«Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ 100 јылдыгына учурлалган бичимелдер кепке базылып, ӧткӧн ӧйди эске алары улалып барып јат. Бӱгӱн бис бичиичи, поэт, алтай албатыныҥ чындык уулы, Борис Укачинович Укачинле 2001 јылда, бичиичиниҥ юбилейлик 65 јажы толгон тужында ӧткӱрилген куучын-эрмекти ойто такып јарлап јадыбыс. Бичиичиниҥ айткан сӧзи качанда болзо баалу ла учурлу болор.
«Кичинек кулун болуп чыдагам…»
Ада-Тӧрӧл тучун Улу јууныҥ јылдары. Канча-канча балдар энелериле кожо адаларын јууга ӱйдежип, учы-куйны јок сакылтада артып калгандар. Кӱч ле коронду јылдар…
Борис Укачинниҥ адазы јууга база атанган. Кайырлык деп адалган јуртыныҥ – тӧрӧл јериниҥ – Кайырлык-Бажы деп јеринде энези, кыпчак сӧӧктӱ Јаҥаш деп кижи, уйлар саап иштеген. Бу кыштузындӧӧн келер ӧйдӧ ады-чуузы чыгар поэт, ол тужындагы шулмус уулчак, јанып келген. Салакту чибилерлӱ, ар-бӱткениле бай јер. Мында Борис койондорго, тооргыга тузак салып јӱрерге сӱӱп, энезине болужып јӱрген.
Анайып турганча, калапту јууныҥ јылдары токтогон. Кӧп-кӧп балдардыҥ адалары чылап оныҥ да адазы Алтайына кайра келбеген. Је адазыныҥ ордына арткан эр – уулы. Огоштоҥ ала Борис мал сӱӱйтен. Эмдик аттар ӱредери – сӱӱген кереги. Оныҥ да учун, байла, јууныҥ кийнинде ӧйлӧрдӧ эмеш чыдап келген уулчак јылкы мал кабырып иштеген.
1949 јыл. Кайырлыктыҥ Суулу-Айаҥ, Марчалу-Кат деп адалган сӱрлӱ-јараш тайга јерлеринде сӱӱген ижин бӱдӱрген. Бир отурганча Кипий таайы келген. Бу кижи ол тужында јуудаҥ јанып келеле, Јолодо јурт Советтиҥ председатели болуп иштеген. Јиит јылкычыныҥ штан дегени ончо јыртык. Энези унчукпайт. Таайы дезе тураартындӧӧн кычырып, галифезин ээрдиҥ кынјызынаҥ чечип, «кий» деген. Оноҥ: «Учкаш, Горно-Алтайскка барып, национальный школдо ӱренериҥ» — деп айткан.
Уулчактыҥ тӧрӧл јеринеҥ, сӱӱген аттарынаҥ барар кӱӱни јок. Је канайдар, ӱренер керек… Оҥдойго једип келерде, школды башкарып турган Тадай таайы аймоного барала, Борис тӧртинчи классты «4» лӧ «5» темдектерле божоткон деп справка-чаазын белетеп берген. Облононыҥ јааны адалары јок арткан бастыра балдарды јууп турган ӧй болгон. Оҥдойдоҥ Горно-Алтайскка Борис Укачин Семен Тасов деп тӧлӧс сӧӧктӱ уулла кожо келген. Калага келерде мында ӱлӱш, балкаш. Тротуарлар кайдаҥ келетен эди. Алтай уулдар укту ӧдӱктӱ. Карын школдо ботинкалар ӱлеген.
Мынайып бежинчи класска отурып, ӱрене берген. Је јиит јылкычы орус тил билбес. Јӱк ле «дай» деп сӧсти билер. Ботаниканыҥ урогы ӧдӱп турган туш. Бористи доского кычыргандар. Класста башка-башка јерлердеҥ јуулган балдар. Юля Кыстаева, Аня Апасова деп кыстар Майма аймактыҥ. Орустап билгилеер. Ӱредӱчи мынайда айдыптыр: «Сен, Борис Укачин, озо баштап алтайлап куучындап бер, бу кыстар меге орус тилле куучындагылазын». Борис кутус уул болгон. Балдарга койондоп, тооргылап јӱргенин куучындаган эмтир. Балдар сыр ла каткыда. Учында Юля Кыстаева орус тилге кӧчӱриптир. Ӱредӱчи дезе Бориске алтайлап јилбилӱ куучындап билери учун «тӧрт» темдек тургускан. Бу «тӧрт» ӧзӧкти ӧртӧп ийген ошкош. Ӱренер кӱӱн кӱйӱп чыккан. Уул бибилиотеканаҥ бичиктер алып, кычырып туратан. Је озо ло баштап јуруктарын кӧрӱп турбай аа. Кычырган баштапкы ла бичиктер Корней Чуковскийдиҥ, Сергей Михалковтыҥ болгон.
Је орус тил билбези јаан сурак болуп турган. Орус тилле Нина Николаевна Суразакова ӱреткен болгон. Экзамен табыштырып турган ӧйдӧ Борис «чыгып барып келейин» деп суранып, диктанттын коридордо јӱрген јаан уулга тӱзеттирткен. Је кӧрӧр болзо, ол кӱлӱк бойы да тилди билбес болуп калган. Диктант учун «2» темдек… Н.Н. Суразакова Борис Укачинди экинчи јылга артыргызып койгон…
Мария Викторовна Опонгошева-Бабаева литературный кружок ачкан. Бу кружокко баштап ла класстыҥ бастыра балдары бичиткен болгон. Је учы-учында јӱк ле ӱч кижи арткан.
Баштапкы ӱлгер – «Чолмондо»
Мынаҥ, байла, јиит поэттиҥ јолы башталып јат. Укачин ӱлгерлерин «Алтайдыҥ Чолмоны» газетке ийип туратан. Газетти кӱнӱҥ ле ачып кӧрзӧ – ӱлгерлери јок! Учы-учында ол мындый самара бичиптир: «Ӧскӧ улустыйы чыгып турарда менийи не чыкпай турган?». Бир кӱн В.К. Плакас кычырып, айдыптыр: «Мен сени уроктоҥ божодып јадым. Редакцияга барып кел». Редакцияга келгежин јаан тегерик, бочко ошкош печкениҥ јанында бичиичи Ч.А. Чунижековло кожо кӧп лӧ улус отурган. Ончозы кительдерлӱ. И.Я. Чулчушев, И.Т. Тошпоков, А.Т. Мундусов. Чалчык Анчинович: «Ӱлгериҥди кычырдым, тӱзеттим, кычырып кӧр» — деген. Јӱреги типилдеген уулчак кӧрӱп ийзе, ондо оныҥ сӧстӧринеҥ не де јок. Кол саларынаҥ мойноп, ыйлайла, јӱре берген.
Је соҥында Владимир Васильевич Качканаков-Кучияктыҥ болужыла баштапкы ла ӱлгер – «Адым маҥтазаҥ» — кепке базылган. Кандый сӱӱнчи болгон эди. Кожо ӱренип турган балдар база сӱреен сӱӱнгендер. Гонорар-акча да келип баштаган. Он салковойды алып, нӧкӧрлӧриле кожо ажанып та алатаны кайда. Газетке јол мынайда башталган, јаан ӱлгерликке база…
Кайда барар сенеҥ, «сопокту» јӱрӱм…
10 классты божоткон. 1956 јыл. Школды божодордо ло Борис Укачинди радиокомитетке ишке кычыргандар. Ол тушта бу комитеттиҥ јааны Тютюльникова деп кижи болгон. Ордынчызы – поэт Иван Кочеев. Корреспондент кижиниҥ ижи башталган. Бир катап Кайырлыктӧӧн командировкага барала, Кадыр-Кат деген јерде уй сааган энезине барган эмтир. Јолой барып јатса, поэт Аржан Адаровтыҥ энези Токына-јеҥезине туштаган. Тургуза ла Оҥдойдӧӧн тӱшсин, военкоматтаҥ повестка келген деп ол айткан. Горно-Алтайскта учетто турган кижи, Оҥдойдӧӧн барды ла… Черӱге ийип јаткан эмтир. Мынайып, ӧскӧ уулдарла кожо Борис Угаровты, Антон Юдановты, Александр Тозыяковты ла Борис Укачинди черӱге алган. Бийск калага једип келеле алтай уулдар качарга сананган, је арткандарына кӧрӧ јӱк ле Антон Юданов јана берген. Арткан уулдарды ончозын Хабаровский крайдӧӧн аткарып ийгендер. Бу ыраак талада да јиит поэт јайаандык ижин туура салбаган. Ӱлгерлерин Хабаровск калада чыгып турган «Суворовский натиск» деп газетке экелген. Ондо иштеп тургандарга ӱлгерлер јараган. Орус тилге кӧчӱргилеп, кепке базып баштаган.
Литинституттаҥ – кӱч ле некелтелӱ ишке
1959 јыл. Черӱдеҥ келерде институтка киретен ӧй ӧдӱп калган эмтир. Ойто ло катап радиодо корреспондент болуп иштеп баштаган. Бу ла јылда айылду-јуртту болгон. Клара Ергековнала јурт тӧзӧгӧн. Расул – баштапкы уулы – чыккан. Је јадар јер јок. Јиит биле улустыҥ айылдарында акча тӧлӧп јаткан. Горисполкомныҥ ол туштагы јааны Федорин деп кижи болгон, партияныҥ обкомыныҥ баштапкы качызы Г.А. Дорохов болгон. Бу ӧйлӧрдӧ библиотеканыҥ јанында кызыл турадаҥ квартираларды поэттерге, бичиичилерге Аржан Адаровко, Лазарь Кокышевке, Эркемен Палкинге берип койгон болгон. Агаш турадаҥ Борис Укачинге бердилер ле. Је оноҥ јаан удабай поэт Москвадагы Литературный институтка ӱренерге барган. Ол тушта «Јолдор» деп адалган баштапкы бичиги ак-јарыкка чыгып калган болгон. Институтта литературалык кидим иш башталып јат. Литинституттыҥ амадузы андый не – бичиичилер белетеери. Оныҥ да учун мында некелте сӱрекей тыҥ болгон.
Айалга кижиниҥ јӱрӱмине сӱрекей кӧп солунталар экелет. Москва культуралык јӱрӱми кайнаган, элбек тӧс јер. Ороонныҥ тӧс калазы јиит поэттиҥ јайаандык ӧзӱмине јаан камаанын јетирген. Мында ол јарлу ла јайалталу бичиичилерле таныжып, кожо ӱренген нӧкӧрлӧриле литератураныҥ элбек јолына чыккан. Борис Укачинниҥ ӱлгерлерин тоомјылу, јарлу орус поэт Георгий Кондаков кӧчӱрген. Георгий Кондаковты поэт сӱрекей јайалталу, кӧгӱстӱ ӱредӱчизи деп адап, тооп јӱрет. Ол јылдарда Г. Кондаков бойы да јиит болгон эмей.
Институтта ӱренип турган ӧйлӧрдӧ иштениш кӧп болгон. Ӱлгерлер кӧп бичилген. Оныҥ да учун, байла, институттыҥ экинчи курсында ӱренип турган Борис Укачин СССР-диҥ Бичиичилер Бирлигине кирген. Ӱлгерлеринде тӧрӧлиниҥ кеендиги, јиит кижиниҥ кӱӱн-санаазы, калыгыныҥ сызы, ырызы, туулардыҥ ынаары, келер ӧйгӧ амаду-кӱӱн, сӱӱш болгоны аҥылу кӱӱнле, сӧстӧрлӧ, кӧрӱмле айдылганы ороонныҥ тӧс јериниҥ бичиичилерин кайкаткан болор.
«Знамя», «Дружба народов», «Советская литература», «Юность» деп журналдарда ӱлгерлери орус тилле кепке базылып, алтай поэттиҥ ады-чуузы элбеде јарлалган. Бу ла тужында бистиҥ башкартуныҥ ајарузы тыҥыганын канайда темдектебес. «Молодая гвардия» деп бичик чыгарту «Јажыл мӧштиҥ бӱри» деп бичигин кепке базып јат. «Дружба народов» деп адалган бичик чыгарту «Горные духи» деп бичикти, «Художественная литература» бичик чыгарту «Избранное» деп јуунтыны кепке баскандар. Журналдарда ӱлгерлер, бичимелдер, јаҥыс ла алтай эмес, онойдо ок казах, тыва, кыргыс тилдерге кӧчӱрилген. Мынайып, поэттиҥ, бичичиниҥ јаан литературага јолы башталган.
Алтай литератураныҥ тоомјызыныҥ бирӱзи
Бӱгӱнги кӱнде Борис Укачинович Укачин эрчимдӱ ле турумкай иштеп турган бичиичилердиҥ бирӱзи. Литературалык, јайаандык иште тӧртӧн јыл туружып, одуска јуук бичиктер ле јуунтылар кепке базып чыгарган. Оныҥ бичиктери Барнаулда, Новосибирскте, Москвада, Фрунзеде, Алма-Атыда, Кызылда ла оноҥ до башка тергеелерде кепке базылган. Ого ӱзеери оныҥ бичимелдери башка-башка антологияларда, альманахтарда кепке базылды. Ӧрӧ адалганынаҥ ӧскӧ «Огонек», «Сибирские огни», «Дальний Восток» деп журналдарда чыккан. Онойдо ок јопон, француз, поляк, монгол тилдерге база кӧчӱрилген.
Эне тилим, эл-калыгым, тӧрӧлим, салымым деп адалган сӱреен учурлу сӧстӧрди Борис Укачиновичтиҥ кажы ла бичимелинеҥ, јолдыгыгнаҥ, ӱлгеринеҥ оҥдоп каларыгар. Оогош тужынаҥ ала ӧрӧ ӧҥдӧйип ӧскӧнине, адазын јылыйтып, энезине тайак болгонына, ӱренгенине, балдарлу болгонына јетире кажы ла кӱн јӱректиҥ тирӱ кылдарыла салымыныҥ катузын, сӱӱнчизин, ырызын, једимин ле ачузын оҥдогонын ачыгынча јетирет. Тӧрӧл талазында болгон јӱрӱм, керектер бичимелдеринеҥ туура калбаган. Јарлу алтай бичиичи, ӱлгерчи-публицист Борис Укачинович Укачин литературада, тӱӱкиде, јӱрӱмде учурлу јолын улатып, албатызыныҥ уулыныҥ чындык адын бийик апарып јат.
Алтан беш јаш – ол кӧп пӧ, ас па? Канча ажулар ажылган, канча јеҥӱлер бийлелген. Бу бичимелде бис бичиичиниҥ јолыныҥ бир ле кичинек бӱлӱктерин кӧргӱзерге амадаганыс. Нениҥ учун деза, бӱткӱл јӱрӱмди бир ле канча јолдыктарла айдар арга јок. Ончозы – бичиичиниҥ бичимелдеринде, ӱлгерлеринде, куучындарында, повестьтеринде. Кажы ла сӧзинде. Ондо каыгыстыҥ салымиыныҥ кажы ла чийӱчеги бичилген. Мыны кычыраачы сӱреен јакшы билер.
«Бичиичилерди чеберлейли, олор кӱнӱҥ ле туулып турган эмес…»
Бӱгӱнги кӱнде литератураныҥ айалгазы сӱреен кӱч болгонын бичиичи сӱреен јакшы аайлап јат. Алдында јылдарда бичик чыгартулар кандый јакшы иштеген. Нениҥ учун дегежин, олорды акча-манатла јакшы јеткилдеп турган болгондор. Бӱгӱнги Башкару бичик чыгартуга да, литератураныҥ ӧзӱмине де ајару этпей турганын кӧрӧдигер. Бу керегинде бичиичи Борис Укачинович мынайда куучындаган: «Алдында јылдарда иштеерге јеҥил болгон. Бичик чыгартулар бойыныҥ ижин чокым бӱдӱрген. Алтай бичиктер Россия тергееде кепке базылган. Кӧчӱрилген де бичиктер сӱреен кӧп болгон. Мен Айтматовтыҥ, Ушинскийдиҥ, Ерошинниҥ бичиктерин алтай тилге кӧчӱрген эдим. Бӱгӱнги кӱнде бу иш чек токтоп калган. Онызы сӱреен коомой. Јаҥыс ла литератураныҥ ӧзӱмине эмес, онойдо ок албатыбыстыҥ ӧзӱмине јаан каршузын јетирер. Сок јаҥыс бичик чыгартуны акчала јеткилдеп болбос кандый республика? Јаҥы ӧйлӧ кожо мал-ажысты кунурадып барып јадала, ойто такып санаа алынганыс јакшы. Је литературабыс керегинде качан сананарыс? Бичиичилер кажы ла кӱн табылып келер эмес. Олорды, олордыҥ бичимелдерин кичееп, кеендикти ӧлтӱрерге бербей, ӧчӱрбеске чырмайар керек. Алтай артисттердиҥ, јурукчылардыҥ, бичиичилердиҥ айалгазы тӱҥей болуп калган. Оныҥ учун бу суракты кезем тургузактар. Келер ӧйди сананып айдып јадым. Эл-јон текши туруп чыгып, Башкарудаҥ некеер учурлу. Кажы ла бичиичи, текши айтса – кижи, мӧҥкӱлик эмес. Јакшынак поэттерис, бичиичилерис бисти таштап, Эне-Алтайына јӱрӱп калды. Чевалков, Кучияк, Кокышев, Палкин… Олордыҥ бичигендерин јаҥыртар керек. Бӱгӱнги бичиичилер ортодо Аржан Адаров, Паслей Самык, Јыбаш Каинчин бар. Кӧп бичигилеп јат. Лирикалык проза бичиген Кӱӱгей Тӧлӧсӧв база јада калды. Је олордыҥ кӧп бичимелдери кепке базылбай артып калган. Келер ӧйдӧ ӧзӱм болзын деп, ӱйелер ортодо колбу ӱзӱлбезин деп, чылаазыны јоктоҥ амадаар, иштеер керек. Јашӧскӱрӱм орртодо, айса болзо, јаан бичиичилер болгодый улус табылар. Олордыҥ ӱлгерлерин, куучындарын, газетке кепке базып, ишке кычырар керек. Јилбиркеп, бойыныҥ јолын улалтсын. Нениҥ учун дегежин, бапштапкы ла баштаныштаҥ кӧп неме камаанду. Јилбӱ јок болзо јиит улус перозын туура таштап ийер аргалу.
Республикада орус бичиичилерге ајаруны база теҥ-тай эдер керек. Олорго ајару эдилбей турганы иле сезилет. Мениҥ бойымныҥ да бичип койгон эки бичигим бар. Јадыры. Чыгарар арга јок. Бӱгӱн ончозы коммерциялык јолло барарга амадап јадылар. Онойдо ток бӧлӱништер, оҥдошпостор текши литератураныҥ јолына база салттарын јетирет. Бапшкаруныҥ кӱчи сок јаҥыс бичик чыгартуга јетпей турганын не деп айдар? Некеер керек».
Кажы ла кижиниҥ эҥ ле артык ӧйлӧри, байла, јиит тужына келижип турган болор. Сӱӱп, сӱӱнип, јӱткип, иштеп, јаҥы ачылталар эдип турган ӧй бу не. Борис Укачитновичтиҥ эҥ ле артык јылдары деп адаганы база бу ӧйгӧ келижет. Кезикте кижиниҥ јиит тужында јастыра эткен деп санаалары, керектери кийнинде чындык болуп, учурын ойнойтон эмтир деп бичиичи айдат. Ол ӧткӧн ӧйлӧрин, нӧкӧрлӧрин, ӱӱле-јелелерин эске алат. Дневникте кажы ла кӱн болгон учуралдар бичилген. Бичиичи эмди оны ойто такып чыгарып, кычырып отурарда, јӱрегинде јеҥил, чек ле ундылып калган учуралдар кӧскӧ кӧрӱнет. Чага байрамда, албатылык байрамдарда ӱӱре-јелелерин, нӧкӧрлӧрин кӧргӧндӧ, јӱрегинде јакшы-ы, амыр бийлейт. Кӱӱн-санаазы бийик. Кижиниҥ санаазы сӱреен учурлу болуп јат. Ӧткӧн јолдо јӧмӧгӧн, баштаган, ӱреткен улусты качан да ундыбас керек деп, бичиичи ойто ло такып айдат.
Борис Укачиновичтиҥ тӧрӧл јерине барбаганы удап калган. Јоло, Кайырлык, Кулады… Бу јурттарда болгон јуук улузы городто јаткылайт. Ол эмезе кемизи де бу ак-јарыктаҥ сала берген. Је тӧрӧгӧн-тугаандары телефон согуп, су-кадыгын суражып јӱргӱлейт. Бичиичи јылулар келгенде, Кадынныҥ јарадында Ай-Балык деп јерде туразында болорго, бичинерге сӱӱйт. Ай-Балыкта бу калганчы эки-ӱч јылдыҥ туркунына алтай улустыҥ тоозы кӧптӧгӧн. Јараш јер. Мында бичиичи амырап, јӱректе јуулган сӧстӧрин, сызын чыгара айдат, бичийт.
Борис Укачинович эш-нӧкӧри Клара Ергековнала кожо ӱч уул азырап-чыдаткан. Бу ӱч уулдыҥ энезиниҥ бу ла айдыҥ 16-чы кӱнинде база чыккан кӱни болгон. Бистиҥ редакцияныҥ ишчилери филология билимдердиҥ кандидады К.Е. Укачинаны чыккан кӱниле уткып, су-кадык, ижинде једимдер кӱӱнзейт! Јаан уулы Расул – артист. Ол Айдар, Ырысту, Арчын деп уулчактар чыдадат. Ортон уулы Амыр – јурукчы, Россияныҥ јурукчыларыныҥ Бирлигине кирет. Оогош уулы Темир кыс бала азырайт.
Бичиичиге «Ырысту ба, Слер?» — деп сурак берерге тидинип болбодым. Тӧрӧл јеринде јӱрӱп, тӧртӧн јылга шыдар ӧйди – бастыра јӱрӱмди — литературага, албатызына, балдарына, эш-нӧкӧрине, Алтайына берген бичиичи ырысту эмей.
Бичиичи кижиниҥ јолы кӱч. Кажы да керек оныҥ јӱрегиниҥ сызы ажыра тегин ӧтпӧй јат. Ороондо, телекейде јарлу Борис Уккачинович Укачинди бу юбилейлик јажыла уткуп, бек-бек су-кадык, эмди де кӧп ӱлгерлер, куучындар бичизин деп кӱӱнзейдибис. Алтайыныҥ чындык уулы јаантайын тоомјыда јӱрер.
Бу бичимелди бичиичи мындый сӧстӧрлӧ тӱгессин деп сураган:
« …Ӧлзӧм, сӧӧгимниҥ кийнинеҥ
Кем базары не керек.
Сӧзимди угуп, кийнимнеҥ
Кем барары, ол керек…»
( Айгуль Майманова
«А.Ч.», 2001 јыл, кочкор айдыҥ 17-чи кӱни)