиш. Тепкиш јогынаҥ канай ӧрӧ чыгар?
– Мерген Константинович, јуучыл керектерде туружып турган јерлештеристи Слер јаантайын ла јӧмӧжип, алкыжарды айдып, курчузын тыҥыдып јӱредигер. Кату јолго барган уулдарыска ондый алкыштар сӱрекей керектӱ…
– Бӱгӱн јуучыл аҥылу керектерде Тӧрӧлистиҥ, Арасей орооныстыҥ кӧп уулдары туружат. Чындык баатыр уулдар – олор. Кандый ла калыктыҥ баатырлары эмди ондо. Олордыҥ ончозын ла баатырлар деп айдар керек. Уулдарыстыҥ кызыл каны тӧгӱлет. Је олор јаҥыскан эмес, эл-јоныс олорло кожо. Оогожы да, јииди де, јааны да — ончозы ла бир толкуда. Алтай уулдарыска ийде-кӱчти кай берер. Алкыштаҥ јаан сӧс јок, кайдаҥ учурлу байлык јок. Уулдарыс кай кожоҥды угуп, кай ажыра курчанып јадылар.
Бу јуучыл керектер ӧдӧтӧн учурлу болгон. Эр кижиниҥ јолы кату, јӱрӱми онойып бичилип калган. Јыда тутсаҥ, јыданыҥ бажы мӧҥкӱ ажыра танылу болзын, ок-јаадаҥ атсаҥ, согооны тӱшкен јеринде талайлар болзын, ӱлдӱле чапсаҥ, чапкан јериҥде кезилген јолы артып калзын. Эр кижини килебес керек. Ол киндиктӱ болуп бӱткен, ол бойын да килебес учурлу. Айыл-јурт тӧзӧӧр, тазыл берер, ук улалтар. Јаман ӧйдӧ эр кижи јыда-мылтык тудар. Олордыҥ учуры башка. Бу кату ӧйдӧ эрлеристиҥ чындык чырайы кӧрӱнип келди. Уулдарыс јуучыл керектерге акчага да болуп эмес, акту кӱӱнинеҥ туружарга барып јат. Канында јуучыл ийде ойгонып калган. Уулдарыс келер ӧйин, балдарын сананып баргылайт. Је мындагы улус тегин база отурбай, кыймыктанар керек. Ончо ло не-неме колбулу, ончо ло неме бирлик болор учурлу. Бӱткӱл орооныс ичинде биригӱ ӧдӧт. Јарт, бистий ас калыктыҥ уулдары јеҥ јастанып јыгылза, кородошту эмей. Эне-адалардыҥ кӧкси сыстайт, кӧстӧриниҥ јажы тӧгӱлет.
Барып јаткан уулдардыҥ кӧстӧрине мен кӧрӱп јадым. Кӧстӧринде јалтаныш јок. Олор јӱрӱми учун санааркабайт, јӱрӱмин карамдабайт. Бӱгӱн олор – Кӧгӱдей-Мергенниҥ, Шуну баатырыстыҥ, Малчы-Мергенниҥ, Ӧскӱс-Уулдыҥ баатыр кебериле, олордыҥ јӱрӱмин улалтып барааткан уулдар болор. Кай чӧрчӧктӧги баатырлардыҥ јӱрӱми олордыҥ ӧзӧгинде, олордыҥ јӱрегинде. Јолы олордыҥ салымында. Баатыр болоры ӱстинеҥ јайалып јат. Ондый ийде кажы ла кижиде болор аргалу. Оны јӱрегиҥле канайып јууктадарыҥ, бажыҥа канайып саларыҥ, јӱк онызынаҥ камаанду. Кай чӧрчӧктӧрдӧги баатырда ӧлӱм јок. Ол теҥериге јылдыс болуп уча берет. Кӧгӱдей-Мерген айткан: «Теҥериге јылдыс болуп бараадырым, јаман ӧйдӧ кайра келерим» деп. Баатыр эл-јонын тӱбекке артыгыспайт.
Уулдарыстыҥ кайра јолы болор. Олордыҥ кайра јанып келери база бичилип калган. Ончозы эзен-амыр јанып келзин деп бис алканар учурлу. Олор — чындык баатырлар, Алтайыныҥ, Тӧрӧлиниҥ коруучылдары. Эмди олор јанып келген, баатырларыс ойгонып калган. Баатырдыҥ кебин слер кажы ла кижинеҥ танып ийер аргалу. Оноҥ ары сакыйтан неме јок.
Кырларды да кӧрзӧ, ыраакта јыш ла бойы турар. Агаш-аразыныҥ ичине кирзеҥ, оныҥ ӧзӧги јӱк ол тушта кӧрӱнер: агаштары бӱдӱн бе, сынган ба, чириген бе. Калыктыҥ ӧзӧги база мындый ла болор учурлу. Јыш агаштый чыдым кӧрӱнбес.
– Мерген Константинович, јӱрӱмниҥ јажыды Слерге – ол не?
– Јӱрӱмди мен атка тӱҥейлеп јадым. Атты ээртеп алала, ӱзеҥизине тебинип, аттыҥ ӱстине јаҥыскан отурып аларыҥ, онызы – кижиниҥ јаман кылык-јаҥы: чыныркаганы, бийиркегени, ачынатыганы, сӱмеленгени, јылбыҥдаганы. Мындый кылык-јаҥныҥ болужыла атка чыгып алдыҥ. Улузыҥды таштап ийеле, јаҥыскан јортуп бараадырыҥ. Кырдыҥ бажына оноҥ ары чыгарга, ӧрӧ ӧзӧргӧ кара кайаныҥ эдегине келедиҥ. Кырдыҥ тал-ортозына јетсеҥ, колоҥдорыҥ ӱзӱле берер. Тамыдӧӧн кӱлӱрей берериҥ. Јаҥыскан бойыҥ аргаданып, туруп келериҥ бе, айса ондо ло шыралап јадарыҥ ба? Је оогошоҥ ло ала нӧкӧрлӧрлӱ, тӧрӧӧндӧрлӱ, ӱредӱчилериҥле кожо болзоҥ, атты ээртеерге болушкан улусла кожо јӱрзеҥ, орто јолыҥда олор колоҥыҥды бек тартала, аргымак ӱстине отургызып, кырдыҥ бажына чыгарга јӧмӧжӧр. Јӱрӱмниҥ јажыды шак ондый.
– Адакыда сурагым: тергеебистиҥ сӱр-темдеги – гербте Кан-Кереде јуралаган. Слер оныҥ учурын не деп кӧрӱп туругар?
– Гербте нениҥ учун Кан-Кереде јуралганыныҥ учурын кем де јазап јартабаган. Оныҥ учун кӧп улус оны билбей јат. Ол Содонок деген кижиле колбулу кеп-куучын болор. Озоодоҥ бери айдылып, эмдиги ӧйгӧ јеткен куучын. Оны јаан јашту улустаҥ уккам.
Содонок – тӧӧлӧс сӧӧктӱ, аҥчы кижи болгон. Ол тушта улус јылдарла аҥдап туратан. Аҥдап бараадарда, айлында кӧчӧлӱ ӱйи арткан. Аҥдап тура, јарабас, байлу аҥ аткан эмтир. Онызын Содонок бойы куучындаган дежет. Аҥды сойып турганча, ӱстиги ле алдыгы телекейлер куучындашканын уккан. Ӱстигизи айткан: «Је бистиҥ јайааганысты апарды, бис эмди оноҥ солый аларыс». Јанып келзе, балазы јок. «Бала кайда?» – деп, сураарда ээжиниҥ куучындаганыла, мӱркӱт башту, кара-кула белдӱ, канатту, куйрукту бала чыккан. Албаты-јон чочыйла, кара ийдениҥ балазы, оны барып ӧлтӱр деп некеген. Кӱркӱре деп учар сууга баргылаган. Ондо таш бар, эмди ол Содоноктыҥ тажы деп адалат. Кажы јаар јыгылар, ол ло јанынаҥ чак келер деген белгелӱ таш. Ол баланы Содоноктыҥ тажыныҥ јанына тӧжине јетире кӧмӱп салгылаган. Содонок барып кӧрзӧ, балазыныҥ турган изи бар. Оны истеп, кырдыҥ эдегинде турганын кӧргӧн. Оноҥ јылыйып калган. Оноҥ ло бери Содонок кенетийин ле јарлыкчы-белгеечи болуп калган. Белгелеп айтканы сӱрекей кӧп: темир аттар маҥтажар, теҥериде темир куштар учар, сууда темир балыктар јӱзер, улус армакчы ажыра эки јандай бой-бойлорыла куучындажып, угужып отурар. Ӧй келер, агалу-карындашту тартыжар, ӧй келер, эмеен ле эр кижини бой-бойынаҥ ылгаштырбас болор. Балам јаман ӧйдӧ коручыл болуп келер деп айткан. Кан-Кереде деген тынду эмди бистиҥ гербисте турат. Ол бистиҥ коручылыс. Оны Балыктујулдаҥ јарлу ла јаан јайалталу јурукчы Игнат Иванович Ортонулов јурап салды. Кеп-куучынды оогош тушта уккан болор. Содоноктыҥ ончо ло белгелери эмди бӱдӱп калды.
– Мерген Константинович, сӱрекей јилбилӱ ле кайкал јетпес солун куучын-эрмегер учун јаан быйаным. Јӱрӱмдик јолоор ачык, иштеген ижеер мынаҥ да ары тузалу ла турулталу, једимдереер мынаҥ да ары бийик болзын деп алкыжым Слерге болзын!
